Γιατράς Αλέξανδρος
MSc, Κοινωνιολόγος
Οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή εκπαιδευτικής πορείας και επαγγέλματος ενός ατόμου είναι πολλοί.
Η Κασιμάτη (2004) εντάσσει τους παράγοντες αυτούς σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
α) στους παράγοντες που ανήκουν στο κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου όπου συμπεριλαμβάνονται η οικογένεια, το φύλο, οι αξίες και η ταξική ένταξη του ατόμου,
β) στους παράγοντες που ανήκουν στο ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο συμπεριλαμβάνεται και το εκπαιδευτικό σύστημα.
Η εκπαίδευση, αποτελεί ένα μηχανισμό με τον οποίο άτομα διαφορετικής κοινωνικής καταγωγής διαμορφώνουν συστηματικά άνισες προϋποθέσεις για τις κοινωνικές διαδρομές τους (Moore, 2004). Μέσω αυτής, νομιμοποιείται το κοινωνικά άνισο αποτέλεσμα που δημιουργεί, αποδίδοντας τα άνισα εκπαιδευτικά προσόντα στα άνισα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων και, κυρίως, στις άνισες ικανότητες και την άνιση προσπάθεια που έχουν καταβάλει (Duru-Bellat 2009, Dubet et al. 2010).
Κατά τους Pierre Bourdieu και Jean-Claude Passeron η αλληλεπίδραση μεταξύ του τύπου της σχολικής κουλτούρας και του τύπου της οικογενειακής κουλτούρας είναι η αιτία των άνισων ευκαιριών επιτυχίας σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης, ανάλογα και με την κοινωνική προέλευση.
Ο ρόλος των πολιτισμικών παραγόντων είναι εξίσου καθοριστικός και για το σχολείο και για την οικογένεια. Υπάρχει δηλαδή κοινωνική επιλογή, η οποία παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Πρόκειται για κοινωνική επιλογή μέσω του σχολείου, που εμφανίζεται ως το φυσικό αποτέλεσμα μιας παιδαγωγικής διαδικασίας, επιτρέποντας τη συζήτηση περί αξιοκρατικής ιδεολογίας και κατ’ επέκταση νομιμοποίησης των αποφάσεων ή αποτελεσμάτων (Πατερέκα, 1986). Τα μέλη των προνομιούχων στρωμάτων εξασφαλίζουν πολύ περισσότερες γνώσεις και εμπειρίες από την εκπαιδευτική διαδικασία. Αυτό το μορφωτικό κεφάλαιο αποκτάται με βιωματικό τρόπο μέσα από την καθημερινότητα και διαχωρίζεται στο πολιτιστικό και κοινωνικό κεφάλαιο.
Ως πολιτιστικό κεφάλαιο ορίζονται όλα τα πνευματικά στοιχεία που προσφέρονται σ’ ένα άτομο από την οικογένειά του (Κασιμάτη, 2004). Ο τρόπος ανατροφής του, η επαφή με την τέχνη, η βοήθεια στο σχολείο, η μουσική κουλτούρα, η γλώσσα, οι πολιτιστικές δραστηριότητες, οι καλοί τρόποι, αποτελούν μερικές από τις όψεις του πολιτιστικού κεφαλαίου. Η πολιτιστική αυτή κληρονομιά είναι σημαντική για τη σχολική επίδοση. Κι αυτό, γιατί η κουλτούρα του σχολείου συμβαδίζει με την κουλτούρα της αστικής τάξης. Οι γόνοι της αστικής τάξης δεν χρειάζεται να κοπιάσουν ιδιαίτερα στις σχολικές απαιτήσεις, αφού μέσα από το οικογενειακό τους περιβάλλον έχουν οπλιστεί με τα απαραίτητα εφόδια, ώστε όχι μόνον να μη δυσκολεύονται αλλά και να εμφανίζουν την εικόνα του χαρισματικού μαθητή με την «έμφυτη εξυπνάδα», ο οποίος, χωρίς ιδιαίτερες και μεθοδικές προσπάθειες, έχει πολύ καλές σχολικές επιδόσεις. Αντιθέτως, όσο χαμηλότερη είναι η κοινωνική προέλευση του μαθητή τόσο πιο επίπονη είναι η διαδρομή που οφείλει να διανύσει για τη σχολική επιτυχία, αφού δεν διαθέτει το κατάλληλο πολιτιστικό κεφάλαιο. Ακόμη κι αν η εκπαιδευτική πολιτική εξασφαλίσει σε όλους τους εκπαιδευόμενους ίσες οικονομικές συνθήκες, το κενό δεν αναπληρώνεται. Η οικονομική κάλυψη από μόνη της δεν μπορεί να αντισταθμίσει το πολιτιστικό έλλειμμα.
Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι αυτό που ονομάζουμε κοινωνικές σχέσεις της οικογένειας. Το κεφάλαιο αυτό είναι μεταβιβάσιμο, αναπαράγεται και μετασχηματίζεται σε οικονομικό κεφάλαιο ή και το αντίθετο. Οι κοινωνικές διασυνδέσεις, η έκτασή τους, το είδος τους και το επίπεδό τους παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στην επιτυχία ή αποτυχία. Αυτός που προέρχεται από την ανώτερη τάξη έχει περισσότερες ευκαιρίες, λόγω των γνωριμιών, να εξασφαλίσει μια ισχυρή θέση, με κύρος και καλά αμειβόμενη (Κασιμάτη, 2004).
Πολλές μελέτες στην Ελλάδα έχουν διερευνήσει τις κοινωνικές ανισότητες στην εκπαίδευση με βάση τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της οικογένειας του μαθητή, τον τόπο γέννησης και κατοικίας του, ενώ κάποιες συσχετίζουν την επίδοση με την περιοχή που εδράζει το σχολείο (Σιάνου-Κύργιου, 2005). Συνολικά τα εκπαιδευτικά συστήματα και ειδικότερα οι ανώτερες βαθμίδες έχουν καθοριστική επίδραση στην αναπαραγωγή και μονιμοποίηση των κοινωνικών ανισοτήτων. Ωστόσο, η ισότητα η οποία προκύπτει από τους αξιοκρατικούς διαγωνισμούς ανατρέπεται και καταρρίπτεται αφού η τυπική ισότητα την οποία διασφαλίζουν οι διαγωνισμοί, το μόνο που κάνει είναι να μετασχηματίζει το προνόμιο σε αξία, αφού επιτρέπει στη δράση της κοινωνικής προέλευσης να συνεχίσει να ασκείται, αλλά από δρόμους απόκρυφους.
Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα σχετικά με την ύπαρξη συσχέτισης μεταξύ κοινωνικής τάξης και εισαγωγής στα διάφορα τμήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, φαίνεται ότι οι νέοι επιλέγουν το πανεπιστημιακό τμήμα ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης και το επάγγελμα του πατέρα τους (Tsiplakides, 2018). Φαίνεται επίσης ότι ο τομέας της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι αρκετά «στρωματοποιημένος». Μπορεί να υπάρχει αυξημένη συμμετοχή, αλλά φοιτητές διαφορετικών κοινωνικών τάξεων εισάγονται σε διαφορετικά τμήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Οι διαφορές των κοινωνικών τάξεων όσον αφορά την κατανομή τους σε διαφορετικά τμήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με βάση την παραπάνω μελέτη και τα χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, παρέχουν ισχυρές αποδείξεις ότι η διαδικασία επιλογής ενός τμήματος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι μια διαδικασία με άνισους όρους.
Για παράδειγμα, κατά το ακαδημαϊκό έτος 2014-2015, το 72,9% των φοιτητών που φοιτούσαν στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών έχουν πατέρα που είναι είτε απόφοιτος πανεπιστημίου, είτε κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος. Για το ίδιο ακαδημαϊκό έτος, το 68,4% των φοιτητών στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών έχουν πατέρα που είναι είτε πτυχιούχος πανεπιστημίου, είτε κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος (Tsiplakides, 2018). Στο Τμήμα Οδοντιατρικής, το 72% των φοιτητών έχει πατέρα που είναι είτε πτυχιούχος πανεπιστημίου είτε κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος Αντίθετα, οι φοιτητές της εργατικής τάξης φαίνεται να υπερεκπροσωπούνται στα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (Tsiplakides, 2018), δεδομένου ότι έχουν συνήθως χαμηλότερες επιδόσεις από τους μαθητές της μεσαίας τάξης. Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2014-15 στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης, το ποσοστό των φοιτητών με πατέρα που είναι πτυχιούχος πανεπιστημίου ή κάτοχος μεταπτυχιακού είναι 19,4% (Tsiplakides, 2018).
Η αποτύπωση συγκεκριμένων σχημάτων αναπαραγωγής επιλεγμένων επαγγελματικών κατηγοριών στην έρευνα του Μαλούτα (2016), έδειξε ότι τα επαγγέλματα των γονέων οδηγούν σε ένα εύρος πιθανών επιλογών για τους νέους/ες, αναφορικά με την επαγγελματική ιεραρχία όσο και το περιεχόμενο, μέσα στο οποίο εγγράφονται οι περισσότερες διαγενεακές διαδρομές. «Με την έννοια αυτή, η διαγενεακή κοινωνική κινητικότητα προσδιορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το γονικό επάγγελμα».
Βιβλιογραφία
Dubet F., Duru-Bellat M., Vérétout A. (2010). Les sociétés et leurs écoles. Paris: Seuil.
Duru-Bellat, M. (2006). L’inflation scolaire: les désillusions de la méritocratie. Paris: Editions du Seuil, République des Idées.
Κασιμάτη, Κ. (2004). Δομές και ροές: το φαινόμενο της κοινωνικής και επαγγελματικής κινητικότητας. Αθήνα: Gutenberg.
Μαλούτας, Θ. (2016). Διαγενεακή κοινωνική κινητικότητα: Κοινωνικά άνιση πρόσβαση των νέων στην εκπαίδευση και το επάγγελμα στη δεκαετία του 2000, Athens Social Atlas.
Moore, R. (2004). Education and society: Issues and explanations in the sociology of education. Cambridge: Polity.
Πατερέκα, Χ. (1986). Βασικές έννοιες των Pierre Bourdieu και Jean-Claude Passeron σε θέματα κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης. Θεσ/νίκη: Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη
Σιάνου-Κύργιου, Ε. (2005). Εκπαίδευση και κοινωνικές ανισότητες. Η μετάβαση από τη Δευτεροβάθμια στην Ανώτατη Εκπαίδευση (1997-2004). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Tsiplakides, I. (2018). The Effectively Maintained Inequality Hypothesis and Socioeconomic Inequalities in the Greek Higher Education Sector. Adv.. J Social Sci.; 2 (1), 23-31.
