Ο WEB Du Bois και η έννοια της διπλής συνείδησης (double consciousness)

Φαίη Ντόντη

Προπτυχιακή Φοιτήτρια

Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

 

Ο WEB Du Bois (1868-1963) ήταν ένας σπουδαίος Αφροαμερικανός διανοούμενος, σοσιαλιστής, ακτιβιστής πολιτικών δικαιωμάτων και ένας από τους ιδρυτές της Εθνικής Ένωσης για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ανθρώπων (National Association for the Advancement of Colored People), ο οποίος ανέπτυξε μια θεωρητική προσέγγιση για την κατανόηση των φυλετικών ανισοτήτων και τη γεφύρωση του φυλετικού χάσματος.

Η διπλή συνείδηση είναι ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε από τον Du Bois στο εθνογραφικό έργο του: The Souls of Black Folk για να απεικονίσει ένα άτομο του οποίου η ταυτότητα χωρίζεται σε διάφορες πτυχές. Ως θεωρητικό εργαλείο, η “διπλή συνείδηση” φανερώνει τις ψυχοκοινωνικές διαιρέσεις στην αμερικανική κοινωνία και επιτρέπει την πλήρη κατανόηση αυτών των διαιρέσεων. Ο Du Bois εστιάζει στην ιδιαιτερότητα της μαύρης φυλής η οποία έχει αδικηθεί στα εθνικά και παγκόσμια συστήματα. Ο Du Bois περιγράφει τη διπλή συνείδηση ως μια περίεργη αίσθηση, την αίσθηση δηλαδή να βλέπεις πάντα τον εαυτό σου μέσα από τα μάτια των άλλων, να μετράς την ψυχή σου από μια ταινία ενός κόσμου που διασκεδάζει παρατηρώντας την με περιφρόνηση και οίκτο. Θεωρεί ότι ο μαύρος είναι ένα είδος έβδομου γιου, σε έναν κόσμο που δεν του δίνει πραγματική αυτοσυνείδηση, αλλά του επιτρέπει μόνο να δει τον εαυτό του μέσω της αποκάλυψης του άλλου κόσμου. Αυτή η αμφιθυμία δομεί την αίσθηση ταυτότητας των Αφροαμερικανών. Επίσης, θεωρείται μέρος μιας πιο περίπλοκης αίσθησης “δύο-ness”, των διαφορετικών και ανταγωνιστικών σκέψεων και “ιδανικών”. Αυτό δεν είναι μια επεισοδιακή ή περιστασιακή αίσθηση, αλλά μια σταθερή και επίμονη μορφή συνείδησης. Εδώ ο Du Bois διακρίνει δύο κοινωνικούς κόσμους , δύο κοινωνικές ταυτότητες , γεγονός που καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη μιας αίσθησης ενός εαυτού.

Η ιστορία του Αμερικανού μαύρου είναι η ιστορία αυτής της διαμάχης, που θέλει να επιτύχει αυτοσυνείδητο ανδρισμό, να συγχωνεύσει το διπλό του εαυτό σε έναν καλύτερο και πιο αληθινό εαυτό. Κάθε Αμερικάνος μαύρος πρέπει να ζήσει, ως μαύρος και ως Αμερικάνος έχοντας διπλή ζωή,  διπλά καθήκοντα και διπλές κοινωνικές τάξεις. Στα λεγόμενα του, παραθέτει την άποψη ότι η κατασκευή της αίσθησης του εαυτού μας συμπίπτει σε έμμεσες σχέσεις εξουσίας. Οι μαύροι και οι έγχρωμοι πολίτες λόγω του χρώματός τους στερούνται σε ένα σημαντικό βαθμό τα πολιτιστικά και κοινωνικά τους δικαιώματα. Έτσι σε ένα “άδικο” κόσμο οφείλουν να αποδεχτούν τη μειονεκτική τους θέση και να ενσωματώσουν έναν δεύτερο εαυτό.

Ο Du Bois ήταν ένας πρώιμος προγνωστικός για το πώς η σχέση μεταξύ της φυλής, του έθνους και της αυτοκρατορίας θα οδηγούσε σε μεγάλες συγκρούσεις όπως η αντιαποικιακή πάλη και η φυλετική ένταξη και πως θα εμπνεύσει τα όνειρα της εκτεταμένης ελευθερίας. Μια συνεπής, αν και συχνά παραβλέπεται, στήριξη της μαύρης πολιτικής ήταν το αίτημα όχι μόνο να συμπεριληφθεί στο έθνος, αλλά να μεταμορφώσει το νόημά του με την καταπολέμηση του καπιταλισμού και της αυτοκρατορίας . Η ασταθής λογική του καπιταλισμού και της δυτικής αυτοκρατορίας συνέχισε να βαρύνει τα μαύρα στρώματα σε συνεχώς εξελισσόμενα συστήματα αποκλεισμού και εκμετάλλευσης. Τόσο ο ρατσισμός όσο και ο καπιταλισμός εις βάρος τους έπρεπε να τερματιστούν ώστε οι Αφρικανοί Αμερικανοί να αποκτήσουν ελευθερία.

Ακόμη πίστευε ότι οι Aφροαμερικανοί ζούσαν σε μια κοινωνία που ήταν καταπιεστική και τους υποτιμούσε. Έτσι δημιουργήθηκαν στερεότυπα και προκαταλήψεις. Η διπλή συνείδηση εξακολουθεί να είναι μια πολύ σχετική έννοια στις ημέρες μας. Πολλοί άνθρωποι όλων των πολιτισμών θα ήθελαν να πιστεύουν ότι ζούμε σε μια μετά-φυλετική κοινωνία. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές κρυφές ανισότητες που συναρτώνται στο ορόσημο της φυλής, καθιστώντας δύσκολο για τους Αφρικανούς Αμερικανούς να επιλύσουν ανοιχτά τα τρέχοντα ζητήματα που αφορούν την διπλή συνείδηση .

 

The endurance of the color line: η αντοχή της γραμμής χρώματος

  Το 1903, ο Web Du Bois δήλωσε προφητικά ότι το πρόβλημα του εικοστού αιώνα είναι το πρόβλημα της χρωματικής γραμμής-η σχέση των πιο σκοτεινών με τους πιο ανοιχτές φυλές ανδρών στην Ασία, στην Αφρική, στην Αμερική και νησιά της θάλασσας. Η χρωματική γραμμή αναφέρεται στο χάσμα μεταξύ των φυλών και ότι η γραμμή είναι εγγενώς ιεραρχική, διασφαλίζοντας ότι οι λευκοί έχουν μια προνομιακή θέση σε όλους τους τομείς σε σύγκριση με τη μαύρη φυλή. Συνάμα υποδηλώνει τον αντίκτυπο που έχει ο όρος αυτός στην κοινωνία. Η πληρωμή δίκαιων μισθών, η ικανότητα ψήφου και η έλλειψη σεβασμού ήταν συχνά εμπόδια των Αφροαμερικανών. Η χρωματική γραμμή χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως αναφορά στον φυλετικό διαχωρισμό που υπήρχε στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά την κατάργηση της δουλείας και του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων.

Ο Du Bois συνέδεε την χρωματική γραμμή με ένα παγκόσμιο σύστημα εκμετάλλευσης, έναν εξελισσόμενο μηχανισμό ανθρώπινης διαλογής που συνόδευε την ανάπτυξη των δυτικών εθνικών οικονομιών και αυτοκρατοριών. Η χρωματική γραμμή ταξινομεί και κατατάσσει τους ανθρώπους σε κατηγορίες και διακρίνει τους ελεύθερους από τους μη ελεύθερους, τους ιδιοκτήτες από τους εκτοπισμένους και ποιοι “ανήκουν” στο έθνος-κράτος. Ο ίδιος υποστηρίζει στο βιβλίο του The Souls of the Black Folk την διάσπαση του Αμερικανικού έθνους σε δύο εθνοτικές ομάδες βάσει των κοινωνικών πεποιθήσεων και της ιδεολογίας που επιβάλλεται στην αμερικάνικη κοινωνία. Στο νότο υπάρχουν δύο ξεχωριστοί κόσμοι και χωρίζονται όχι μόνο στα ανώτερα πεδία της κοινωνικής επαφής, αλλά και στην εκκλησία, στο σχολείο, σε σιδηροδρομικές και οδικές μεταφορές, σε ξενοδοχεία, σε θέατρα, σε δρόμους, σε νοσοκομεία και νεκροταφεία. Αυτές οι φυλετικές διαφορές υπάρχουν επειδή τα λευκά όντα οριοθετούν τους μαύρους ως διαφορετικούς, υποδεέστερους και τους προσδιορίζουν ως πρόβλημα στην αμερικάνικη κουλτούρα.

Υποστήριξε την άποψη ότι η κοινωνική επιστήμη θα μπορούσε να παράσχει τη λύση για το πρόβλημα του φυλετικού ζητήματος, αλλά διαπίστωσε σταδιακά ότι σε ένα κλίμα μολυσματικού ρατσισμού, η κοινωνική αλλαγή θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω διέγερσης και διαμαρτυρίας, προωθώντας  αυτήν την άποψη στα γραπτά και στο οργανωτικό του έργο.

 

 Πηγές:

https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/S1742058X15000107

http://www.otheringandbelonging.org/endurance-color-line/

https://www.history.com/topics/black-history/w-e-b-du-bois

https://docsouth.unc.edu/church/duboissouls/summary.html

https://en.wikipedia.org/wiki/W._E._B._Du_Bois