Σταυρούλα Κοφινά
Κοινωνική Λειτουργός – Κοινωνική Επιστήμονας
Υποψήφια Διδάκτορας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Ο άνθρωπος συνηθίζει να αποτιμά τις καταστάσεις στη ζωή του, να συγκρίνει, να προσανατολίζει τη δράση του και να αναζητά όχι μόνο τις απειλές αλλά και τις ευκαιρίες. Δεν είναι ποτέ πολύ νωρίς να ξεκινήσει κανείς να σκέφτεται πάνω στο καινοφανές για τη γενιά μας φαινόμενο της πανδημίας Covid-19 και την παγκόσμια διαχείρισή του. Οι πανδημίες δεν είναι πρωτόγνωρες για την ανθρωπότητα. Ανατρέχοντας στο παρελθόν, πάνω από 50 πανδημίες έχουν καταγραφεί από την αρχαιότητα ως σήμερα, από το μεγάλο λοιμό της Αθήνας (430-427πχ), τις πανδημίες πανώλης, τη λέπρα στη Μεσαιωνική Ευρώπη, τις πανδημίες χολέρας, του τυφοειδή πυρετού, του κίτρινου πυρετού, τις πολλαπλές πανδημίες γρίπης, την πολιομυελίτιδα, τη φυματίωση (Hays, 2005). Και όλες αποτιμώνται πέρα από το κόστος σε ανθρώπινες ζωές, ως κόστος για την παραγωγή και τις κοινωνίες. Μια πανδημία δημιουργεί μια ασυνέχεια σε όλα τα επίπεδα, αναγκάζει σε φόβο, προσοχή και κοινωνική απομόνωση υγιών και ασθενών. Τα μεγέθη σήμερα για τα πανδημικά φαινόμενα είναι πολύ διαφορετικά, οι πληθυσμοί μεγαλύτεροι, οι καταγραφές πιο οργανωμένες, οι πληροφορίες ταξιδεύουν πλέον με μεγάλη ευκολία και μας συνθέτουν γρήγορα τη «μεγάλη εικόνα», η επιστήμη προχωρά με άλλους ρυθμούς. Σε αυτή την πανδημία όμως, η γενίκευση των μέτρων καραντίνας σε παγκόσμια κλίμακα, είναι εκείνη που δημιούργησε μη κανονικές εικόνες ζωής γύρω μας. Πρωτόγνωρη είναι η εικόνα της ακινησίας και της εκκωφαντικής σιωπής στις πολύβουες πόλεις που δεν κοιμούνται ποτέ. Πρωτόγνωρη η αστυνόμευση της ελεύθερης κυκλοφορίας σε δημοκρατικές κοινωνίες, αφύσικο για το ανθρώπινο είδος το παγκόσμιο ζητούμενο της κοινωνικής ύφεσης και απόστασης. Πρωτόγνωρες όμως και οι εικόνες από εκατόμβες νεκρών σε καιρό ειρήνης, που θυμίζουν την πρώτη γραμμή του πυρός σε ζώνες πολεμικών συγκρούσεων.
Διάφορες πρωτόλειες αναλύσεις για την πανδημία Covid – 19, προσεγγίζουν το φαινόμενο από διαφορετικές οπτικές.
Σε μια οικολογική προσέγγιση, η φύση εκδικείται για την κακομεταχείριση της από το βίαιο και επεκτατικό νεοφιλελευθερισμό (Harvey, 2020). Οι οικολογικές καταστροφές που δημιουργήσαμε ως είδος στην πλανήτη, έφτασαν τα αναπνευστικά νοσήματα να είναι οι κύριες αιτίες θανάτου και αναπηρίας στον κόσμο (WHO, 2019) και ακριβώς αυτή την ανεπάρκεια που έχουμε δημιουργήσει στον οργανισμό μας, έρχεται να πλήξει ο νέος ιός. Η φύση μας υπενθυμίζει πόσο λίγο τελικά ελέγχουμε τις ζωές μας, εφόσον ένα παράσιτο που αναζητά ξενιστές, μια κατώτερη μορφή ζωής, απειλεί τόσο επιθετικά τον ανώτερο εξελικτικά ανθρώπινο οργανισμό (Zizek , 2020).
Σε μια θεσμική προσέγγιση, η πανδημία προκαλεί το κράτος και την οικονομία παγκοσμίως όχι μόνο με τη στασιμότητα που δημιούργησε, αλλά και μέσα από την κατάφορη αμφισβήτηση των επιλογών που έγιναν τα προηγούμενα χρόνια, να σωθούν οι οικονομίες και να συρρικνωθεί το κοινωνικό κράτος. Σήμερα τα κράτη παγκοσμίως, καλούνται να κάνουν διαχείριση του κινδύνου και της κρίσης της πανδημίας, έχοντας αποδυναμώσει τα εθνικά συστήματα υγείας τους με συνεχείς περιστολές δαπανών (Berardi, 2020). Η σχέση ιατρικής, πολιτικής και οικονομίας σε καιρό πανδημίας γίνεται σύνθετη και προβληματική. Κράτη που έβαλαν την οικονομία πάνω από την προστασία της υγείας καθυστέρησαν τόσο, ώστε να στοιβάζουν σήμερα νεκρούς και να αναγκάζονται σε επιλογή του ποιός θα ζήσει και ποιός θα πεθάνει, μέσα από τη διαχείριση των μονάδων εντατικής θεραπείας και των αναπνευστικών συσκευών (Zizek, 2020). Κυρίαρχη πολιτική τα κλειστά σύνορα, απέναντι σε έναν ιό που δεν γνωρίζει σύνορα. Σε συνθήκες πανδημίας, επαναπροσδιορίζονται έννοιες όπως η παγκόσμια αλληλεξάρτηση και η υποχρέωση του ενός προς τον άλλον, όπου οι χώρες επιστρέφουν σε μια εθνική διαχείριση της κρίσης, επιβάλλοντας εθνικές απαγορεύσεις στις εξαγωγές βασικών προϊόντων, όπως είναι τα ιατρικά εφόδια, εν μέσω εντοπισμένων ελλείψεων και κινδύνων (Zizek, 2020).
Σε μια μαρξιστική προσέγγιση, ζούμε όπως λέει ο Harvey (2020) διαφορετικές «στιγμές» στην παραγωγή, στην κατανάλωση και στην επανεπένδυση. Τα μέτρα για τη δημόσια υγεία έχουν βαριές οικονομικές συνέπειες για τις καπιταλιστικές οικονομίες. Η παγκόσμια οικονομία στέκεται ακίνητη, κινούνται μόνο τα βασικά αγαθά για την επιβίωση και ο τεχνοκαπιταλισμός, επικίνδυνα πλέον απαλλαγμένος από την κοινωνική αντίσταση (Berardi, 2020). Επιχειρήσεις που κερδίζουν πάνω στον παγκόσμιο πόνο, αναδεικνύουν πως η καπιταλιστική εκμετάλλευση ενδυναμώνεται εν μέσω πανδημίας (Butler, 2020). Το κράτος αναγκάζεται να παρέμβει με τον ίδιο τρόπο που παρεμβαίνει σε συνθήκες πολέμου, για να εξασφαλίσει την μαζική παραγωγή σε μάσκες, αντισηπτικά και αναπνευστικές συσκευές (Zizek, 2020). Η εργασία διοχετεύεται μέσα από διαφορετικά κανάλια διανομής, μορφές εργασίας όπως η εξ αποστάσεως, η τηλεργασία, η εκ περιτροπής απασχόληση εφαρμόζονται μαζικά από κράτος και ιδιώτες. Το κόστος της κρίσης, επιμερίζεται στην τριμερή σχέση (κράτος, επιχείρηση, εργαζόμενος) ενώ νομιμοποιούνται επιλογές όπως στην Ελλάδα το διευθυντικό δικαίωμα και το καθεστώς αναστολής συμβάσεων, με άγνωστες συνέπειες για το μέλλον. Εκφράζεται δε μια ανησυχία ότι η πίεση για επανεκκίνηση της οικονομίας, ίσως υπονομεύσει την παγκόσμια προσπάθεια στη δημόσια υγεία (Zizek, 2020).
Σε μια ταξική προσέγγιση, η ανισότητα για ακόμη μια φορά κυριαρχεί. Ο ιός ναι μεν δεν εξαιρεί κανέναν, αλλά οι ταξικές διαφορές είναι ορατές και εν μέσω πανδημίας. Από τη μια η εργατική τάξη, που για ακόμη μια φορά βρίσκεται μπροστά σε ένα άλλοθι των εργοδοτών για απώλεια εισοδημάτων και θέσεων εργασίας. Παράλληλα εκτίθεται στον κίνδυνο επιμόλυνσης μέσα από την εργασία, σε χαμηλόμισθες δουλειές που απαιτούν φυσική παρουσία, χειρωνακτική εργασία ή επαφή με τον πελάτη. Από την άλλη, στελέχη της μεσαίας και ανώτερης τάξης, που μπορούν να εργάζονται από την ασφάλεια του σπιτιού τους ή που έχουν τους οικονομικούς πόρους να προστατευτούν επαρκώς (Harvey, 2020). Στο ανώτερο άκρο της κοινωνικής πυραμίδας, οι ολιγάριθμες οικονομικές ελίτ που έχουν το προνόμιο να ζουν απομονωμένα, σε καθαρές ζώνες και ιδιωτικά νησιά (Zizek, 2020). Αν αυτή η πανδημία δεν θα είναι η μόνη που θα μας απασχολήσει στο εγγύς μέλλον, αυτές οι ταξικές ανισότητες θα εντείνουν τον κοινωνικό διαχωρισμό και την κοινωνική απόσταση και θα καθορίζουν ποιός θα ζει με ασφάλεια και ποιός θα εγκαταλείπεται να κινδυνεύει. Στην Αμερική των μεγάλων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, ήδη η συζήτηση για την πανδημία αφορά στο ποιοί έχουν πρόσβαση στην υγεία και στη ζωή και ποιοί όχι. (Butler, 2020),
Σε μια προσέγγιση κοινωνικού αποκλεισμού, τα μέτρα της πανδημίας εξαιρούν για ακόμη μια φορά τους πιο αποκλεισμένους, οι οποίοι αφήνονται έκθετοι στην επιμόλυνση. Η απομόνωση στο σπίτι λαμβάνει ως δεδομένο ότι όλοι έχουν ένα σπίτι να απομονωθούν. Το σπίτι ως χώρος προστασίας, δεν υφίσταται στο μέρος εκείνο του πληθυσμού που είναι άστεγοι ή συνεχώς μετακινούμενοι ή διαμένουν σε συνθήκες καταυλισμού, όπως συμβαίνει σε πληθυσμούς Ρομά και μεταναστών (Butler, 2020). Ιδιαίτερα στη χώρα μας, τα μέτρα της κοινωνικής απόστασης και της απολύμανσης, είναι πρακτικά αδύνατο να τηρηθούν στα συνωστισμένα camp των μεταναστών ή σε καταυλισμούς Ρομά όπου δεν υπάρχουν υποδομές υγιεινής. Παράλληλα, βίαια φαινόμενα ρατσισμού που ξέσπασαν σε πολλά σημεία του κόσμου, απέναντι σε άτομα ασιατικής καταγωγής που θεωρήθηκαν συλλήβδην υπεύθυνα της επιμόλυνσης, προβληματίζουν για το τι μπορεί να συμβεί όταν πιά θα επιτραπεί η ελεύθερη κυκλοφορία. Ο στιγματισμός από την ασθένεια και ο αποκλεισμός, άραγε ποιους θα αφορά και τι δυσκολίες θα επιφέρει στη ζωή τους;
Σε μια κριτική προσέγγιση, πολλοί βλέπουν μια ορατή απειλή για τη δημοκρατία (Esposito, 2020) Τα έκτακτα μέτρα για τη δημόσια υγεία είναι μία άσκηση δύναμης και κοινωνικού ελέγχου παγκόσμιας κλίμακας, που εξαναγκάζει σε μαζική πειθάρχηση και δεσμεύει με απόλυτους όρους την ελεύθερη βούληση. Είναι γεγονός ότι εγκυμονούνται καταχρήσεις σε καραντίνες (Zizek, 2020) διότι υπερτερεί ο σκοπός έναντι του μέσου, ενώ εκφράζονται ήδη ανησυχίες εάν αυτή η πανδημία είναι πιλότος για περιορισμούς στις ανθρώπινες ελευθερίες στο εγγύς μέλλον.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση της πανδημίας είναι η φιλοσοφική. Σε κείμενό του ο Berardi (2020) παρουσιάζει πως ο ιός πλήττει το κοινωνικό σώμα ή συλλογικό νου, όπως πλήττει τα θνησιγενή σώματα. Μιλά για μια ψυχική ύφεση (psycho-deflation) που εξελίσσεται συμβιωτικά με την πανδημία, για ένα σημειωτικό ιό στην ψυχόσφαιρα, που εμποδίζει την αφηρημένη λειτουργία του οργανισμού. Οι φορείς της επιβραδύνουν τις κινήσεις τους, παραιτούνται από τη δράση να κυριεύσουν τον κόσμο και καταλήγουν να «κολυμπούν παθητικά στη ροή του χρόνου», σε μια κατάσταση σχετικής παράλυσης. Η στασιμότητα είναι μια αφύσικη συνθήκη που εισβάλει στο κοινωνικό σώμα, όπως ακριβώς εισβάλει ο ιός στο υγιές σώμα, επιβάλλοντας νέα δεδομένα σκέψης και λειτουργίας, όπως να διαχωρίζουμε την ευχαρίστηση από την κατανάλωση και να νοσταλγούμε την κοινωνική αλληλεγγύη στη μοναξιά του σπιτιού μας.
Τέλος σε ψυχολογικό επίπεδο, ο ιός έχει επιφέρει πολλαπλές απώλειες στη ζωής μας. Κυριαρχεί η πανδημία του φόβου της απώλειας της υγείας και της ζωής και ο φόβος για την σωματική επαφή, ο οποίος υπάρχει ορατός κίνδυνος να εσωτερικευθεί στις επόμενες γενιές (Berardi, 2020). Η επιστροφή στην κανονικότητα θα είναι επιστροφή σε μια άλλη ζωή από αυτή που ξέραμε πριν το ξέσπασμα της πανδημίας: η αντίληψή μας για τη ζωή έχει επηρεαστεί και βλέπουμε όλοι πια κινδύνους. Η κινητικότητα των σωμάτων μας έχει επηρεαστεί και οι νέες μας πρακτικές θα μας ακολουθούν, όπως το να αποφεύγουμε να αγγίζουμε πράγματα, να κάνουμε χειραψίες, να καθόμαστε σε δημόσιους χώρους, να αποφεύγουμε μηχανικές κινήσεις όπως το να αγγίζουμε το πρόσωπό μας. Μαθαίνουμε σε νέες σωματικές συμπεριφορές και αυτή η γνώση από μόνη της δημιουργεί μια νέα συνθήκη στη ζωή μας (Zizek, 2020),
Σε μια θετική αντίληψη όμως, κάθε απειλή είναι μια ευκαιρία για αλλαγή, υπάρχουν δύο όψεις σε όλα τα νομίσματα και αυτή η πανδημία δημιουργεί την ανάγκη για θετικές αλλαγές και αναστοχασμό πάνω στο πως έχουμε οργανώσει τις συνθήκες της ζωής μας, ως ανθρώπινο είδος. Αυτή η ξαφνική ακινησία του κόσμου έχει ευεργετικές επιδράσεις στο περιβάλλον (Harvey, 2020): μειώθηκαν οι πτήσεις, οι μετακινήσεις και η παραγωγή, εντάθηκε η άυλη οικονομία, η ψηφιακή διακυβέρνηση, μειώθηκε η κατανάλωση χαρτιού σε εκτυπώσεις, περιορίστηκε η περιττή κατανάλωση, κατά συνέπεια μειώθηκαν οι ατμοσφαιρικοί ρύποι, τα τοξικά απόβλητα και άλλοι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Η φύση επέστρεψε εκεί από όπου είχε εκδιωχθεί, όπως στα κανάλια τις Βενετίας και στα ποτάμια των πόλεων, διαλύθηκαν τα τοξικά νέφη πάνω από τις πόλεις.
Κάθε κράτος λειτουργεί για τον εαυτό του, αλλά αναδεικνύεται και η παγκόσμια αλληλεγγύη, ο σεβασμός απέναντι σε κάθε ανθρώπινη ζωή, η ανάγκη για κοινωνική δέσμευση πρώτα στον άνθρωπο και μετά στα συστήματα που δημιούργησε για να τον υπηρετούν. Ξαναθυμόμαστε γιατί πρέπει να έχουμε ισχυρό κοινωνικό κράτος και γιατί η οικονομία δεν μπορεί να είναι ο απόλυτος συντελεστής. Το τι θα δημιουργήσουμε με βάση αυτή τη νέα εμπειρία, είναι ανοιχτό στη διαπραγμάτευση. Άλλωστε από τέτοια βίαια ξεσπάσματα όπως ήταν οι επιδημίες χολέρας του δέκατου ένατου αιώνα, αναδείχθηκε η ανάγκη για δημόσιο υγειονομικό σύστημα (Harvey, 2020) .
Στο κοινωνικό πεδίο η αναγκαιότητα μέτρων για τους πιο αποκλεισμένους πληθυσμούς, όπως είναι οι άστεγοι, οι μετακινούμενοι, οι κάτοικοι καταυλισμών και camp, είναι το νέο αναδυόμενο πεδίο δράσης. Όσα δεν έγιναν χρόνια, γίνονται σήμερα μέσα σε λίγες μέρες και μοιάζει, μέσα στον πανδημικό φόβο, να κάμπτονται οι αντιστάσεις όλων απέναντι στη χωροθέτηση δομών και στα κριτήρια ένταξης. Αυτοί που στεγάστηκαν αυτές τις μέρες σε διάφορες δομές φιλοξενίας, είναι πλέον ορατοί στα κοινωνικά συστήματα και πρέπει να αναζητηθούν για αυτούς σταθερές λύσεις.
Τα κοινωνικά μηνύματα που διακινούνται από κάθε κατεύθυνση και προς κάθε κατεύθυνση αυτή την περίοδο είναι πιο δυνατά από ποτέ, προπαγανδίζουν τον κοινό σκοπό και υπηρετούν την κοινή μάχη, στοχεύοντας απευθείας στο συναίσθημα. Κοινωνικοί κώδικες σωματικής επικοινωνίας που εκλείπουν λόγω της κοινωνικής απόστασης, υποκαταστάθηκαν με πρωτόγνωρες και εφευρετικές εκδηλώσεις συλλογικής απομακρυσμένης επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης. Σε μια παράφραση, ποτέ άλλοτε τα σώματά μας δεν ήταν τόσο μακριά και η σκέψη και το συναίσθημά μας τόσο κοντά. Αναγνωρίσαμε και εσωτερικεύσαμε την ταυτότητά μας ως πολίτες του κόσμου. Οι γιατροί και οι νοσηλευτές βιώνουν μια πρωτόγνωρη αναγνώριση, που αναβιώνει μέσα τους τις ηθικές ρίζες του λειτουργήματός τους. Ο υφέρπων ηλικιακός ρατσισμός, πίσω από κάθε αναφορά για τη βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας και κοινωνικής ασφάλισης, έγινε στην πανδημία σεβασμός σε κάθε ανθρώπινη ζωή και ανάγκη προστασίας των «ηλικιωμένων μας». Αναστοχαζόμαστε πάνω στη φύση της εργασίας, παίρνουμε μια μικρή ανάσα από τον καθημερινό μόχθο, ζούμε μια πιο απλή ζωή χωρίς περιττές απολαύσεις και κατανάλωση, απολαμβάνουμε τη αξία του να είμαστε μέλη μιας οικογένειας, την αγάπη και τη συναισθηματική ασφάλεια των δικών μας ανθρώπων. Έφτασε ένας μικρός ιός για να μας θυμίσει πως τίποτα γύρω μας δεν υπάρχει χωρίς την ανθρώπινη ζωή και αυτή είναι η υπέρτατη αξία μας.
Αλλάζει ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και διαπραγματευόμαστε τη θέση μας και τη φύση μας ως ανθρώπινο είδος, τις κοινωνικές μας σχέσεις και τα συστήματα που διασφαλίζουν την επιβίωσή μας. Η πρόσβαση στην υγεία και στη στέγη δεν γίνεται πλέον να εξαιρούν κανέναν. Είναι σίγουρο ότι ζούμε μια μετάβαση και όταν ο κόσμος αρχίσει να κινείται ξανά, θα είναι ένας διαφορετικός κόσμος. Για ό,τι μας συμβαίνει, ακόμη δεν έχει γραφτεί τίποτα.
ΠΗΓΕΣ
Butler J (2020), Capitalism Has its Limits, Judith Butler discuss the COVID-19 pandemic, and its escalating political and social effects in America in https://www.versobooks.com/blogs/4603-capitalism-has-its-limits
Harvey D., (2020) Anti-Capitalist Politics in the Time of COVID-19, http://davidharvey.org/2020/03/anti-capitalist-politics-in-the-time-of-covid-19/
Berardi B., F., (2020) Bifo – Diary of the psycho-deflation, Franco ‘Bifo’ Berardi charts the spiralling collapse of the social order under the effects of COVID-19. https://www.versobooks.com/blogs/4600-bifo-diary-of-the-psycho-deflation
Zizek S., (2020) Monitor and punish? Yes please! www.thephilosophicalsalon.com
Esposito R, (2020) Biopolitics and coronavirus: a view from Italy, www.thephilosophicalsalon.com
Hays, J. N. (2005). Epidemics and pandemics: their impacts on human history. Abc-clio.
WHO (2019) Bulletin of the World Health Organization 2019: 97:318-327. doi: http://dx.doi.org/10.2471/BLT.18.216523
