Η εργασία στην ψηφιακή εποχή

Συνοπτική Παρουσίαση

Εισαγωγή

Τηλεργασία και εξ αποστάσεως εργασία υποστηριζόμενη από Τεχνολογίες Πληροφοριών & Επικοινωνίας (Teleworking and ICT based Mobile work – TICTM) συνιστούν κάθε μορφή ρύθμισης εργασίας, σύμφωνα με την οποία οι εργαζόμενοι εργάζονται από απόσταση, μακριά από τις εγκαταστάσεις του εργοδότη ή συγκεκριμένη τοποθεσία, χρησιμοποιώντας ψηφιακές τεχνολογίες, όπως δίκτυα, φορητούς υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα και το διαδίκτυο. Προσφέρει στους εργαζομένους μέγιστη ευελιξία όπου και όταν εργάζονται.

Η χρήση TICTM έχει αναδυθεί στο πλαίσιο των εξελίξεων που συντελούνται στον κόσμο της εργασίας και της οικονομίας, όπως η ψηφιοποίηση, η ελαστικοποίηση της αγοράς εργασίας, η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας και ο παγκόσμιος ανταγωνισμός.

Η έκθεση αναλύει τις συνθήκες εργασίας και απασχόλησης των εργαζομένων με χρήση TICTM. Επικεντρώνεται στο πώς το εργασιακό περιβάλλον και η οργάνωση της εργασίας με χρήση TICTM επηρεάζουν την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, την υγεία, την αποδοτικότητα και τις προοπτικές των εργαζομένων. Επειδή η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής συνιστά ταυτόχρονα στόχο και πρόκληση για τη χρήση TICTM, καθώς και βασικό μέλημα της κοινωνικής πολιτικής της ΕΕ, η έκθεση περιλαμβάνει ένα κεφάλαιο που χαρτογραφεί τις διατάξεις της ΕΕ οι οποίες σχετίζονται άμεσα με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής και τη χρήση TICTM.

Πολιτικό Πλαίσιο

Το ευρωπαϊκό πλαίσιο συμφωνίας σχετικά με την εργασία εξ αποστάσεως (2002) είναι το βασικό ευρωπαϊκό κείμενο που καλύπτει αυτό το θέμα και προβλέπει ορισμένους όρους εργασίας της χρήσης TICTM. Η Οδηγία (2003/88/EC) σχετικά με τον χρόνο εργασίας είναι επίσης σχετική στον βαθμό που περιορίζει εβδομαδιαίως τις εργάσιμες ώρες και ρυθμίζει ελάχιστες ημερήσιες περιόδους ανάπαυσης.

Δύο νέες κανονιστικές πρωτοβουλίες της ΕΕ θα έχουν επίσης αντίκτυπο:

Η Οδηγία (COM/2017/0253 final) σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, που επεκτείνει το υπάρχον δικαίωμα να αιτηθεί ο εργαζόμενος ρύθμιση ευέλικτης εργασίας (συμπεριλαμβανομένων των ρυθμίσεων εξ αποστάσεως εργασίας και προγραμμάτων ευέλικτης εργασίας) σε όλους τους εργαζόμενους γονείς και όσους έχουν ευθύνη παροχής φροντίδας
Η Οδηγία (COM/2017/0797 final) σχετικά με τις διαφανείς και προβλέψιμες συνθήκες εργασίας, που περιλαμβάνει διατάξεις σχετικές με τον τόπο και τα πρότυπα εργασίας.

Αμφότερες οι οδηγίες συνιστούν μέρος της υλοποίησης του Ευρωπαϊκού Πυλώνα για τα Κοινωνικά Δικαιώματα.

Η ευέλικτη εργασία με τη χρήση Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) έχει εξελιχθεί σε σημαντικό θέμα του δημόσιου διαλόγου αναφορικά με θέματα κοινωνικής πολιτικής σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Ορισμένες έχουν υιοθετήσει διατάξεις σχετικά με το δικαίωμα αποσύνδεσης προκειμένου να προστατευτούν οι εργαζόμενοι από τις αρνητικές επιπτώσεις τέτοιων ρυθμίσεων.

Κύριες διαπιστώσεις

Ορισμένες έχουν υιοθετήσει διατάξεις σχετικά με το δικαίωμα αποσύνδεσης προκειμένου να προστατευτούν οι εργαζόμενοι από τις αρνητικές επιπτώσεις τέτοιων ρυθμίσεων. Εργαζόμενοι με ρύθμιση της TICTM αναφέρουν μεγαλύτερη αυτονομία, καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, υψηλότερη παραγωγικότητα και μειωμένο χρόνο μετακίνησης. Υπάρχουν όμως και μειονεκτήματα: Μπορεί να οδηγήσει σε επιμήκυνση του χρόνου εργασίας, στην αλληλοεπικάλυψη επαγγελματικής και οικιακής ζωής και σε αυξημένη ένταση εργασίας. Οι εργαζόμενοι γενικά βιώνουν βελτιωμένους όρους εργασίας και αποτελέσματα όταν η χρήση TICTM είναι περιστασιακή.
Η χρήση TICTM προσφέρει στους εργαζομένους μεγαλύτερη αυτονομία, που είναι ένα προνόμιο. Η αυτονομία, ωστόσο, δύναται να οδηγήσει, επίσης, σε εντατικοποίηση της εργασίας όταν συνδυάζεται με βαρύ εργασιακό φόρτο και εργασιακή κουλτούρα στην οποία κυριαρχεί ο ανταγωνισμός, η αυτοδιαχείριση και οι μηχανισμοί ενίσχυσης της απόδοσης. Αυτό είναι το «παράδοξο της αυτονομίας» τέτοιων ρυθμίσεων.
Εξαρτώμενη από τον τρόπο υλοποίησης, η χρήση TICTM μπορεί να ενισχύσει ή να υπονομεύσει την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής. Εντός της ομάδας με ιδιαίτερη κινητικότητα και χρήση TICTM, το μερίδιο των εργαζομένων στην ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής είναι σημαντικά μεγαλύτερο μεταξύ εκείνων που έχουν παιδιά σε σύγκριση με όσους δεν έχουν. Αντίθετα, φτωχή ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής είναι περισσότερο διαδεδομένη στους τακτικά τηλεργαζόμενους από το σπίτι χωρίς παιδιά, παρά σε εκείνους με παιδιά.
Η χρήση TICTM θέτει ορισμένους κινδύνους για την ψυχική και τη σωματική ευεξία των εργαζομένων. Όχι μόνο είναι πιο πιθανό να αναφέρουν άγχος και άλλα ψυχοκοινωνικά και σωματικά προβλήματα, επίσης είναι πιθανό να συμμετάσχουν σε ένα νέο φαινόμενο που ενεργοποιείται από την ψηφιοποίηση: την εικονική παρουσία – δηλαδή την εργασία από το σπίτι όταν κάποιος είναι ασθενής, αλλά όχι τόσο ώστε να εμποδίζεται από το να εργαστεί.
Η εξ αποστάσεως εργασία δεν φαίνεται να περιορίζει τη συμμετοχή στην κατάρτιση, αν και οι εξ αποστάσεως εργαζόμενοι ίσως απωλέσουν ορισμένες μορφές άτυπης εκμάθησης στον χώρο εργασίας. Επιπρόσθετα, εργαζόμενοι με ρυθμίσεις TICTM γενικά διαθέτουν καλύτερες προοπτικές σταδιοδρομίας, εν μέρει λόγω του περισσότερου χρόνου εργασίας, του επιπέδου συμμετοχής τους, της υποστήριξης που λαμβάνουν από τους διευθυντές και του επιπέδου απασχόλησης. To εν λόγω όφελος σταδιοδρομίας βιώνεται κυρίως από εργαζομένους μέσων και υψηλών προσόντων.
Δεν ωφελούνται όλοι οι εργαζόμενοι όμοια από τη χρήση TICTM. Για παράδειγμα, ενώ μπορεί να διευκολύνει τις ευάλωτες ομάδες να έχουν πρόσβαση στην απασχόληση, υπάρχει ο κίνδυνος τακτικοί τηλεργαζόμενοι από το σπίτι να θεωρηθούν από τους συναδέλφους τους και τη διοίκησή τους ότι έχουν αναλάβει λιγότερες ευθύνες. Αυτό, σε συνδυασμό με την έλλειψη προβολής, θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τις ευκαιρίες για εξέλιξη στη σταδιοδρομία τους. Υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, μετά βίας το 1/4 των εργαζομένων με αυτή τη μορφή ρυθμίσεων βρίσκονται σε επισφαλή απασχόληση.
Η εφαρμογή των κανονισμών για τη βελτίωση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής στο πλαίσιο της ευέλικτης εργασίας με τη χρήση των Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) ποικίλλει στην Ευρώπη. Μόνο λίγες χώρες έχουν υιοθετήσει τη νομοθεσία αναφορικά με το δικαίωμα αποσύνδεσης.

Προτάσεις πολιτικής

Υπάρχουν διαφορές στον τρόπο εφαρμογής της χρήσης TICTM, κάτι που θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη στη διαμόρφωση πολιτικής. Έντονη χρήση της TICTM θα πρέπει να είναι περιορισμένη, για παράδειγμα, επειδή έχει αρνητικό αντίκτυπο στους εργαζομένους. Επιπλέον, γενικές πολιτικές που επεξεργάζονται ελάχιστους κανόνες στους όρους εργασίας θα πρέπει να περιλαμβάνουν τη χρήση TICTM και να καλύπτουν εργαζομένους υπό το καθεστώς ρυθμίσεων επισφαλούς απασχόλησης.
Βελτιώσεις στην οργάνωση της εργασίας είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση κινδύνων που σχετίζονται με τη χρήση TICTM, και πρωτοβουλίες αναφορικά με τον τόπο εργασίας θα μπορούσαν να διευκολύνουν σε αυτό. Συστήματα παρακολούθησης και ελέγχου πρέπει να σχεδιαστούν ώστε να δώσουν στους εργαζομένους με χρήση TICTM πραγματική αυτονομία, να εξασφαλίσουν ότι τα δεδομένα που τους αφορούν χρησιμοποιούνται κατάλληλα και να αποτρέψουν βλάβες στην υγεία και την ευεξία τους από τα πρότυπα χρόνου εργασίας. Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος θα πρέπει να διαδραματίσουν ρόλο στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση τέτοιων πρωτοβουλιών.
Η χρήση TICTM θα πρέπει να προωθηθεί ως ένας τρόπος βελτίωσης της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής (για παράδειγμα, μέσω της μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο της Οδηγίας σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής). Αυτό θα πρέπει να γίνει με την κατανόηση ότι όλες αυτές οι πρωτοβουλίες μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην ισότητα των φύλων και οφείλουν να γίνονται σεβαστά προγράμματα εργασίας φιλικά προς τον υπάλληλο, καθώς και τα ανώτατα όρια χρόνου εργασίας.
H Οδηγία σχετικά με Διαφανείς και Προβλέψιμους Όρους Εργασίας θα πρέπει να βοηθήσει στη βελτίωση ορισμένων όρων για τους εργαζομένους με ρυθμίσεις TICTM. Ωστόσο, υπάρχει επίσης η ανάγκη αξιολόγησης του κατά πόσο η ισχύουσα Οδηγία σχετικά με τον Χρόνο Εργασίας και το Ευρωπαϊκό πλαίσιο συμφωνίας σχετικά με την τηλεργασία είναι επαρκή για την υλοποίηση των προβλέψεων για τους εν λόγω εργαζομένους (και την προστασία τους), συμπεριλαμβανομένων μέτρων καταγραφής, παρακολούθησης και ελέγχου του χρόνου εργασίας τους.
Ο κανονισμός για τη χρήση TICTM –όπως και το δικαίωμα αποσύνδεσης– ίσως είναι ο μόνος τρόπος αναχαίτισης της τάσης προς μια κουλτούρα εργασίας που χαρακτηρίζεται από αυτοεπιβαλλόμενη ένταση εργασίας, αμοιβή της εργασίας βάσει του έργου και της απόδοσης και συνεχή διαθεσιμότητα. Οι εν λόγω κανονισμοί απαιτούν αποτελεσματικό κοινωνικό διάλογο σε εταιρικό και κλαδικό επίπεδο για την εξασφάλιση αποτελεσματικής υλοποίησης και επιβολής.
Οι επιπτώσεις της χρήσης TICTM στην υγεία θα μπορούσαν να βελτιωθούν, αν αποσαφηνιστούν αφενός οι ευθύνες των εργαζομένων αναφορικά με την οργάνωση και τον τόπο εργασίας τους όταν αυτοί εργάζονται εξ αποστάσεως και αφετέρου το τι προσδοκάται από αυτούς με όρους απόδοσης. Η ανάπτυξη και η αξιολόγηση ψυχολογικών κινδύνων και η διαχείριση σε εταιρικό επίπεδο είναι επίσης ένα βασικό μέρος της αναγνώρισης και περιορισμού των πιθανών κινδύνων για την υγεία των εξ αποστάσεως εργαζομένων. Επιπρόσθετα, στις παραδοσιακές ανησυχίες, όπως τα επίπεδα υψηλού άγχους, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη νέα φαινόμενα, όπως η εικονική παρουσία.