H περιοδολόγηση της έννοιας της φροντίδας στην κοινωνική πολιτική και η σχέση της με το φύλο: από τον δυϊσμό στη σύνθεση και στη διαφορά

                               Kυριακή Λαμπροπούλου

Ειδική Επιστήμονας, Συνήγορος του Πολίτη,

Υποψήφια Διδάκτορας,

Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

                   Η μελέτη αυτή αποσκοπεί στην περιοδολόγηση της έννοιας της φροντίδας από τις αρχές της δεκαετίας του 80, που αναδείχθηκε ως κεντρικό αντικείμενο τόσο επιστημονικού ενδιαφέροντος όσο και πρακτικής στην κοινωνική πολιτική, έως σήμερα, καθώς και του τρόπου που αυτή συνυφαίνεται με το φύλο.

               Οι σύγχρονες ανακατατάξεις στην κοινωνική πολιτική, οι οποίες αναφαίνονται μέσα από την προβληματική της ‘κρίσης του κράτους πρόνοιας’, έχουν φέρει στο προσκήνιο το ρόλο της ανεπίσημης φροντίδας, κυρίως στα πλαίσια της οικογένειας, και των ανεπίσημων φορέων φροντίδας στην πλειοψηφία τους γυναικών, στην παροχή της.

                   Η ανεπίσημη φροντίδα αφενός ενθαρρύνεται, αφετέρου βαδίζει προς μια πορεία επίσημης αναγνώρισης και ένταξης της στη σύγχρονη κοινωνική πολιτική. Η πορεία επίσημης ένταξης της ανεπίσημης φροντίδας στην σύγχρονη κοινωνική πολιτική γίνεται εμφανής αναφορικά με τις αλλαγές στη δομή της οικογένειας και στα πρότυπα της γυναικείας απασχόλησης, σε συνδυασμό με τη διεύρυνση του αριθμού των ατόμων που χρειάζονται φροντίδα, κυρίως λόγω της αυξανόμενης γήρανσης του πληθυσμού, θέτοντας επιτακτικά το ζήτημα του ελλείμματος φροντίδας στις σύγχρονες κοινωνίες, και βρίσκει την αντανάκλασή της σε μέτρα πολιτικής που ενθαρρύνουν τους ανεπίσημους φορείς φροντίδας, όπως τα σχήματα πληρωμής για παροχή φροντίδας και άδειες για τους εργαζόμενους/ες με οικογενειακές υποχρεώσεις.             

Σε ορισμένα προνοιακά καθεστώτα, ιδιαίτερα στα φιλελεύθερα, ο προβληματισμός γύρω από τον ρόλο της ανεπίσημης φροντίδας εστιάζεται κυρίως στην εναπόθεση ευθυνών στην οικογένεια και γενικότερα στα άτυπα δίκτυα, ενώ παρατηρείται στην Ευρώπη και αλλού μια αυξανόμενη τάση τυποποίησής της ανεπίσημης φροντίδας με τη διεύρυνση της αγοράς σε νέους τομείς δραστηριοτήτων, συνυφασμένης με την εμπορευματοποίηση δραστηριοτήτων όπως η φροντίδα και τη συμμετοχή κυρίως γυναικών μεταναστριών σε αυτήν.       

                   Η προσέγγιση της φροντίδας στην κοινωνική πολιτική από τη σκο­πιά του φύλου έχει αποτελέσει το κεντρικό σημείο αναφοράς της μέχρι σήμερα θεώρησης του ζητήματος, όχι μόνο γιατί οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία των φορέων φροντίδας, αλλά και γιατί η αποδόμηση της έννοιας της φροντίδας στις επιμέρους διαστάσεις της όπως επίσημη-ανεπίσημη (δημόσια-ιδιωτική), αμειβόμενη-μη αμειβόμενη, η φροντίδα ως σχέση-δραστηριότητα, αγγίζει την ίδια την εννοιολόγηση του φύλου.

                     Είναι ευρέως γνωστό ότι η φεμινιστική σκέψη στο  χώρο της κοινωνικής πολιτικής έχει διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάδειξη, μελέτη και επαναδιατύπωση της έννοιας της φροντίδας. Η θεώρηση της φροντίδας εστιάζεται στην ανάδειξη του πρωταγωνιστικού ρόλου των γυναικών ως φορέ­ων φροντίδας και του έργου που επιτελούν, αλλά οι επιμέρους διαστάσεις του τρόπου γίνεται αντιληπτή η φροντίδα και η θέση των γυναικών σε αυτήν διαφέρει ανάμεσα σε διαφορετικές προσεγγίσεις.

          Αφετηρία αποτελούν οι απόπειρες ερευνητριών στον ακαδημαϊκό χώρο, στις αρχές της δεκαετίας του 80, στις αγγλοσαξονικές και στις σκανδιναβικές χώρες, κυρίως στη Βρετανία και δευτερευόντως στη Νορβηγία. Ερμηνείες οι οποίες, ας σημειωθεί, έχουν τύχει ευρύτερης αναγνώρισης, έχουν επηρεάσει την όλη θεώρηση του θέματος σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες και ευρύτερα, και έχουν βρει την προέκτασή τους σε διακρατικό επίπεδο, στα μέσα της δεκαετίας του 90 και μετά, στη θεώρηση της θέσης των γυναικών στα προνοιακά καθεστώτα, η οποία εγκαινιάζεται με τη φεμινιστική κριτική στο πολυσυζητημένο βιβλίο του Esping-Andersen (1990) για ‘τους τρεις κόσμους του προνοιακού καπιταλισμού’.

               Η φροντίδα είχε αρχικά- αντίληψη κυρίαρχη που διέτρεχε τουλάχιστον ολόκληρη τη δεκαετία του 80 αλλά και του 90- ειδωθεί ως μια μη αμειβόμενη εργασία, στα πλαίσια του ιδιωτικού χώρου του νοικοκυριού, δηλαδή σε ταύτιση με την ανεπίσημη εκδοχή της, εστιάζοντας μονόπλευρα στον φορέα φροντίδας, αγνοώντας τις ανάγκες των ατόμων που λαμβάνουν φροντίδα και την αλληλεξάρτηση μεταξύ των ατόμων που παρέχουν και λαμβάνουν φροντίδα. Αντιμετώπιζε δε την φροντίδα ως μια καταναγκαστική και καταπιεστική για τις γυναίκες, που πρωταγωνιστούσαν σε αυτή, εμπειρία, με αρνητικές επιπτώσεις κυρίως για τη συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας.

               Σε προέκταση της παραπάνω αντίληψης, η ανάληψη της φροντίδας από το κράτος θεωρήθηκε ως το ουσιαστικό υποκατάστατο της φροντίδας από τις γυναίκες στην οικογένεια, και η φροντίδα στα πλαίσια των επίσημων κοινωνικών υπηρεσιών εκ προοιμίου ως μη προβληματική, ακόμη και στην ιδρυματική της μορφή. Με τον τρόπο  αυτό η διαπλοκή κράτους και οικογένειας, παρούσα πάντα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες, με την αναπαραγωγή προτύπων και σχέσεων από τον ένα χώρο στον άλλο, έμεινε στην αφάνεια, αναπαράγοντας την αντίθεση δημόσιου και ιδιωτικού στη θεώρηση της φροντίδας.

              Σήμερα, μετά από μια σαρακονταετία έντονου προβληματισμού για την φροντίδα και το ρόλο των γυναικών σε αυτήν, όπου η φεμινιστική σκέψη κατέχει εξέχουσα θέση, είμαστε πλέον σε θέση να επισημάνουμε τα κενά, αλλά και να αποτιμήσουμε τις προοπτικές των μέχρι σήμερα αναλύσεων. Η διάχυση της γνώσης, όπως με την περαιτέρω ανάπτυξη της συγκριτικής κοινωνικής πολιτικής, έχουν φέρει πιο κοντά εμπειρίες από διαφορετικές χώρες και ενθαρρύνουν τη σύγκλιση αυτή έχοντας εμπλουτίσει το ερμηνευτικό  πλαίσιο αναφοράς.

     Η προσέγγιση της φροντίδας από την σκοπιά του φύλου,  φαίνεται να οδεύει από μία ανάλυση στα πλαίσια δυιστικών αντιπαραθέσεων, αν και η δυϊστική θεώρηση φροντίδας αφορά κατά κύριο λόγο στην αγγλοσαξονική προσέγγιση του θέματος, σε ένα ολιστικό πλαίσιο αναφοράς που λαμβάνει όμως υπόψη διαφορές μέσα στο ίδιο φύλο, το ρόλο των ανδρών σε αυτή καθώς και διαφορετικές σχέσεις φροντίδας. Συνακόλουθα, η φροντίδα γίνεται αντιληπτή πλέον ως μια συνέχεια με πολλαπλά επίπεδα και πολλούς πρωταγωνιστές, δηλαδή πέρα από τα στενά πλαίσια της μη αμειβόμενης φροντίδας στην ιδιωτική σφαίρα του νοικοκυριού, μέσα από τη διαπλοκή επίσημων και ανεπίσημων φορέων, στις διάφορες εκδοχές τους. Επιπλέον, αναγνωρίζονται, όπως αναδεικνύεται και από εμπειρικές έρευνες, διαφορετικές διαστάσεις της φροντίδας, θετικές εμπειρίες από τη συμμετοχή σε αυτήν αλλά και σχέσεις αλληλεξάρτησης με τα άτομα που λαμβάνουν φροντίδα.

                  Παρατηρείται, επίσης, μια μετατόπιση του όλου προβληματισμού από τον φορέα φροντίδας, στην ίδια την φροντίδα, η έννοια της οποίας αποκωδικοποιείται στη βάση του αν λαμβάνει χώρα στα πλαίσια άνισων σχέσεων μεταξύ των ατόμων που παρέχουν και λαμβάνουν φροντίδα, δηλαδή δεν γίνεται πλέον αντιληπτή η παροχή της περιοριστικά στα πλαίσια του άνισου καταμερισμού εργασίας ανάμεσα στα δύο φύλα και δε συνδέεται η συμμετοχή των γυναικών στην φροντίδα a priori με σχέσεις εξάρτησης.

             Μαζί με την μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τον φορέα φροντίδας και από το φύλο στην ίδια την φροντίδα, αποκτά βαρύτητα η ανάδειξή του  κοινωνικοπολιτικού πλαισίου αναφοράς της. Αυτή συνοδεύεται από την τάση μετατόπισης του θεωρητικού και ερευνητικού ενδιαφέροντος από το τοπικό στο παγκόσμιο, με  έμφαση στις αλυσίδες φροντίδας και το ρόλο των μεταναστριών στην παροχή της και από την επαναφορά της κοινωνικής αναπαραγωγής ως ερμηνευτικό εργαλείο, δηλαδή στην αναβίωση και τον εμπλουτισμό της μαρξιστικής φεμινιστικής σκέψης.

Η ολιστική προσέγγιση της φροντίδας, δεν αφορά μόνο στο τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και μελετάμε την φροντίδα και την θέση των γυναικών σε αυτήν αλλά και τα μέτρα κοινωνικής πολιτικής, με την μετατόπιση του κέντρου βάρους μονομερώς από τις πολιτικές που ενθαρρύνουν την γυναικεία απασχόληση σε ένα φάσμα πολιτικών σε χρήμα και σε είδος που παρέχουν τη δυνατότητα κάλυψης αναγκών των ατόμων που επιθυμούν ή δεν δύνανται να μην συμμετάσχουν στην φροντίδα αλλά και διευκολύνουν αυτούς-ες που επιθυμούν να συνδυάσουν απασχόληση και φροντίδα.

Πιο συγκεκριμένα, η επαναδιατύπωση της σχέσης ανάμεσα στον πολίτη εργαζόμενο και τον πολίτη φορέα φροντίδας αφορά συνολικότερα στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση των γυναικών με το κράτος πρόνοιας ώστε να συμπεριλάβει όχι μόνο κοινωνικά δικαιώματα που συνδέονται με τη συμμετοχή στην φροντίδα, αλλά και την αναγνώριση ότι το κράτος δεν επιδρά με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις γυναίκες. Η αντίληψη της σχέσης των γυναικών με την κοινωνική πολιτική, η οποία λαμβάνει υπόψη δικαιώματα που απορρέουν τόσο από τη συμμετοχή στην φροντίδα, ως μητέρες και πολίτες, όσο και στην αγορά εργασίας, επιτρεπτική συνάμα για την αναγνώριση της διαφορετικότητας των αναγκών και των ζητούμενων μέτρων κοινωνικής προστασίας ανάμεσα στις γυναίκες, φαίνεται να κερδίζει έδαφος στη πιο πρόσφατη βιβλιογραφία για τη θέση των γυναικών στα προνοιακά καθεστώτα.

Οι επιμέρους διαφορές ως προς το εύρος και το είδος της συμμετοχής στην φροντίδα αλλά και στην αγορά εργασίας ανάμεσα στους φορείς φροντίδας, όπως στη βάση της οικογενειακής κατάστασης, τάξης, κλπ, πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη στην κατανόηση των αναγκών των  φορέων φροντίδας, καθώς και στη θέσπιση μέτρων κοινωνικής πολιτικής. Η αναγνώριση της διαφορετικότητας των αναγκών των φορέων φροντίδας δεν αφορά μόνο στη θέση στην φροντίδα και στα κοινωνικά δικαιώματα που απορρέουν από τη συμμετοχή σε αυτήν ή/ και διευκολύνουν το συνδυασμό απασχόλησης και φροντίδας, αλλά και στο πως οι φορείς φροντίδας αντιλαμβάνονται το ρόλο τους στην φροντίδα, τις στάσεις τους δηλαδή απέναντι στην φροντίδα, στην απασχόληση, και κατά προέκταση στα μέτρα κοινωνικής πολιτικής που καθιστούν τις όποιες επιλογές τους εφικτές.

Η παραπάνω προσέγγιση της φροντίδας και της θέσης των γυναικών σε αυτήν παραπέμπει αφενός σε μια αντίληψη των φορέων φροντίδας, ως ενεργών υποκειμένων-στροφή σε ποιοτικές έρευνες- και αφετέρου προτάσσει την αναγκαιότητα θέσπισης μιας δέσμης μέτρων κοινωνικής πολιτικής που καθιστούν εφικτό το δικαίωμα επιλογής για συμμετοχή στην φροντίδα, στην απασχόληση ή στο συνδυασμό απασχόλησης και φροντίδας, μέσα δηλαδή από την αναγνώριση της διαφορετικότητας των αναγκών ανάμεσα στους ανεπίσημους φορείς φροντίδας.

       Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Antonnen, A. & Sipilä, J. (1996). European Social Care Services: is it possible to identify models?, Journal of European Social Policy, vol.6, no.2

Bhattacharya, T. (2017). Social Reproduction Theory. London:Pluto Press

Cass, B. (1994). Citizenship, Work and Welfare: the Dilemma for Australian Women’, Social Politics, vol.1, no. 1

Dahle, Η. et.al (2011). Europeanization, Care and Gender. London: Palgrave

Daly, M. & Lewis, J. (2000). The concept of social care and the analysis of contemporary welfare state, British  Journal of Sociology,Vol. 51, Issue No. 2

Dalley, G, (1988). Ideologies of Caring. Busingstoke: McMillan

Esping-Andersen, G. (1990). The Three Worlds of Welfare Capitalism.  Cambridge: Polity Press

Finch, J. & Groves (1980). Community Care and the Family; A Case of Equal Opportunities,  Journal of Social Policy, issue 9

Fisher, B., & Tronto, J. (1990). Toward a feminist theory of caring. in  Abel  B.& Nelson M. (eds.), Circles of care: Work and identity in women’s  lives. Toronto: Toronto University Press

Fraser, Ν. (2016). Capitalism’s Crisis of Care, Dissent vol.63, no.4 

Glendinning, C. & McLaughlin, E. (1993). Paying for Care: Lessons from Europe. London: HMSO

Graham, H (1991). The Concept of Caring in Feminist Research: The Case of Domestic Service, Sociology, vol.25, no.1

Graham, H (1983). Caring : A Labour of Love. in Finch & Groves (eds.), A Labour of Love, London: Routledge

Gullikstad, B. et.al (2016). Paid Migrant Domestic Labour in a Changing Europe. Basigstoke: Palgrave McMillan

Hughes,B (2005). Love’s Labours Lost? Feminism, the Disabled, People’s Movement and an Ethic of Care, Sociology vol. 39, no.2

Jenson, J (1997). Who Cares? Gender and Welfare Regimes, Social Politics, vol.4, no.2

Keith, L. (1992).Who Cares Wins’?, Disability, Handicap and Society, vol. 7, issue 2

Knijn, T.&  Kremer, M. (1997). Gender and the Caring Dimension of Welfare States: towards inclusive citizenship, Social Politics, vol.4, no.3

Lambropoulou, K. (2000). Formal Support for Informal Carers in Norway: Gender, Contextuality and Diversity, Working Paper, Mannheim Centre for European Social Research, University of Mannheim.

Λαμπροπούλου, Κ. (1999). Φύλο και Φροντίδα: Προβληματισµοί και Αναθεωρήσεις στη Σύγχρονη Κοινωνική Πολιτική. στο Σακελλαρόπουλος, Θ. (επ.). Η Μεταρρύθµιση του Κοινωνικού Κράτους, Αθήνα: Κριτική

Land, H. (1985). Who still cares for the family?. in Ungerson, C. (ed.) Women and Social Policy, Bunigstock:MacMillan

Leira, A. (1993b). Concepts of Care: Loving, Thinking and Doing. in Twigg J. (ed.) Informal Carers in Europe, York: SPRU

Lewis, J. (1992). Gender and the Development of Welfare Regimes, Journal of European Social Policy, vol. 2, no.3

Lewis, J. (1997). Gender and Welfare Regimes: Further Thoughts, Social Politics, vol.4 , no.2

Lewis, J. (ed.) (1998). Gender, Social Care and Welfare State Restructuring in Europe. Aldershot: Ashgate

Lister, R. (1997). Citizenship: Feminist Perspectives. Busingstoke: MacMillan

Moss, P.& Cameron, C. (2001). Mapping of Care Services and the workforce, Care Work in Europe, EU report.

Neysmith, S. et.al (2013). Beyond Caring Labour to Provisioning Work. Toronto: University of Toronto Press

O’ Connor, J. (1993). Gender, Class and Citizenship in the Comparative Analysis of Welfare State Regimes: Theoretical and Methodological Issues, British Journal of Sociology, vol. 44, no. 3

O’ Connor, J. (1996). From Women in the Welfare state to Gendering Welfare state regimes, Current Sociology, vol. 44, no. 2

Orloff, A. (1993). Gender and the Social Rights of Citizenship, American Sociological Review, vol.58

Orloff, A. (1996). Gender and the Welfare State, Annual Review of Sociology, vol. 22, p. 51-78

Ostner, I. (1998). The Politics of Care Policies in Germany. in Lewis, J. (ed.) (1998), Gender, Social Care and Welfare State Restructuring in Europe. Aldershot: Ashgate

Orme, J. (2011). Gender and Community care. Basingstroke: Palgrave

 Parker, G. and Seymour, J. (1998). Male Carers in Marriage: re-examing feminist analysis of informal care. in Popay, J. & Hearn, J. (eds.), Men, Gender Divisions and Welfare, London: Routledge

Parker, G. and Clarke, H. (2002). Making the Ends Meet: Do Carers of Disabled People Have a Common Agenda?, Policy and Politics vol. 30, no. 3

Pfau-Effinger, B. et.al. (2011). Care Between Work and Welfare in  European Societies. Basigstoke: Palgrave McMillan

Philips. J (2007). Care. Cambridge:Polity Press

Reddy, V., S.Meyer, S. Shefer, T. (2014). Towards a critical theory of care, Care in context: transnational gender perspectives. London: HSRC

Sainsbury, D. (2013). Gender, Care, and Welfare. Oxford University Press

Sevenhuijsen, S. (1993). Paradoxes of Gender. Ethical and Epistemological Perspectives on Care in Feminist Political Theory, Acta Politica, vol. 28, no.2

Tronto, J. (1993). Moral Boundaries. New York:Routledge

Ungerson, C. (1983a). Why do Women Care. in Finch and Groves (eds), A Labour of Love. London: Routledge

Ungerson, C. (1990). Gender and Caring. London: Harvester, αναμένεται η επανέκδοση από τον ίδιο εκδοτικό οίκο του σημαντικού αυτού βιβλίου εντός του  2020.

Ungerson, C. (ed.) (1990). Gender and Caring, Harvester: Wheatsheaf

Verbakel , E. etal (2017). Informal Care in Europe: Findings form the European

Social Survey , European Journal of Public Health, vol. 27, issue 1

Wærness, K (1984). Caring as Women Work in the Welfare State. in Holter, A. (ed.), Patriarchy in a Welfare Society. Oslo: Norwegian University Press

Wærness, K (1990). Informal Care in the Welfare State. in Ungerson, C. (ed.),Gender and Caring. London: Harvester