Μουζάκη Μαρία [1]
Το 2020 θα μπορούσε αναμφισβήτητα, να θεωρηθεί ένα έτος ορόσημο στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας, εξαιτίας ακριβώς των σημαντικών μεταβολών που επέφερε στη ζωή μας. Μεταβολές που επηρέασαν άρδην την κοινωνική και προσωπική ζωή μας, καταδεικνύοντας τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ της ατομικότητας και της συλλογικότητας, που στην εποχή του κορωνοϊού μετονομάστηκαν σε μέτρα κοινωνικής προστασίας και ατομικής ευθύνης.
Στη χώρα μας, η εποχή του κορωνοϊού «ταξινόμησε» την κοινωνική ζωή σε έξι κατηγορίες-κωδικούς, με οτιδήποτε άλλο, διαφορετικό να τίθενται στο κοινωνικό περιθώριο και να «στιγματίζεται» ως μία απειλή, μία παρέκκλιση, ένα εμπόδιο στο δρόμο της επιστροφής προς στην κανονικότητα! Είναι η εποχή που η κοινωνική ζωή, πρότυπα και κανόνες αναδιαμορφώνονται, προκειμένου να ανταποκριθούν στη νέα κοινωνική πραγματικότητα.
Ο –πολύμηνος- εγκλεισμός ήταν ένα από τα μέτρα που εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο των μέτρων περιορισμού της διασποράς του κορωνοϊού. Πρόκειται για ένα μέτρο που ουσιαστικά, επιβάλλει την κοινωνική απομόνωση. Τι σημαίνει όμως η έκφραση, «Μένουμε σπίτι, Μένουμε ασφαλείς»; Κατά τους πρώτους μήνες εφαρμογής του μέτρου, ένα ικανοποιητικό ποσοστό της ελληνικής κοινωνίας ταύτισε τον εγκλεισμό με ένα απαραίτητο διάλειμμα, απέναντι στους γρήγορους και αγχωτικούς ρυθμούς της καθημερινότητας. Μία παύση από τους πολλαπλούς κοινωνικούς ρόλους, που επέτρεψε στα άτομα να απολαύσουν την προσωπική και οικογενειακή τους ζωή. Για πολλά άτομα ωστόσο, ο υποχρεωτικός εγκλεισμός έγινε συνώνυμο της βίας και της κακοποίησης, επαναφέροντας εκ νέου το ζήτημα της έμφυλης βίας στη χώρα μας.
Έμφυλοι ρόλοι και Έμφυλη βία
Σε κάθε πολιτιστικό περιβάλλον υπάρχουν καθορισμένες και κοινωνικά αποδεκτές νόρμες που υπαγορεύουν και καθορίζουν ένα σύνολο τυποποιημένων και αναμενόμενων συμπεριφορών, που οδηγούν σε ανάλογους ρόλους και κοινωνικές ταυτότητες. Ένα σύστημα κατηγοριοποίησης που διακρίνει τις φυσιολογικές ή αλλιώς κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές, από τις μη φυσιολογικές, αποκλίνουσες συμπεριφορές. Το άτομο δεν μένει ανεπηρέαστο από αυτή την κοινωνική κατηγοριοποίηση. Ήδη από τη στιγμή της γέννησής του, «γαλουχείται» μέσα σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων κανόνων και συμπεριφορών, που διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την προσωπικότητά του και επηρεάζουν τα μετέπειτα στάδια της ενήλικης ζωής του. Αυτό δεν σημαίνει ότι το άτομο αποδέχεται παθητικά τα προβαλλόμενα πρότυπα. Δείχνει όμως, τη σημασία του κοινωνικού περιβάλλοντος στη ζωή του. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο άνθρωπος συγκροτεί την αυτοεικόνα, την ταυτότητά του μέσα από την αλληλεπίδραση με άλλα άτομα.
Η αλληλεπίδραση, η συναναστροφή δηλαδή του ατόμου με άλλες μικρότερες ή μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες, ονομάζεται κοινωνικοποίηση. Η κοινωνικοποίηση είναι μία από τις σημαντικότερες διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα σε κάθε κοινωνία, κατά την οποία το άτομο μαθαίνει και εσωτερικεύει τα πρότυπα της κοινωνίας στην οποία ζει, το οποίο του επιτρέπει να διαμορφώσει την προσωπικότητά του και να ενταχθεί στις διάφορες ομάδες. Στη διαδικασία αυτή, μετέχουν πολυάριθμοι φορείς, όπως είναι το σχολείο, η οικογένεια, οι φίλοι, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προετοιμάζοντας το άτομο για την κοινωνική του ένταξη. Μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης το άτομο «μαθαίνει» και «αποδέχεται» το ρόλο που προσδοκά η κοινωνία από αυτό, διασφαλίζοντας τη κοινωνική ευρυθμία και συνοχή.
Η εκμάθηση των κοινωνικών ρόλων είναι μία διά βίου διαδικασία που συντελείται από την πρώιμη παιδική ηλικία. Έχετε αναλογιστεί ποτέ γιατί τα παιχνίδια που απευθύνονται σε κορίτσια επικεντρώνονται στη φροντίδα ή στην περιποίηση, ενώ τα αγορίστικα παιχνίδια στον ανταγωνισμό, στη βία και στις κατασκευές; Ακόμα και τα χρώματα που επιλέγονται από τους γονείς είναι αρκετά διαφορετικά, όπως και τα πρότυπα που προάγονται: η «συνεσταλμένη και καλή μαθήτρια» και ο «ατίθασος, υπερκινητικός νέος». Άλλο ένα παράδειγμα είναι η περίπτωση της επιθετικότητας, που ενώ στα κορίτσια είναι κατακριτέα, εντελώς αντίθετη στη γυναικεία φύση, για τα αγόρια προβάλλεται συχνά ως συνώνυμο της αρρενωπότητας και του ανδρισμού. Πρότυπα που διαμορφώνουν και αναπαράγουν έμφυλους ρόλους και συμπεριφορές, με ότι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνική και προσωπική ζωή.
Η επιθετικότητα συνδέεται με τη βία, ένα φαινόμενο που επηρεάζει εξίσου τα δύο φύλα, επιφέροντας δυσμενείς συνέπειες σε αμφότερους, όχι μόνο σε προσωπικό, αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Η βία μπορεί να παρουσιαστεί με διάφορες μορφές. Στο παρόν άρθρο ωστόσο, εστιάζουμε στην περίπτωση της έμφυλης βίας.
Η έμφυλη βία είναι ένας γενικά αποδεκτός ορισμός που χρησιμοποιείται ώστε να περιγράψει επιβλαβείς πράξεις κατά της αξιοπρέπειας και της ακεραιότητας όσων την υφίσταται. Μία μορφή βίας που διαπράττεται ενάντια στη θέληση του ατόμου, τόσο σε ιδιωτικό, όσο και σε δημόσιο χώρο. Ένα φαινόμενο που πηγάζει από τις κοινωνικά αποδεκτές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο φύλων. Διαφοροποιήσεις που εκφράζονται μέσα από την ανισότητα στις σχέσεις κοινωνικής ισχύος/εξουσίας εις βάρος των γυναικών. Μία μορφή βίας, όπου πέρα από τα σωματικά και ψυχικά τραύματα, μπορεί να οδηγήσει και σε γυναικοκτονία (diotima.org.gr).
Η έμφυλη βία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, όπως είναι η σωματική, η σεξουαλική, η ψυχολογική και η οικονομική βία. Μπορούν επίσης, να υπάρξουν διαφοροποιήσεις στον ορισμό της έμφυλης βίας ανάμεσα στα τοπικά και εθνικά νομοθετικά συστήματα, όπως και στις μορφές της, οι οποίες θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε πέντε βασικές κατηγορίες (IRIN 2004 αναφέρεται στο Wells et al.,2019:8):
- Σεξουαλική βία, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού, συζυγικού βιασμού, απόπειρας βιασμού, σεξουαλικής κακοποίησης (παιδιών), βεβήλωσης, αιμομιξίας, σεξουαλικής εκμετάλλευσης, εξαναγκασμού σε πορνεία, σεξουαλικής παρενόχλησης, σεξουαλικής βίας ως όπλο πολέμου και βασανισμού.
- Φυσική βία, φυσική επίθεση.
- Επιβλαβείς παραδοσιακές πρακτικές: ακρωτηριασμός γεννητικών οργάνων θηλέων, παιδικός γάμος, εξαναγκασμός σε γάμο, έγκλημα και παραμόρφωση για λόγους τιμής, βρεφοκτονία ή/και παραμέληση.
- Συναισθηματική και ψυχολογική βία: κακοποίηση, ταπείνωση, περιορισμός.
- Κοινωνικοοικονομική βία: Διακρίσεις ή/και άρνηση ευκαιριών, υπηρεσιών, κοινωνικός αποκλεισμός/ εξοστρακισμός με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό, παρεμποδιστική νομοθετική πρακτική.
Κοινό σημείο όλων των προσεγγίσεων είναι οι έμφυλοι ρόλοι και συμπεριφορές. Η έμφυλη ταυτότητα αναφέρεται στον εσωτερικό και ατομικό τρόπο, με τον οποίο το φύλο γίνεται αντιληπτό από το άτομο. Πρόκειται για μία αυτονοηματοδότηση, η οποία ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές νόρμες, δίχως να συμπίπτει πάντα με το βιολογικό φύλο. Με αυτή την έννοια αναγνωρίζεται η ρευστότητα και η πολλαπλότητα της έμφυλης ταυτότητας, καθώς και η δυνατότητα αναδιαμόρφωσής της μέσα στο χώρο και στον χρόνο, ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές δομές (Μπούνα,2019:29-31). Είναι η ίδια η κοινωνία, που κατηγοριοποιεί συμπεριφορές και πρότυπα, καθορίζοντας τα κοινωνικά αποδεκτά πρότυπα, τα όρια μεταξύ του φυσιολογικού και αφύσικου, όπως και το ρόλο των δύο φύλων. Ρόλοι πάντα σύμφωνοι με τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις, δημιουργώντας έμφυλα στερεότυπα, τα οποία «διδάσκονται» τα άτομα, ήδη από την πρώιμη παιδική τους ηλικία. Πρότυπα και συμπεριφορές που ανατροφοδοτούν ένα σύνολο κοινωνικών συμπεριφορών και φαινομένων και ευθύνονται για την ύπαρξη ακόμη και σήμερα, ανδροκρατούμενων επαγγελμάτων, την όξυνση των έμφυλων διακρίσεων, αλλά και για το φαινόμενο της γυάλινης οροφής.
Η περίπτωση της έμφυλης βίας στα χρόνια του covid
Από το Μάρτιο του 2020 (πρώτο lockdown) διαπιστώνεται αύξηση των περιστατικών κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας, ιδίως στις χώρες που έχουν πληγεί αισθητά από την πανδημία. Στην Ισπανία, τα τηλεφωνήματα για βοήθεια αυξήθηκαν κατά 12,4% τις δύο πρώτες εβδομάδες του Μαρτίου, συγκριτικά με το αντίστοιχο δεκαπενθήμερο του 2019, όπως και οι διαδικτυακές συνομιλίες στον ιστότοπο της γραμμής βοήθειας, κατά 270%, βάσει των αναφορών του Υπουργείου Ισότητας. Στη Γαλλία η ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκε κατά ένα τρίτο σε μια εβδομάδα, στην Ιταλία υπήρξε μείωση των τηλεφωνικών κλήσεων, σε αντίθεση με τα SMS, το οποίο πιθανότατα ερμηνεύεται στο φόβο των γυναικών να «ακουστούν». Στη Γαλλία και στην Ισπανία έχει υιοθετηθεί ο κωδικός «Χάρτινη μάσκα 1522», που επιτρέπει στις γυναίκες να «αποκαλύπτουν» με αυτό τον τρόπο στον φαρμακοποιό τους, ότι είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας, ώστε να ενημερώνει ο τελευταίος την Αστυνομία ή να παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες στη γυναίκα που κακοποιείται (protothema.gr,2020). Στη Χουμπέι της Κίνας, επίκεντρο της επιδημίας, τριπλασιάστηκαν οι καταγγελίες τον Φεβρουάριο, στην Τουρκία πολλές οργανώσεις επισημαίνουν αύξηση των ανθρωποκτονιών με θύματα γυναίκες από τις 11 Μαρτίου, όταν η κυβέρνηση συνέστησε καραντίνα. Στην Αργεντινή, μέσα στις πρώτες δέκα ημέρες της καραντίνας καταγράφηκαν 12 γυναικοκτονίες και 8 απόπειρες, ενώ μειώθηκαν 70% οι τηλεφωνικές καταγγελίες για έμφυλη βία. Στην Αυστραλία διαπιστώνεται αύξηση 75% στις διαδικτυακές αναζητήσεις για στήριξη σε επεισόδια ενδοοικογενειακής βίας, στη Βρετανία οι κλήσεις μόνο μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, αυξήθηκαν κατά 65%, με ανάλογα δεδομένα να σημειώνονται και στις Η.Π.Α. (lifo.gr,2020,protagon.gr,2020,athensvoice.gr,2020).
Αντίστοιχη είναι η εικόνα και στη χώρα μας, όπου σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας την περίοδο του πρώτου lockdown τετραπλασιάστηκαν. Είναι ενδεικτικό ότι τον Απρίλιο του 2020, οι κλήσεις στην τηλεφωνική γραμμή SOS 15900 ανήλθαν σε στις 1.769, από τις οποίες οι 1.070 αφορούσαν περιστατικά βίας. Το 71% των κλήσεων πραγματοποιήθηκε από τα ίδια τα θύματα (γυναίκες) και το 29% από τρίτα πρόσωπα, γονείς, παιδιά, αδέρφια, γείτονες/-ισσες, φίλες/-οι και λοιπούς συγγενείς. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι το 61% των θυμάτων βίας ήταν σύζυγοι – σύντροφοι, ενώ το 8% των περιστατικών βίας αφορούσε σε πρώην συζύγους – πρώην συντρόφους και το 9% σε περιστατικά βίας κατά γονέων και αδελφών (ΚΕΘΙ,2020).
Στη χώρα μας και ιδίως από τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, καταγράφεται μία εντυπωσιακή αύξηση των καταγγελιών ενδοοικογενειακής βίας, ύψους 49% (Ροτζιώκου,2018). Μία εικόνα που εγείρει αρκετούς προβληματισμούς κυρίως για δύο λόγους· πρώτον, ότι ο Ν.3500 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, υιοθετήθηκε το 2006, μόλις τρία χρόνια πριν την έναρξη της οικονομικής κρίσης και δεύτερον, ότι στα χρόνια της κρίσης επεκτάθηκαν σημαντικά οι δράσεις και οι οργανώσεις ενημέρωσης αυτού του φαινομένου (Γλυνιαδάκη και συν.,2018:46).
Στην πραγματικότητα, το φαινόμενο της έμφυλης βίας ανήκει στα «αόρατα εγκλήματα». Με λίγα λόγια δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των κρουσμάτων, ακριβώς λόγω του ότι ένας ικανοποιητικός αριθμός περιστατικών δεν καταγγέλλεται. Τα θύματα προβαίνουν στην απόκρυψη αυτών των περιστατικών εξαιτίας του φόβου και της ενοχής που μπορεί να βιώνουν. Φόβος όχι μόνο απέναντι στο δράστη, αλλά και στην ίδια την κοινωνία· «πως θα αντιδράσει το οικείο περιβάλλον μου αν το μάθουν, τι θα πουν». Φόβοι που οδηγούν σε ενοχές, απόρροια της εσωτερικευμένης μειονεξίας (ανισότητας) του γυναικείου φύλου –«Μήπως τον προκάλεσα εγώ;», «Άνδρας είναι. Είναι λογικό να αντιδρά έτσι- και εν τέλει σε ένα φαύλο κύκλο σιωπής και θυματοποίησης, αν όχι σε κοινωνικό στιγματισμό.
Το ερώτημα όμως που τίθεται είναι εάν μπορούμε να κάνουμε κάτι για αυτό. Μία απάντηση άρρηκτα συνδεδεμένη με το είδος της κοινωνίας που επιθυμούμε όχι μόνο για εμάς, αλλά και για τα παιδιά μας. Μία απάντηση που κρύβεται στις κοινωνικές αντιλήψεις και νόρμες, που καθορίζουν την κοινωνική και προσωπική μας ζωή. Προφανώς και έχουν επιτευχθεί σημαντικά βήματα, αλλά η πραγματική κοινωνική ευρυθμία προϋποθέτει την ουσιαστική ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα και όχι την τυπική. Είναι στο χέρι μας, μέσα από τον τρόπο που κοινωνικοποιούμε τα παιδιά μας, να διαμορφώσουμε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που η κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη θα γίνεται με όρους ισότητας και προσπάθειας όχι στο πλαίσιο των βιολογικά καθορισμένων «προσόντων». Μόνο με αυτό τον τρόπο άλλωστε μπορούμε να μιλάμε για κοινωνική και οικονομική πρόοδο!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Athensvoice.gr (2020), Κορωνοϊός: Αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ισπανία, 1.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.athensvoice.gr/world/634855_koronoios-ayxisi-tis-endooikogeneiakis-vias-stin-ispania.
Diotima.org.gr, Πέντε ερωτήσεις και απαντήσεις για την έμφυλη βία. Διαθέσιμο στο https://diotima.org.gr/pente-erotiseis-kai-apantiseis-gia-ti/.
Lifo.gr (2020), Κορωνοϊός: Ο εγκλεισμός εντείνει την ενδοοικογενειακή βία – Θύματα στην Ελλάδα, 10.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.lifo.gr/now/greece/277807/koronoios-o-egkleismos-enteinei-tin-endooikogeneiaki-via-thymata-stin-ellada.
Protagon.gr (2020), Το #μένουμεσπίτι αυξάνει διεθνώς τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας – έκκληση του ΟΗΕ, 6.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.protagon.gr/epikairotita/to-menoumespiti-afksanei-diethnws-ta-krousmata-endooikogeneiakis-vias-ekklisi-tou-oie-44342031371.
Protothema.gr (2020), Κορωνοϊός στην Ιταλία-Ενδοοικογενειακή βία: Αυξάνονται τα περιστατικά, 1.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/world/article/991323/koronoios-stin-italia-endooikogeneiaki-via-auxanodai-ta-peristatika/.
Wells, A., Freudenberg, D., Levander, M. (2019), Η έμφυλη βία κατά γυναικών προσφύγων & αιτουσών άσυλο-Εκπαιδευτικό εργαλείο: Εγχειρίδιο εκπαίδευσης του έργου CCM-GBV, SOLWODI Deutschland e.V. Διαθέσιμο στο https://www.gcr.gr/media/k2/attachments/training_manual_ccm-gbv_el.pdf.
Γλυνιαδάκη, Κ., Δρ. Κυριαζή, Α., Μουρτζάκη, Μ. (2018), Η ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Η οπτική των επαγγελματιών και προτάσεις βελτίωσης των εφαρμοζόμενων πολιτικών, Αθήνα: ActionAid.
Καρατράντος, Τ. (2020), Αντιμετώπιση της Βίας κατά των Γυναικών, Policy Brief #140/2020, Αθήνα: Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής. Διαθέσιμο στο https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2020/11/%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%82-Policy-Brief-140.pdf.
ΚΕΘΙ (2020), Η βία κατά των γυναικών την εποχή του COVID-19, 28.5.2020. Διαθέσιμο στο https://www.kethi.gr/nea/i-bia-kata-ton-gynaikon-tin-epohi-toy-covid-19.
Μπούνα, Α. (2019), Η διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητας: Ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου, Αθήνα: Πεδίο.
Ροτζιώκου, Ι. (2018), Άκου έχω φωνή, Αστυνομική Ανασκόπηση, 311: 60-62.
[1] Κοινωνιολόγος, MSc, Υποψήφια Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.