Ελένη Βασιλοπούλου
Απόφοιτη Τμήματος Κοινωνιολογίας
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Η έμφυλη βία είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο συναντάμε καθημερινά και περιλαμβάνει οποιαδήποτε επιβλαβή πράξη κατά της αξιοπρέπειας του ατόμου που την υφίσταται. Μορφές έμφυλης βίας είναι η λεκτική, σωματική, ψυχολογική / συναισθηματική κακοποίηση, ο βιασμός, η σεξουαλική βία, η σεξουαλική παρενόχληση, η εμπορία ανθρώπων (human trafficking), η σεξουαλική εκμετάλλευση, η οικονομική βία, ο εξαναγκαστικός γάμος, ο ακρωτηριασμός γυναικείων γεννητικών οργάνων, το stalking και στην πιο ακραία της εμφάνιση η γυναικοκτονία. Τα άτομα που πλήττονται κυρίως είναι γυναίκες, νεαρά κορίτσια και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.
Ένα από τα πιο συνηθισμένα φαινόμενα που πορεύονται με την έμφυλη βία είναι η ψυχιατρικοποίηση της συμπεριφοράς των δραστών. Η ψυχιατρικοποίηση είναι ένας θεσμοθετημένος όρος της ψυχολογικοποίησης, ενός φαινομένου που οφείλει την ανάδειξή του στην Κοινωνική Ψυχολογία και αποτελεί μια στρατηγική που εφαρμόζεται καθημερινά. Το παρακλάδι τής, η ψυχιατρικοποίηση, κάνει συχνά την εμφάνισή του σε ποινικές δίκες, ΜΜΕ και άλλους χώρους που επηρεάζουν κι επηρεάζονται από την κοινή γνώμη.
Είναι θεμιτό, για την καλύτερη κατανόηση της χρήσης της ψυχιατρικοποίησης και των συνεπειών αυτής, να απαριθμηστούν πρώτα οι κατηγορίες της. Η Ψυχιατρικοποίηση διακρίνεται στην Κοινωνική, την Πολιτική και την Επιστημονική. Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει έντονη η παρουσία του στίγματος και ο κοινωνικός αποκλεισμός συνόλου προσώπων που λόγω διαφορετικών, από την πλειονότητα των ανθρώπων, στάσεων, πράξεων ή συμπεριφορών θεωρούνται ψυχικώς πάσχοντες. Η Πολιτική Ψυχιατρικοποίηση αφορά την εκμετάλλευση της ψυχιατρικής από καταπιεστικές εξουσίες για την καταδίωξη των αντιπάλων της ενώ η Επιστημονική Ψυχιατρικοποίηση αναφέρεται στην αύξηση των διαγνωστικών κατηγοριών σε κάθε ανανεωμένη έκδοση ψυχοδιαγωνστικών εγχειριδίων όπως το DSM και το ICD και στις «Επιδημιολογικές μελέτες» που δείχνουν αύξηση του αριθμού των πασχόντων από συγκεκριμένες ψυχιατρικές διαταραχές.
Στις περιπτώσεις έμφυλων περιστατικών υπάρχει η – σχεδόν αυτόματη πολλές φορές – τάση σύνδεσης της παραβατικής/ κακοποιητικής συμπεριφοράς με κάποια ψυχιατρική διαταραχή. Η προναφερθείσα Επιστημονική Ψυχιατρικοποίηση φαίνεται ξεκάθαρα σε αυτές τις περιπτώσεις καθώς άτομα με κοινωνικά και νομικά μη αποδεκτές συμπεριφορές εκμεταλλεύονται την πληθώρα των διαγνωστικών κατηγοριών – ψυχιατρικοποιούνται θα μπορούσαμε να πούμε άτυπα– ώστε να μειωθούν οι κοινωνικές ή/και νομικές συνέπειες των πράξεών τους. Έτσι, λοιπόν, περιορίζεται ο κοινωνικός αντίκτυπος των πράξεων με έμφυλα κίνητρα καθώς, είτε υπονοείται είτε ομολογείται ευθέως, πως δεν φταίει η ίδια η συμπεριφορά του θύτη αλλά η ασθένεια που τον οδήγησε σ’ αυτή τη συμπεριφορά. Υποβαθμίζεται με αυτόν τον τρόπο η προσωπική ευθύνη και η κοινωνική συνθήκη μέσα στην οποία διαπράχθηκε η πράξη. Ο εξουσιαστικός τρόπος που έδρασε ο θύτης σε ένα ξένο σώμα μπαίνει σε δεύτερη μοίρα και δίνεται βαρύτητα στην εκάστοτε ψυχιατρική διάγνωση που χρησιμοποιείται ως άλλοθι.
Οι συνέπειες της συγκεκριμένης πρακτικής είναι σοβαρές για τους παρακάτω λόγους. Αρχικά, εντείνεται το υπάρχον στίγμα για τα άτομα που όντως πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή καθώς για άλλη μια φορά παρουσιάζονται ως δυνάμει επικίνδυνα και άρα αποκλείονται ακόμα πιο πολύ από το κοινωνικό σύνολο. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι περισσότερες οι πιθανότητες τα άτομα αυτά να υπάρξουν θύματα παρά θύτες. Η εκμετάλλευση μιας ψυχικής διαταραχής επηρεάζει, επίσης, την μελέτη δύο πεδίων. Από την μία συμβάλλει στην ενίσχυση των προαναφερθέντων Επιδημιολογικών Μελετών αυξάνοντας τα ποσοστά της ύπαρξης ψυχικών ασθενειών στον γενικότερο πληθυσμό. Με αυτόν τον τρόπο δεν μπορούμε να ξέρουμε την πραγματικό αριθμό ψυχικών ασθενειών και άρα τις πραγματικές φαρμακευτικές ανάγκες, τις δυνατότητες και τα όρια της ενημέρωσης για την ψυχική ασθένεια και την αξιοπιστία των διαγνώσεων. Από την άλλη, οι ψεύτικες διαγνώσεις και άρα η μελέτη του θύτη από διαφορετική σκοπιά, μας αφήνει στο ημίφως για την έκταση της έμφυλης βίας και στερεί την δυνατότητα μιας συλλογικής μελέτης του φαινομένου.
Σημαντικός παράγοντας για την προώθηση και διατήρηση της τάσης ψυχιατρικοποίησης των δραστών είναι ο τρόπος που επικοινωνούνται οι πράξεις τους από τα ΜΜΕ. Περιγραφές της ψυχικής κατάστασης του δράστη την ώρα που τελούσε την πράξη – η γνωστή σε όλους μας φράση “εν βρασμώ ψυχής” – γυναικοκτονίες που βαφτίζονται «εγκλήματα πάθους ή ζήλειας» ή «εγκλήματα τιμής» ή «οικογενειακές τραγωδίες» προσφέρουν την αίσθηση της κανονικοποίησης σε έμφυλα εγκλήματα και αποκρύπτουν τα πραγματικά αίτια, δηλαδή την πατριαρχική, μισογυνική νοοοτροπία, την κουλτούρα του βιασμού, την αντικειμενοποίηση της γυναίκας κ.ο.κ.
Οι λόγοι που βοηθούν την άνθιση της “συνήθειας” της ψυχιατρικοποίησης ίσως είναι και αυτοί που μπορούν να βοηθήσουν στον περιορισμό της. Ως κοινωνία είναι δύσκολο να δεχτούμε την βίαιη συμπεριφορά όταν αυτή εμφανίζεται στο περιβάλλον μας και τείνουμε να αναζητούμε τα αίτια εμφάνισης της. Στο πλαίσιο αυτής της ανάγκης “ντύνουμε” ορισμένα δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας με τον μανδύα της ψυχικής νόσου. Βάσει του DSM-IV ως χαρακτηριστικά προσωπικότητας ορίζονται τα σταθερά πρότυπα αντίληψης, σχετίζεσθαι και σκέψης για το περιβάλλον και τον εαυτό, τα οποία εκδηλώνονται σε διάφορα κοινωνικά και προσωπικά πλαίσια. Ωστόσο, μόνο όταν τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας προκαλούν σημαντική δυσφορία στο άτομο συνιστούν διαταραχή.
Για παράδειγμα, η ανηθικότητα είναι ένα δυσλειτουργικό χαρακτηριστικό προσωπικότητας, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε βίαιες και παραβατικές συμπεριφορές χωρίς ωστόσο να πληροί τα κριτήρια του παραπάνω ορισμού και άρα να μην εντάσσεται στο φάσμα της διαταραχής. Το άτομο μπορεί να είναι ανήθικο χωρίς να υπάρχει σημαντική δυσφορία για τον εαυτό. Συνεπώς, η έμφυλη βία δεν οφείλει την εμφάνισή της σε κάποια διαταραχή αλλά απορρέει από το αξιακό σύστημα που διαμορφώνει ιδεολογικά τους τρόπους συμπεριφοράς μέσα σε μια κοινωνία.
Για τους παραπάνω λόγους οφείλουμε να κατανοήσουμε πως οι ψυχικές διαταραχές δεν είναι ο συνήθης ή/και βασικός ύποπτος για κάποια αποτρόπαια πράξη με έμφυλα χαρακτηριστικά αλλά οι αξίες μέσα στις οποίες γαλουχήθηκε το άτομο που την διαπράττει. Η προσπάθεια αλλαγής στάσεων, σχημάτων και προτύπων που έχουν συνεισφέρει στην ανατροφή ολόκληρων γενεών είναι δύσκολη και χρονοβόρα. Γι’ αυτό και η σωστή ενημέρωση, η εκπαίδευση πάνω σε έμφυλα θέματα και η αυστηροποίηση των συνεπειών της έμφυλης βίας είναι μια καλή αρχή για την αλλαγή που χρειάζεται η κοινωνία μας.
