Λογοτεχνικά κείμενα στη Φυλακή

Η κάθε λέξη είναι μια έξοδος για μια συνάντηση, πολλές φορές ματαιωμένη, και τότε είναι μια λέξη αληθινή, σαν επιμένει στη συνάντηση

-Γιάννης Ρίτσος

Βασιλική Σταθοπούλου,

φοιτήτρια Κοινωνιολογίας

Παντείου Πανεπιστημίου

Η φυλακή ως θεσμός είναι ο τρόπος με τον οποίο έχει καθορισθεί σε μια κοινωνία η τιμωρία των παραβατών¹, πέρα από οποιαδήποτε συμβολική ή μεταφορική διάσταση, είναι έννοιασαφής και συγκεκριμένη. Μάλιστα έχει απόλυτα εξισωθεί με την ίδια της έννοια της ποινής και παραμένει ακόμα και σήμερα κραταιά,² παρ’ όλες τις κριτικές που έχει δεχθεί.

Πρόκειται για ένα «ολοπαγές», κατά την έκφραση του E. Goffman, ίδρυμα, αποκομμένο από την κοινότητα, που η ύπαρξη του στηρίζεται στον απόλυτο έλεγχο της συμπεριφοράς των εγκλείστων³ ένα πειθαρχικό μόρφωμα που σχετίζεται με διαδικασίες κατανομής, ταξινόμησης, ακινητοποίησης και επιτήρησης των ατόμων μέσα στον χώρο.⁴

Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, το μόνο δικαίωμα που περιορίζεται σύμφωνα με επίσημα νομοθετικά κείμενα⁵ είναι αυτό της «προς τόπο κίνησης», ενώ όλα τα υπόλοιπα είναι ίδια με αυτά ενός ελεύθερου, από τα δεσμά, ανθρώπου⁶. Μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι και η εκπαίδευση, η οποία σύμφωνα με τα άρθρα 34 και 35 του Σωφρονιστικού Κώδικα περί ρυθμίσεως των θεμάτων εκπαίδευσης, λειτουργεί συμπληρωματικά και αποβλέπει στην απόκτηση όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων και στην παρακολούθηση προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης⁷. Ένα επιπλέον κίνητρο για τη συμμετοχή στις εκπαιδευτικές παρεμβάσεις της φυλακής δόθηκε με τον ευεργετικό υπολογισμό της ποινής, με αποτέλεσμα μια ημέρα στο σχολείο να ισοδυναμεί με δύο ημέρες ποινής⁸. Στο πλαίσιο αυτό, των εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο κλειστό περιβάλλον της φυλακής, εντάσσονται και αυτά που σχετίζονται όχι μόνο με την εκπαίδευση, αλλά και με την τέχνη, αφού οι δύο αυτές έννοιες συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Η τέχνη συγκεκριμένα είναι μια μορφή εκμάθησης, ενώ η εκπαίδευση θεωρούμε ότι μπορεί να έχει ακόμα πιο θετικά αποτελέσματα όταν περιλαμβάνει στοιχεία τέχνης και πολιτισμού. Στα καταστήματα κράτησης της χώρας συναντάμε πληθώρα εκπαιδευτικών παρεμβάσεων, με κάποιες από αυτές: τη δημιουργική γραφή, το θεατρικό παιχνίδι, τον χορό, τη μουσική, την παρακολούθηση κινηματογραφικών ταινιών, τη δημιουργία καλλιτεχνικών ομάδων με ηθοποιούς και την εικαστική έκφραση⁹.

Τόσο η εκπαίδευση, όσο και η τέχνη δύναται να ασκήσουν θετικές επιδράσεις στους εγκλείστους βοηθώντας τους να διευρύνουν τους ορίζοντές τους, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, καθώς και να επικοινωνήσουν με τους συγκρατούμενούς τους. Συνεπώς, ο ρόλος που διαδραματίζουν τα προαναφερθέντα προγράμματα, είναι ιδιαίτερα σημαντικός, αφού η έκφραση μέσα από κάθε μορφή τέχνης είναι ικανή να λειτουργήσει ως θεραπαινίδα για κάποιους κρατούμενους, προκαλώντας τους αισθήματα με θετικού πρόσημο, έστω και εάν αυτό επιτυγχάνεται μέσω της φαντασιακής απελευθέρωσης του πνεύματος και της ψυχής. Ακόμα, η χρησιμότητα τους έγκειται και στο γεγονός ότι στηρίζονται στην προετοιμασία των κρατουμένων για την αποφυλάκιση και την ένταξή τους στον εκτός τειχών κόσμο, στην ελεύθερη δηλαδή κοινωνία. Η τέχνη αναμφίβολα μπορεί να προσφέρει ισχυρά εφόδια στον κρατούμενο ώστε να αναδείξει και κρυμμένες, θετικές πλευρές του εαυτού του, να πιστέψει περισσότερο στις δυνάμεις του και να δει κάτι διαφορετικό πέρα από τους δρόμους της παρανομίας. Η γνώση που θα αποκομίσει και τα εφόδια που θα αποκτήσει μπορούν -και είναι σημαντικό- να αξιοποιηθούν με θετικό πρόσημο στη ζωή του εκτός φυλακής, προκειμένου και ο ίδιος να προσεγγίσει τη ζωή του και να δει τον εαυτό του πέρα από την «ταμπέλα» του φυλακισμένου και το στίγμα του εγκλεισμού. Ωστόσο για να είμαστε ακριβείς, μονάχα η συμμετοχή σε τέτοιες δραστηριότητες, δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι οδηγεί σε σίγουρη αποχή από το έγκλημα¹⁰. Όπως είναι λογικό, η αποφυγή της υποτροπής, μπορεί να επιτευχθεί συνάμα με άλλες παρεμβάσεις, στις οποίες αναμφίβολα θα συμπεριλαμβάναμε την τέχνη με κάθε της μορφή. Από τις πιο διαδεδομένες παρεμβάσεις που συμβάλλουν στην αλλαγή του τρόπου σκέψης πολλών κρατουμένων, μιας και συναντώνται περισσότερο στα σημερινά καταστήματα κράτησης, είναι η δημιουργική γραφή, η ευθεία δηλαδή δημιουργία και εκμάθηση λογοτεχνικής γραφής¹¹, και το θεατρικό παιχνίδι, η έκφραση μέσω πράξεων, κινήσεων και ρόλων. Για την πρώτη, τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, τα οποία θα μας απασχολήσουν στην παρούσα μελέτη, έχουν προβεί σε πολύ σημαντικές ενέργειες και έχουν προωθήσει αρκετά τα ζητήματα περί εκπαίδευσης των κρατουμένων, αλλά και της έκφρασής τους. Έχουν μάλιστα προχωρήσει και σε δημοσιεύσεις κειμένων των εγκλείστων, στις οποίες εμβαθύνουμε παρακάτω. Είναι τόσο αναγκαία η παρουσία τους έτσι ώστε, την περίοδο που διεξήχθη η εν λόγω έρευνα (περί τα μέσα του 2018) καταγράφηκε πως ΣΔΕ λειτουργούσαν σε πολλά καταστήματα, όπως αυτό της Λάρισας, του Κορυδαλλού, των Διαβατών, του Δομοκού, του Ελαιώνα Θηβών, των Τρικάλων, της Πάτρας, της Κομοτηνής, του Ναυπλίου, των Γρεβενών, της Κέρκυρας, των Χανίων και της Νιγρίτας. Όσο αφορά το θεατρικό παιχνίδι, αυτό, λαμβάνει χώρα είτε με τη συνδρομή των εκπαιδευτικών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων, είτε και χωρίς αυτήν, με ομάδες ηθοποιών ή οργανώσεων και φορέων που επισκέπτονται τις φυλακές και κάνουν θεατρικές ασκήσεις έκφρασης με τους κρατούμενους. Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι φορές, που στις φυλακές Κορυδαλλού, ανέβηκαν παραστάσεις στις οποίες συμμετείχαν οι ίδιοι οι κρατούμενοι, άλλες φορές ενσαρκώνοντας σπουδαίους ρόλους που έχουν ερμηνευτεί από δημοφιλείς και σημαντικούς ηθοποιούς, κι άλλες γράφοντας και παρουσιάζοντας ένα δικό τους έργο¹².

Ο πολιτισμός δεν υπάρχει αποκλειστικά στην ελεύθερη ζωή, ούτε αναπτύσσεται μόνο σε αυτήν.Αναμφίβολα υπάρχει σε κάθε κοινωνία, από την πιο εξελιγμένη μέχρι και την πιο σπάνια και μοναχική φυλή, έτσι δεν πρέπει να απαξιώνουμε τη δυνατότητα των εγκλείστων στη διαμόρφωση πολιτισμικής ταυτότητας. Το να γράφει κάποιος μέσα στη φυλακή δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αναφέρεται σε χώρους εγκλεισμού (στρατώνες, κάτεργα, άσυλα, σωφρονιστήρια κ.ά.), αλλά παραπέμπει στη βαθύτερη δυτική αντίληψη για την καλλιτεχνική δημιουργία ως πράξη αποδέσμευσης και απελευθέρωσης από κάθε είδους καταναγκασμό και πίεση¹³. Όπως έχει γράψει και ο Oscar Wild, (ο οποίος αξίζει να επισημάνουμε ότι υπήρξε κρατούμενος με την κατηγορία του σοδομισμού, αφού η ομοφυλοφιλία στην Αγγλία της τότε εποχής, ήταν ποινικό αδίκημα¹⁴) «δεν υπάρχει ουσιαστική ασυμφωνία μεταξύ του εγκλήματος και του πολιτισμού» και «οι εγκληματικές υποθέσεις είναι τόσο κοντά μας, που ακόμη και ο αστυνομικός μπορεί να τις δει. Είναι τόσο μακριά μας, που μόνο ο ποιητής μπορεί να τις καταλάβει»^15. Αυτό σημαίνει πως η λογοτεχνία είναι ικανή να φέρει πολύ κοντά τον αναγνώστη με το περιγραφόμενο έγκλημα, το οποίο ο ποιητής με την ευαίσθητη ματιά του μπορεί να κατανοήσει σε βάθος και να το αποτυπώσει.

Όσον αφορά το ύφος του λόγου του επιστημονικού ανταγωνισμού, αυτό υπόκειται με βάση τον Foucault σε μια «βούληση αλήθειας» (volonté de verité) που, όπως είπε χαρακτηριστικά, «διαπερνά την ιστορία επιβάλλοντας μια διάκριση ανάμεσα στο αληθές και στο ψευδές». Αυτό δεν ισχύει και για τη λογοτεχνία της φυλακής. Θα μπορούσαμε πολύ εύκολα να την χαρακτηρίσουμε ανυπάκουη σε κάθε είδους επιστημονικότητα, αδιάφορη για κάθε κανόνα συντακτικό και ορθογραφικό, με ύφος επαναστατικό και αιρετικό όπως άλλωστε είναι κι ένας παραβάτης¹⁶. Τόσο η ανάγνωση όσο και η γραφή μεταφέρουν τον έγκλειστο από έναν ανελεύθερο σε έναν αποδεσμευμένο κόσμο που δεν έχει κάγκελα και φρουρό, που δεν έχει μονότονους τοίχους και απομόνωση, αλλά έχει λογοτεχνικά χρώματα που δημιουργούν οι ελπιδοφόρες σκέψεις και ζωντάνια από τα πολλά υποσχόμενα γράμματα που αναπηδούν στο χαρτί σχηματίζοντας όνειρα.

Η είσοδος στη φυλακή ως διαδικασία αποτυπώνεται στα λογοτεχνικά κείμενα των εγκλείστων με τη χρήση ρημάτων που αναφέρονται στη βία, όπως για παράδειγμα: «Με ρίχνουν», «με πηγαίνουν», «είμαι φυλακή». Αυτό που επίσης φανερώνεται στα κείμενα είναι η απέχθεια προς το φυλακτικό προσωπικό και κυρίως προς τα διοικητικά στελέχη της φυλακής, διότι ο κακοποιός και ο παράνομος οφείλουν κατά τον εγκλεισμό τους να υπακούουν στους κανόνες των σωφρονιστικών. Έτσι, η υποταγή του υποκειμένου σε ένα απροσδιόριστο και ανοίκειο περιβάλλον που διαφεντεύει η ισχυρή εξουσία τούς προκαλεί οργή, ενώ παράλληλα δημιουργεί μια αφόρητη αίσθηση καταπίεσης. Αυτό φανερώνεται από φράσεις όπως: «Στη φυλακή με βάλανε και απόφαση μου βγάλανε» που ενέχει μια αίσθηση αδικίας ως προς την καταδίκη, «μες στη φυλακή, στ’ Ανάπλι, μ’ έριξαν κατάδικο», «για τη στενή με πάνε», «στη φυλακή τον έχουνε, στα σκοτεινά μπουντρούμια», «δεν ξανακάνω φυλακή τα νιάτα μου λυπάμαι» που φανερώνουν πως δεν υπάρχει μεγαλύτερο κακό από το να μπεις στη φυλακή. Ακόμα υπάρχουν φράσεις που δείχνουν τον φόβο του εγκλείστου για την κοινωνική κατακραυγή από συγγενείς ή γνωστούς στο άκουσμα ότι είναι φυλακή, όπως λόγου χάριν «μην πέσεις σε παράπτωμα και πας στη φυλακή,/ γιατί ξεχνιέτ’ ο άνθρωπος σαν πέσει μέσα κεί» ή «κι αν τύχει να ’ναι φίλε μου, η μοίρα σου κακή,/ θα σ’ αρνηθεί κι η μάνα σου αν πας στη φυλακή»¹⁷. Σε όλες αυτές τις φράσεις παρατηρούμε πως στις φυλακές, κυρίως παλαιότερα, εκτός από ανάγνωση και λογοτεχνία υπήρξε έντονη η παρουσία της γραφής στίχων ή και τραγουδιών για τη ζωή στον «μέσα» κόσμο της φυλακής ή την αντίδραση της κοινωνίας στον εγκλεισμό.

«ΕΓΚΛΕΙΣΤΕΣ» ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

Στην παρούσα μελέτη θα ήταν αδύνατο να μη συμπεριλάβουμε κάποια ιστορικά, έντεχνα κείμενα γραμμένα από κρατουμένους με αυτοβιογραφικά και περιγραφικά στοιχεία της έγκλειστης ζωής, που είτε γράφηκαν κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, είτε βγαίνοντας από αυτήν. Η σειρά με την οποία παρατίθενται, ακολουθεί μια χρονολογική διαδρομή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ακόμα, η επιλογή των βιβλίων δεν είναι τυχαία, μιας και επιλέχθηκαν τα πιο περίφημα και πιο γνωστά, αλλά κυρίως τα πιο αντιπροσωπευτικά να αποδείξουν πως η έκφραση εντός των τειχών δεν έχει τίποτα να «ζηλέψει» από την ελεύθερη, αντιθέτως μάλιστα αναδεικνύει καινούργιες εκφάνσεις και πτυχές της ανθρώπινης-πονεμένης ψυχής, αλλά και παρουσιάζει μια

προσωπική ιστορία επιφορτισμένη από πολλά και διαφορετικά συναισθήματα και πάθη.

«Παραμυθία της Φιλοσοφίας»

Έτσι, ταξιδεύουμε πολύ πίσω στον χρόνο και μεταφερόμαστε στη Ρώμη το 480 μ.Χ. όπου γεννήθηκε ο Βοήθιος. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος γνώρισε και αγάπησε από μικρός την ελληνική γλώσσα, την οποία και θέλησε να μεταλαμπαδεύσει στη Δύση. Η τύχη δεν ήταν όμως με το μέρος του διότι καταδικάστηκε για εσχάτη προδοσία από τον τότε κυβερνήτη της Ρώμης, αλλά και για μαγεία. Βέβαια ο εγκλεισμός του δεν τον εμπόδισε να μείνει μακριά από τη φιλοσοφία, κάτι που φαίνεται από το έργο του Παραμυθία της φιλοσοφίας¹⁸ το οποίο συνέγραψε μέσα στο κελί του και στο οποίο υμνεί τον Θεό και απαξιοί για τα υλικά αγαθά.

Το έργο του ξεκινάει με την εμφάνιση της Φιλοσοφίας με τη μορφή γυναίκας, με σκοπό να του μιλήσει για την ελευθερία της βούλησης και τη θεία πρόνοια. Του υπόσχεται πως αν εμπιστευτεί τα λεγόμενά της, θα του γνωρίσει την αληθινή ευτυχία (μακαριότητα και ευδαιμονία), αρκεί όμως να απαλλάξει το νου του από τον πλούτο, την εξουσία, τη δόξα κ.ά.. Ύστερα, επιχειρηματολογεί εναντίον της Τύχης για να τον πείσει πως όσα καλά του έτυχαν μέχρι τώρα ήταν για λίγο και πως μόνο αυτή μπορεί να του προσφέρει μια ευτυχία που θα
κρατήσει αιώνια. Το βιβλίο αυτό, το οποίο έχει τη μορφή μενίππειας σάτιρας, αποτελείται και από ποιητικά, αλλά και από πεζά μέρη, έχει έντονο το λυρικό στοιχείο, ενώ αποτελεί χρυσή τομή για τη φιλοσοφική σκέψη της εποχής. Εντύπωση προκαλούν στην ανάλυσή μας οι αρκετοί, με αρνητικό πρόσημο, χαρακτηρισμοί που χρησιμοποίησε ο Βοήθιος για τον εαυτό του αλλά και το έργο του, όπως λόγου χάριν «μισοπεθαμένο κορμί», «αξιοθρήνητος γέρος» και «στίχους θλιβερούς». Από την άλλη μιλούσε με σεβασμό για τη Φιλοσοφία αποκαλώντας τη «Διδασκάλισσα», αλλά και για τον Θεό αναφέροντάς τον ως «Δημιουργό του αστροφόρου κύκλου». Κλείνοντας το κομμάτι της Παραμυθίας του Βοήθιου ολοκληρώνουμε και το ταξίδι μας στον 5ο αιώνα της Ρώμης και φτάνουμε στην Σοβιετική Ένωση.

«Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς»

Στο ίδιο κλίμα αλλά σε άλλη χώρα και άλλη εποχή μάς μεταφέρει ο νομπελίστας συγγραφέας Αλεξάντρ Ισαάκεβιτς Σολζενίτσιν με το βιβλίο του Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς,¹⁹ ο οποίος παραθέτει την προσωπική του εμπειρία του από τα σταλινικά γκουλάγκ. Συγκεκριμένα πρόκειται για την καταγραφή μιας ημέρας από τη ζωή του κρατουμένου Σ-854 σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας του σοβιετικού καθεστώτος. Η αφήγηση μάς τοποθετεί περίπου μισό αιώνα πίσω. Παρ’ όλα αυτά, το έργο είναι σύγχρονο διότι ασχολείται με τη σχέση του ανθρώπου με την ελευθερία αλλά και την αντίστασή του στις αυταρχικές και ολοκληρωτικές μορφές διακυβέρνησης. Γυρνώντας πάλι στην πλοκή του βιβλίου παρατηρούμε πως αυτό που φέρνει την ευτυχία στον πρωταγωνιστή Σούχοφ είναι το γεγονός πως δεν κλείστηκε εκείνη τη μέρα στην απομόνωση, ενώ παράλληλα σε αρκετά σημεία γίνεται φανερή η ανάγκη τόσο του πρωταγωνιστή, όσο και των συγκρατουμένων του για γραφή λογοτεχνίας και ποιημάτων ως μέσο απελευθέρωσης της σκέψης από τα δεινά του εγκλεισμού. Συγκινητικό είναι το σημείο όπου παρατίθενται οι σκέψεις του κρατουμένου, οι οποίες δεν είναι διαφορετικές από των υπολοίπων στο γκουλάγκ. Η φράση «η σκέψη του κρατούμενου ούτε αυτή είναι ελεύθερη, όλοι σκέφτονται το ίδιο και το ίδιο, όλα γυρίζουν γύρω από τα ίδια» εκφράζει την καταπίεση και τις κακουχίες που υπέστησαν οι πολιτικοί κρατούμενοι του στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας στην πρώην Ε.Σ.Σ.Δ..

Σχετικά με το λογοτεχνικό ύφος του συγγραφέα μπορούμε να πούμε πως πρόκειται για ένα κράμα σύγχρονου και παλιού και για μια γλώσσα ρωσική αναμεμιγμένη με αρχαϊκές φόρμες και εκκλησιαστικές εκφράσεις.²⁰ Η έντονη προσπάθεια του Σολζενίτσιν για λογοτεχνικότητα γίνεται σε βάρος της αφήγησης, όμως σε καμία περίπτωση δεν παραμερίζονται και παραλείπονται τα πρόσωπα που συμμετέχουν, αλλά ούτε και παύει να συγκλονίζει η ιστορία του. Αυτά τα χαρακτηριστικά της πένας του συγγραφέα είναι που τον ανέδειξαν παγκοσμίως και τον βράβευσαν με Νόμπελ το 1970.

«Το μακρύ ζεϊμπέκικο»

Αφήνοντας πίσω μας τη Σοβιετική Ένωση ας έρθουμε στην Ελλάδα των τελευταίων δεκαετιών και στα κείμενα εγκλείστων που γράφτηκαν μέσα από τις φυλακές της χώρας, γνώρισαν μεγάλη απήχηση κατά την έκδοση τους και έκαναν γνωστές τις απόψεις και κυρίως τις πράξεις γνωστών κρατουμένων. Είναι λοιπόν, ώρα να αναφερθούμε σε μια εκτενή και άκρως περιγραφική αυτοβιογραφία που ξεκινάει από το έτος 1938 και καταλήγει το 1996, οπότε και αποφυλακίστηκε ο βασανισμένος και κυνηγημένος Νικόλαος Κοεμτζής, ο επονομαζόμενος τότε από τον Τύπο, ως «σφαγέας». Το βιβλίο του, Το μακρύ ζεϊμπέκικο²¹, από την αρχή κιόλας μιλά για την κοινωνική αδικία που υπέστη ο Κοεμτζής αλλά και η οικογένειά του από την αστυνομία τα χρόνια της Γερμανικής κατάκτησης της Ελλάδας. Η απέχθειά του για τις κρατικές αρχές κρατούσε από την παιδική του ηλικία και εκφραζόταν με κάθε τρόπο και μέσα στα επόμενα χρόνια της ζωής του. Το αποκορύφωμα αυτού του μίσους έλαβε χώρα ένα αποκριάτικο βράδυ της 24ης Φεβρουαρίου το 1973 στο νυκτερινό κέντρο «Νεράιδα της Αθήνας» στην Κυψέλη. Όλα άρχισαν όταν θαμώνες του μαγαζιού (δύο αστυνομικοί και ένας ακόμη από την παρέα τους) ανέβηκαν στην πίστα την ώρα που χόρευε την παραγγελιά «Βεργούλες» ο αδερφός του Νίκου, Δημοσθένης. Όπως εξηγεί ο ίδιος, έφτασε στο συγκεκριμένο σημείο διότι, πέρα από τον χλευασμό που δέχθηκε ο αδερφός του, επιπλέον τον έσπρωξαν και τον κλωτσούσαν πάνω στα γυαλιά της πίστας. Ο Κοεμτζής νόμιζε πως σκοτώνουν τον Δημοσθένη, έτσι γεμάτος θυμό σηκώθηκε από το τραπέζι και βγάζει από την ζώνη του ένα μαχαίρι αρχίζοντας να μαχαιρώνει τους τρεις πρωταίτιους, οι οποίοι και έχασαν την ζωή τους, και άλλους επτά που τραυματίστηκαν.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι τα γεγονότα της συγκεκριμένης βραδιάς τα αναφέρει στον Κοεμτζή ο Θωμάς, ο οποίος ήταν στην παρέα του και δέχθηκε μάλιστα κι ο ίδιος μαχαιριά πάνω στην ένταση. Ο ίδιος ο βιογράφος, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό, δεν δύναται να θυμηθεί τι συνέβη και όταν μάλιστα του εξιστορούνται οι πράξεις του παγώνει και «καμώνεται». Από λογοτεχνικής άποψης, εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως πολύ συχνά ο Κοεμτζής στο βιβλίο του μιλάει για το βράδυ που σημάδεψε τη ζωή του αποκαλώντας το «καταραμένο». Εν συνεχεία μιλάει για τη ζωή του στη φυλακή αναφέροντας πως οι μέρες δεν περνούσαν, όλα ήταν μαρτυρικά, η μόνη του χαρά ήταν η Κυριακή διότι είχε επισκεπτήριο. Ακόμα μιλάει για το νεκρό προαύλιο που διέσχισε την ημέρα του δικαστηρίου και τους πόνους στα χέρια του από τις σφιχτές χειροπέδες. Παρ’ όλη την απέχθειά του για τις κρατικές αρχές, η συμπεριφορά του προς τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, αλλά και τους υπόλοιπους εγκλείστους παρουσιάζεται υποδειγματική, ιδιαίτερα μέσα από την αναφορά που κάνει σε ένα περιστατικό με το οποίο θέλησε να δώσει ένα μάθημα στους νέους καταδίκους, ώστε να μην εκμεταλλεύονται και εξαπατούν τους συγκρατουμένους τους.

Η αυτοβιογραφία του αποτελεί μια από τις πιο συγκλονιστικές αληθινές ιστορίες της Ελλάδας που άσκησε έντονη επίδραση σε πολύ κόσμο ιδιαίτερα λόγω της ιδιαιτερότητας του εγκλήματος για την εποχή που το διέπραξε. Είναι μια μαρτυρία που ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες (μουσικούς, στιχουργούς και σεναριογράφους). Το βιβλίο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε πως λειτούργησε ως θεραπαινίδα στην ψυχή του Κοεμτζή με σκοπό να κατευνάσει τα νεύρα και τον θυμό του, αλλά και να γαληνέψει τη ζωή του. Μέσα από τη δική του οπτική που αναδεικνύεται από το βιβλίο, ο αφηγητής πήρε το βήμα και εκφράστηκε ανοιχτά δείχνοντας τη σκοτεινή πλευρά της κοινωνίας που μόνο πίκρες και βάσανα του πρόσφερε. Η φιγούρα του θα μείνει ανεξίτηλη τόσο στην επιστημονική, εγκληματολογική και δημοσιογραφική κοινότητα, όσο και στο ευρύ κοινό.

«Καταζητείται»

Η συγκεκριμένη αυτοβιογραφία του Κώστα Σαμαρά μιλάει για τη μακρά θητεία του αφηγητή στον χώρο της παρανομίας. Διαρρήξεις, ληστείες, συλλήψεις, ανακρίσεις, δίκες, φυλακίσεις, μεταγωγές και πολυδραπετεύσεις αποτελούν κεντρικό μέρος στο βιβλίο και μάλιστα εξιστορούνται με λεπτομερειακό τρόπο. Τα κεφάλαια κατακλύζουν τον αναγνώστη με συγκινήσεις ενός νουάρ βγαλμένο από τον πραγματικό κόσμο, ενώ παράλληλα μαθαίνει από πρώτο χέρι τις εμπειρίες ενός παρανόμου, όπως ο ίδιος τονίζει, με εθισμό στην αδρεναλίνη. Η ζωή του, όπως άλλωστε περιγράφεται, είναι στην κόψη του ξυραφιού. Η επαφή του με την τέχνη γίνεται αντιληπτή σε πολλά σημεία, καθώς κάνει λόγο για το βαθύ ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία, την αρχαιοελληνική φιλοσοφία, τη συμμετοχή του σε μουσικό συγκρότημα, τις σπουδές του στη γραφιστική αλλά και την πορεία του στη ζωγραφική. Ακόμα πολλές φορές αναφέρει ονομαστικά έργα και συγγραφείς που θαυμάζει δείχνοντας την αγάπη του για ανάγνωση ή και αποκαλύπτοντας πιθανές επιρροές που τον οδήγησαν στη συγγραφή.

Σχετικά με το ύφος του λόγου του, αυτό χαρακτηρίζεται από μπρίο και υπερηφάνεια, η γλώσσα του απλή, κατανοητή και άκρως περιγραφική, ενώ δεν λείπουν και λαϊκές λέξεις ή φράσεις που παραπέμπουν σε προφορικό χαρακτήρα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μεταφέρονται σε πρώτο πρόσωπο με μορφή διαλόγου αρκετές συνομιλίες του. Εντύπωση στην ανάλυσή μας αποτελεί η λέξη «παράνομος», την οποία δεν παύει να χρησιμοποιεί ο Σαμαράς μιλώντας για τον εαυτό του και τις πράξεις του. Η τάση του αυτή για μυθοποίηση του όρου είναι πρωτόγνωρη και πρωτοποριακή στη λογοτεχνία της ελληνικής φυλακής. Αναλυτικότερα, οι παράνομες δραστηριότητές του εμφανίζονται ηθικά δικαιωμένες και πραγματοποιούνται στο «κυνηγητό της αδρεναλίνης». Έτσι αποφαίνεται ότι ο όρος «παράνομος» αποτελεί συνειδητή επιλογή του κι όχι αποτέλεσμα μιας ταυτότητας που του αποδόθηκε λόγω του ποινικού στιγματισμού και της κοινωνικής περιθωριοποίησης.²² Πειστήριο του λόγου μου αποτελεί και ένα απόσπασμα του ίδιου όπου περιγράφει με την δική του ματιά τον όρο «συνειδητοποιημένος παράνομος».²³

Έντονο στοιχείο του βιβλίου του με επίσης λεπτομερειακή καταγραφή, εκτός από την απόδοση των συνομιλιών του, αποτελεί και η περιγραφή του χώρου της φυλακής. Αναμφίβολα, το όπλο και το κλειδί των πετυχημένων αποδράσεών του ήταν το γεγονός πως γνώριζε την αρχιτεκτονική του χώρου ως να ήταν ο δημιουργός του. Μιλώντας για τις αποδράσεις του θα αναφερθούμε πάλι στην προσέγγιση της Αφροδίτης Κουκουτσάκη στο Εικόνες φυλακής, όπου αναδεικνύεται η πρόταξη του προσωπικού και ατομικού συμφέροντος του Σαμαρά για απόδραση και όχι η συλλογική «επανάσταση». Ακόμα και η εξέγερση του 1990 στον Κορυδαλλό περιορίστηκε σε λίγες παραγράφους, επιβεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο την αδιαφορία του βιογράφου για πολιτική ένταξη και συλλογικές διαμαρτυρίες κρατουμένων. Κύριο μέλημά του ήταν μονάχα η οργάνωση ατομικών αποδράσεων, και αυτό είναι διάχυτο στο βιβλίο.²⁴

«Σαχλίκεια έργα»

Ήταν αδύνατο να μιλήσουμε για λογοτεχνία της φυλακής χωρίς να αναφέρουμε τα γνωρίσματα του λόγου του Στέφανου Σαχλίκη, του κρατουμένου του 14ου αι. που όπως αναφέρει σε βιβλιογραφικές παραπομπές ο κ. Νίκος Βαρβατάκος σε άρθρο του στο περιοδικό Οιονεί…Κρατούμενος της Ο.Σ.Υ.Ε²⁵, είναι γεννήτορας της νεοελληνικής ρίμας και της κρητικής μαντινάδας. Η έκλυτη ζωή οδήγησε τον Κρητικό σε φυλάκιση και άνοιξε το δρόμο για δημιουργία και έμπνευση. Η συμβολή του στο χώρο της λογοτεχνίας είναι βαρύνουσας σημασίας διότι θεωρείται πατέρας της κρητικής λογοτεχνίας, πρώτος εισηγητής της ομοιοκαταληξίας στη νεοελληνική ποίηση καθώς και πρώτος επώνυμος συγγραφέας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τα έργα του είναι γραμμένα σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και περιλαμβάνουν τοπικούς ιδιωματισμούς. Στα περισσότερα κάνει λόγο για την άστατη ζωή του και την ανάμειξή του με ελαφρών ηθών γυναίκες – πράγμα που τον οδήγησε στη φυλακή- , ενώ σε άλλα περιγράφει την αρχιτεκτονική της φυλακής αλλά και την κατάσταση που επικρατούσε στο τότε σωφρονιστικό σύστημα, σύμφωνα πάντα με τη δική του οπτική, από τη βιωματική του εμπειρία στις φυλακές Ηρακλείου. Αυτό που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η αλληγορική απεικόνιση της φυλακής με τάφο, αφού την ίδια διατύπωση παρατηρήσαμε και στο συλλογικό έργο Φυγής ευκαιρία των κρατουμένων της φυλακής Διαβατών. Πρόκειται δηλαδή για μια διατύπωση που εδώ και περίπου 7 αιώνες έχει παραμείνει ίδια και είναι μάλιστα αρκετά συχνή στα κείμενα των εγκλείστων. Τέλος, αξίζει να αναφερθούν ενδεικτικά κάποια έργα του Σαχλίκη προς τιμήν της προσφοράς του στην νεοελληνική λογοτεχνία λόγω της Αναγέννησης του ποιητικού λόγου με την ανακάλυψη του ομοιοκατάληκτου στίχου: Βουλή των πολιτικών, Περί φυλακής και δεσμοφυλάκων, Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη, Περί φυλών» και άλλα.

ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ (ΣΔΕ) ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ

Σημαντικό ρόλο για τα γραπτά στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας, ιδιαίτερα την τελευταία 20ετία, προερχόμενα από εγκλείστους ή πρώην κρατουμένους διαδραματίζει η δημιουργία και ύπαρξη των ΣΔΕ στα καταστήματα κράτησης. Συνολικά στην Ελλάδα έχουμε 68 ΣΔΕ, ενώ 13 είναι εντός φυλακής, όπως καταγράφηκαν, κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, το 2018. Επιπλέον, σε κάθε ΣΔΕ λειτουργούν από το 1997 τμήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης με κύριο σκοπό των εκπαιδευτών, τη μείωση της πιθανότητας υποτροπής των έγκλειστων εκπαιδευόμενων. Ως επόμενος στόχος ορίζεται ανάδειξη της κριτικής σκέψης, ο ανασχηματισμός των πεποιθήσεων – αντιλήψεων, η καλλιέργεια θετικών συναισθημάτων, η απεξάρτηση και γενικότερα η αποβολή κάθε βλαβερής συνήθειας, η οποία εκτός από ανθυγιεινή είναι και αξιόποινη από το νόμο.²⁶ Το σχολείο αναμφίβολα γίνεται κομμάτι της καθημερινότητας των εγκλείστων και πλέον υπάρχει ανυπομονησία για την έναρξή του μετά τους καλοκαιρινούς μήνες. Δεδομένου ότι ξεφεύγουν από τη ρουτίνα και έχουν τη δυνατότητα να μάθουν, αλλά και να εκφράσουν τις σκέψεις τους – να ελευθερώσουν το πνεύμα τους, το σχολείο της φυλακής γίνεται παράθυρο επικοινωνίας με τον εκτός κάγκελων κόσμο. Η στέρηση της ελευθερίας προσωρινά ξεχνιέται, η σκέψη ωριμάζει με τη μάθηση, οι εκπαιδευόμενοι δένονται με τους καθηγητές και η εμπιστοσύνη μεγαλώνει μεταξύ τους. Οι εκπαιδευτές νιώθουν κι αυτοί με τη σειρά τους σε κάθε αποφοίτηση πως αποχωρίζονται δικά τους πρόσωπα και νιώθουν βαθύτατα συγκινημένοι.²⁷ Αξιομνημόνευτη δουλειά στο κομμάτι αυτό έγινε από το Κατάστημα Κράτησης Διαβατών Θεσσαλονίκης με διευθύντρια του 3ου ΣΔΕ Θεσσαλονίκης, κ. Γκρίζου, η οποία έδωσε το έναυσμα και την ευκαιρία στους εγκλείστους να εκφράσουν τις σκέψεις τους, να μιλήσουν για την πορεία της ζωής τους, τόσο πριν, όσο και κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού τους, να αποτυπώσουν στο χαρτί τα συναισθήματά τους για τους συγγενείς, τους φίλους, τα αγαπημένα τους πρόσωπα που άφησαν μπαίνοντας στην φυλακή, αλλά και ενδεχομένως να ανακαλύψουν το ταλέντο που ίσως έχουν στη λογοτεχνία. Η γραπτή αυτή έκφραση μπορεί να είναι από ένα απλό και μικρό αυτοβιογραφικό κείμενο, έως μια ολοκληρωμένη εκτενή αυτοβιογραφία. Μπορεί επίσης να είναι ένα μυθιστόρημα, αλλά και ένα ποίημα. Αυτό βέβαια δεν έχει καμία απολύτως σημασία, διότι και μόνο η παράθεση των σκέψεων και των συναισθημάτων, είτε με τον έναν, είτε με τον άλλο τρόπο, μόνο θετικά αποτελέσματα είναι ικανή να επιφέρει στην ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου με θέληση για ζωή μετά την έκτιση της ποινής του.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ (ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ)

«Έγκλειστες συναντήσεις»

Επανερχόμενοι στο θέμα της δημιουργικής γραφής, που παρουσιάζει μια κάποια άνθηση την τελευταία δεκαετία στα καταστήματα κράτησης, αξίζει να αναφερθούμε στο βιβλίο Έγκλειστες συναντήσεις το οποίο περιέχει ποιήματα ανήλικων κρατουμένων στις Δικαστικές Φυλακές Διαβατών Θεσσαλονίκης. Τα ποιήματα αυτά χαρακτηρίζονται από μια λακωνικότητα που φανερώνει μόνο τα απολύτως απαραίτητα μέσα σε λίγους στίχους. Οι έγκλειστοι δεν διστάζουν να σκιαγραφήσουν την άνοιξη ως ματωμένη και καταθλιπτική, και τον έρωτα ως παθιασμένο και έτοιμο να ξυπνήσει. Εκφράζουν την αγάπη με χρώματα και ορίζουν την ελευθερία ως συνώνυμη της αποφυλάκισης. Η εξάρτηση «φωνάζει» μοναξιά και δίπλα της υπάρχουν έντονα τα ρήματα «αγωνίσου» και «άντεξε».²⁸

«#Έξω_φύλλα»

Το επόμενο εξίσου σημαντικό βήμα έκφρασης των εγκλείστων στη φυλακή Διαβατών έγινε με τη συμβολή του ΠΜΣ «Δημιουργική γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Το πρόγραμμα αυτό οδήγησε τους μαθητές του ΣΔΕ του καταστήματος κράτησης στην έκδοση του βιβλίου #Έξω_φύλλα²⁹ το οποίο γράφτηκε με κύριο γνώρισμα το συμπληρωματικό χαρακτήρα του ταλέντου και της καλλιεργημένης δεξιότητας. Σε αρκετά αποσπάσματα γίνεται λόγος για την αγάπη, τον έρωτα, τη γυναίκα, τη μητέρα και, τέλος, την ελπίδα για ζωή, ενώ δεν λείπουν τα παράπονα στον Θεό, είτε επειδή «επιτρέπει» να χάνουν τους δικούς τους από αρρώστιες, είτε επειδή δεν διώχνει τα βάσανα του εγκλεισμού από πάνω τους. Αξιοσημείωτες είναι και οι συχνές παρομοιώσεις της γυναικείας φύσης με ανθισμένο, μυρωδάτο λουλούδι της άνοιξης, της μητέρας με λέαινα έτοιμη να δώσει και την ψυχή της για τα παιδιά της, αλλά και του εγκλεισμού με κρεμάλα.

«Φυγής ευκαιρία»

Έναν χρόνο αργότερα, η ίδια συντονισμένη προσπάθεια επέφερε ακόμα έναν καρπό, ένα νέο βιβλίο με τίτλο Φυγής ευκαιρία.³⁰ Στο συγκεκριμένο βιβλίο το βάρος των αφηγήσεων πέφτει στη μεταμέλεια, στην ενοχή και στην έλλειψη των οικείων προσώπων τους. Οι γυναίκες αναφέρουν συνεχώς πόσο πολύ θέλουν να αγκαλιάσουν τα παιδιά τους και πως ο νους τους είναι σε αυτά όσο μακριά κι αν βρίσκονται. Από την άλλη, οι άντρες μιλούν για καρδιές πληγωμένες από τα σίδερα της φυλακής και για ανύπαρκτη ελευθερία. Αναμφίβολα αυτό που είναι διάχυτο στα κείμενα είναι η λέξη «λάθος».³¹ Οι έγκλειστοι εκπαιδευόμενοι χαρακτηρίζουν την πράξη που τους οδήγησε στη φυλακή ως λάθος και κυρίως στιγμιαίο που αρκούσε για να τους στερήσει τη ζωή, καθώς, όπως τονίζουν οι ίδιοι, ο εγκλεισμός τους είναι θάνατος και η μεταθανάτια ζωή θα επέλθει μόνο κατά την αποφυλάκιση. Έτσι, παρατηρούμε επιπλέον πως υπάρχει έντονος παραλληλισμός της φυλακής με τον τάφο.

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Ολοκληρώνοντας τη μελέτη μας για τη θεωρητική προσέγγιση του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζει η τέχνη στο κλειστό και περιοριστικό πλαίσιο της φυλακής, αξίζει να επισημανθεί ότι η λογοτεχνική έκφραση μέσα στη φυλακή αποκτά ένα βαθύ και συμβολικό νόημα και περιεχόμενο, καθώς αποτυπώνει σκέψεις και συναισθήματα, πολύ δυνατά και βαθιά.

Επιπροσθέτως, είναι άδικο να απαξιώνεται και να υποτιμάται η «έγκλειστη έκφραση» σε σύγκριση με την «ελεύθερη», διότι διαβάζοντας τα προαναφερθέντα βιβλία για τις ανάγκες της ανάλυσης είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως αρκετά από αυτά πως δεν έχουν τίποτα να «ζηλέψουν» από την πένα ακόμα και μεγάλων συγγραφέων. Είναι μικροί θησαυροί που αναδείχθηκαν την κατάλληλη στιγμή, λειτουργώντας ως «όπλα» με ευεργετικές ιδιότητες για την ψυχολογία των εγκλείστων. Αν μη τι άλλο, αυτές οι προσπάθειες πρέπει πολύ περισσότερο να επαινούνται και να επικροτούνται, διότι δίνουν κουράγιο, δύναμη και ώθηση για μια ομαλά κοινωνικοποιημένη και ενταγμένη ζωή που μπορεί να στηριχθεί ακόμα και βιοποριστικά από τη συγγραφή. Άλλωστε, η επιβράβευση είναι ιδιαίτερα σημαντική για την καλλιέργεια θετικών αισθημάτων πόσο μάλλον για έναν άνθρωπο που έζησε βασανιστικές μέρες μέσα στην τιμωρία. Τέλος, όπως έχει πει και ο KarlMarx «ο εγκληματίας… δεν παράγει μόνο συγγράμματα ποινικού δικαίου, ούτε απλώς τους ποινικούς κώδικες και τους νομοθέτες, παράγει και τέχνη, ωραία λογοτεχνία, μυθιστορήματα, ακόμα και τραγωδίες»^32.

Συμπερασματικά, κρίνουμε εξαιρετικά σημαντικό και ωφέλιμο να δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα και να ενισχυθεί η λογοτεχνία στη φυλακή με τη συμβολή των ΣΔΕ, ώστε να καταφεύγουν σε αυτή ακόμη κι εκείνοι που εκτίουν ελαφριές ποινές και δεν έχουν ανάγκη τον ευεργετικό υπολογισμό ως κίνητρο, με σκοπό να αποκτήσουν όλοι ανεξαιρέτως οι κρατούμενοι που το επιθυμούν γνώση και πιο ισχυρά εφόδια για να αντιμετωπίσουν τις σημαντικές προκλήσεις ζωής στην ελεύθερη κοινωνία με την αποφυλάκισή τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλεξάνδρου, Α. (2011), DeProfundis, πρωτότυπο: OscarWild, Αθήνα: Γκοβόστης.

Βοήθιος, Παραμυθία της φιλοσοφίας, σε μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια του Αντώνη Σακελλαρίου, Αθήνα: Πατάκη.

Γιοβάνογλου, Σ. (2020), Η τέχνη ως υποβοηθητικός παράγοντας της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων, από τον τιμητικό τόμου του Γ. Πανούση, Αθήνα: Σιδέρης.

Δημόπουλος, Χ. (2009), Σωφρονιστικό Δίκαιο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Foucault M. (1991), Discipline and Punish. The Birth of the Prison (μτφρ. Alan Sheridan), London: Penguin Books.

Goffman, E. (1994), Άσυλα, Αθήνα: Ευρύαλος.

Κοεμτζής, Ν.(2009),Το μακρύ ζεϊμπέκικο, Αθήνα: Νέο Ξεκίνημα.

Κουκουτσάκη, Α. (2006), Εικόνες φυλακής, Αθήνα: Πατάκη.

Λαμπροπούλου, Ε. (1994), Κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος, Αθήνα: Παπαζήσης.

Morley, D. (2007), The Cambridge Introduction to Creative Writing, Cambridge: Cambridge University Press.

O’Brien, E. L. (2008), Crime in Verse: The Poetics of Murder in the Victorian Era, Ohio State University Press Columbus.

Σαμαράς, Κ. (1999), Καταζητείται, Αθήνα: Οξύ.

Σολζενίτσιν, Α. (2009), Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, σε μετάφραση του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη, Αθήνα: Πάπυρος.

Συλλογικό έργο (2016), «εξω_φυλλα» από το Τρίτο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, που λειτουργεί στο Κατάστημα Κράτησης Διαβατών στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Αθήνα: LIBRONΕ ΚΔΟΤΙΚΗ Ι.Κ.Ε.

Συλλογικό έργο (2017), «φυγής ευκαιρία», από το Τρίτο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, που λειτουργεί στο Κατάστημα Κράτησης Διαβατών στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη: χρηματοδότηση της έκδοσης από τη ΓΓΔΒΜΝΓ.

Τσαλίκογλου, Φ. (1996), Μυθολογίες βίας και καταστολής, Αθήνα: Παπαζήσης.

ΙΣΤΟΓΡΑΦΙΑ

Βαρβατάκος, Ν.(2013), «Στέφανος Σαχλίκης: ο φυλακισμένος γεννήτορας της νεοελληνικής λογοτεχνικής Αναγέννησης (Η γέννηση της επώνυμης νεοελληνικής λογοτεχνίας στις φυλακές Ηρακλείου Κρήτης)»,στην περιοδική έκδοση Οιονεί…Κρατούμενος της Ο.Σ.Υ.Ε, δημοσιεύτηκε 20/1/2013, ανακτήθηκε 23/7/2018 από:
http://www.osye.org.gr

Δημητρούλη, Κ. και Ρηγούτσου Ε. (2017), Οδηγός για εκπαιδευτές των ΣΔΕ σε καταστήματα κράτησης, του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, από τη Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης και Νέας Γενιάς, δημοσιεύτηκε 23/2/2017, ανακτήθηκε 6/7/2018 από: https://www.minedu.gov.gr

Έγκλειστες συναντήσεις Forum (2009), Έγκλειστες συναντήσεις ποιήματα, των ανήλικων κρατουμένων στις Δικαστικές Φυλακές Διαβατών Θεσσαλονίκης, δημοσιεύτηκε 10/10/2009, ανακτήθηκε 7/7/2018 από:
https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=48945.0

Ζάχου, Χ. (2019), Πως είναι να βλέπεις παράσταση στις αντρικές φυλακές Κορυδαλλού,
δημοσιεύτηκε 20/3/2019, ανακτήθηκε 21/3/2019 από: https://www.nou-pou.gr/life/posine-na-vlepis-parastasi-stis-antrikes-filakes-koridallou/

Ίδρυμα Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης (2016), Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας Σωφρονιστικών Καταστημάτων,δημοσιεύτηκε 20/7/2017, ανακτήθηκε 6/7/2018 από: https://www.inedivim.gr

Καρδαρά, Α. (2018), Το σχολείο της φυλακής, ένα παράθυρο ελευθερίας, δημοσιεύτηκε
12/3/2018,ανακτήθηκε 15/7/2018, στήλη «Έγκλημα και media», Postmodern από: http://www.postmodern.gr/to-scholeio-tis-fylakis-ena-parathyro-eleytherias/

Καρδαρά,Α. (2018), Φυγής ευκαιρία με κείμενα εγκλείστων στη Φυλακή Διαβατών,
δημοσιεύτηκε 5/6/2018, ανακτήθηκε 7/7/2018, στήλη «Έγκλημα και media», Postmodern από: http://www.postmodern.gr/fygis-eykairia-me-keimena-ton-egkleistonsti-fylaki-diavaton/

Μισυρλή, Μ.Δ. (2020), Εκπαίδευση στις Φυλακές: Κανονιστικό Πλαίσιο Προστασίας και Καλές
Πρακτικές, Αθήνα, Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματο;, ανακτήθηκε 28/4/2021 από
Εκπαίδευση-στις-Φυλακές-Κανονιστικό-Πλαίσιο-Προστασίας-και-Καλές-Πρακτικές.pdf (ekeme.gr)

¹Βλ. Λαμπροπούλου, Ε. (1994), Κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος, Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 258. 2Βλ.

²Τσαλίκογλου, Φ.(1996), Μυθολογίες βίας και καταστολής, Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 155.

³Βλ. Goffman, E. (1994), Άσυλα, Αθήνα: Ευρύαλος, 1994.

⁴Βλ. Foucault M. (1991), Discipline and Punish. The Birth of the Prison (μτφρ. AlanSheridan), London:PenguinBooks, σελ. 231.

⁵Βλ. Μισυρλή, Μ.Δ. (2020), Εκπαίδευση στις Φυλακές: Κανονιστικό Πλαίσιο Προστασίας και Καλές Πρακτικές,
Αθήνα, Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος;, ανακτήθηκε 28/4/2021 από Εκπαίδευση-στις-Φυλακές-Κανονιστικό-Πλαίσιο-Προστασίας-και-Καλές-Πρακτικές.pdf (e-keme.gr)

⁶Βλ. Δημητρούλη, Κ. και Ρηγούτσου, Ε. (2017), Οδηγός για εκπαιδευτές των ΣΔΕ σε καταστήματα κράτησης, του
Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, από τη Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης και
Νέας Γενιάς, σελ. 14, δημοσιεύτηκε 23/2/2017, ανακτήθηκε 6/7/2018 από
https://www.minedu.gov.gr/publications/docs2017/publications/docs2016/Odigos_SDE_low.pdf

⁷Βλ. Δημόπουλος, Χ. (2009), Σωφρονιστικό Δίκαιο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 182.

⁸Βλ. Ίδρυμα Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης (2016), Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας Σωφρονιστικών Καταστημάτων, δημοσιεύτηκε 20/7/2017, ανακτήθηκε 6/7/2018 από https://www.inedivim.gr

⁹Βλ.Γιοβάνογλου, Σ. (2020), Η τέχνη ως υποβοηθητικός παράγοντας της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων, από τον τιμητικό τόμου του Γ. Πανούση, Αθήνα: Σιδέρης, σελ. 815.

¹⁰ό.π., σελ. 816-818.

¹¹Βλ. Morley, D. (2007), TheCambridgeIntroductiontoCreativeWriting, Cambridge: CambridgeUniversityPress,
σελ. 1-35.

12Βλ. Ζάχου, Χ. (2019), Πως είναι να βλέπεις παράσταση στις αντρικές φυλακές Κορυδαλλού, δημοσιεύτηκε
20/3/2019, ανακτήθηκε 21/3/2019 από https://www.nou-pou.gr/life/pos-ine-na-vlepis-parastasi-stisantrikes-filakes-koridallou/

¹³Βλ. Κουκουτσάκη, Α. (2006), Εικόνες φυλακής, Αθήνα: Πατάκη, σελ. 253, 400.

¹⁴Βλ.Αλεξάνδρου, Α. (2011), DeProfundis, πρωτότυπο: OscarWild, Αθήνα: Γκοβόστης, σελ. 33.

¹⁵Βλ. Αρχιμανδρίτου, Μ. (2011), Η μπαλάντα της φυλακής του Ρέντινγκ, πρωτότυπο: OscarWild, Θεσσαλονίκη:
Εκδοτική, σελ. 27.
¹⁶Βλ. Κουκουτσάκη, Α. (2006), Εικόνες φυλακής, Αθήνα: Πατάκη, σελ. 63.

¹⁷ ό.π., σελ. 390.

¹⁸Βλ. Βοήθιος, Παραμυθία της φιλοσοφίας, Πατάκη, σε μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια του Αντώνη
Σακελλαρίου, ενδεικτικές σελίδες 13, 16, 25, 55, 123.

¹⁹Βλ. Σολζενίτσιν, Α. Ι. (2009), Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, σε μετάφραση του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη,
Αθήνα: Πάπυρος.

²⁰ ό.π., σελ. 18-19.

²¹Βλ. Κοεμτζής, Ν. (2009), Το μακρύ ζεϊμπέκικο, Αθήνα: Νέο Ξεκίνημα.

²²Βλ. Κουκουτσάκη, Α. (2006), ό.π., σελ. 353-355.

²³ Βλ. Σαμαράς, Κ. (1999), Καταζητείται, Αθήνα: Οξύ, σελ. 10.

²⁴Βλ. Κουκουτσάκη, Α. (2006), ό.π., σελ. 342-343, 355

²⁵Βλ. Βαρβατάκος, Ν.(2013), «Στέφανος Σαχλίκης: ο φυλακισμένος γεννήτορας της νεοελληνικής λογοτεχνικής Αναγέννησης. Η γέννηση της επώνυμης νεοελληνικής λογοτεχνίας στις φυλακές Ηρακλείου Κρήτης», Οιονεί…Κρατούμενος, τ. 16, σελ. 8-11, δημοσιεύτηκε 20/1/2013, ανακτήθηκε 23/7/2018 από http://www.osye.org.gr

²⁶Βλ. Γιοβάνογλου, Σ. (2020), ό.π., σελ. 815.

²⁷Βλ. Καρδαρά, Α. (2018), Το σχολείο της φυλακής, ένα παράθυρο ελευθερίας, στήλη «Έγκλημα και media»,
Postmodern, δημοσιεύτηκε 12/3/2018, ανακτήθηκε 15/7/2018 από http://www.postmodern.gr/toscholeio-tis-fylakis-ena-parathyro-eleytherias/

²⁸ Βλ. Έγκλειστες συναντήσεις Forum (2009),Έγκλειστες συναντήσεις ποιήματα, των ανήλικων κρατουμένων στις Δικαστικές Φυλακές Διαβατών Θεσσαλονίκης, δημοσιεύτηκε 10/10/2009, ανακτήθηκε 7/7/2018 από
https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=48945.0

²⁹Βλ. Συλλογικό έργο (2016), «εξω_φυλλα» από το Τρίτο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, που λειτουργεί στο
Κατάστημα Κράτησης Διαβατών στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών
Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Αθήνα: LIBRONΕΚΔΟΤΙΚΗ
Ι.Κ.Ε., ενδεικτικές σελίδες 19, 21, 25, 29, 30, 34, 37.

³⁰Βλ. Συλλογικό έργο (2017), Φυγής ευκαιρία,από το Τρίτο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, που λειτουργεί στο Κατάστημα Κράτησης Διαβατών στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη: χρηματοδότηση της έκδοσης από τη ΓΓΔΒΜΝΓ, ενδεικτικές σελίδες 21, 23, 25, 32, 34.

³¹Βλ. Καρδαρά, Α. (2018), Φυγής ευκαιρίαμε κείμενα εγκλείστων στηΦυλακή Διαβατών, στήλη «Έγκλημα και
media», Postmodern, δημοσιεύτηκε 5/6/2018, ανακτήθηκε 7/7/2018 από
http://www.postmodern.gr/fygis-eykairia-me-keimena-ton-egkleiston-sti-fylaki-diavaton/

³²Βλ. O’Brien, E. L. (2008), Crime in Verse: The Poetics of Murder in the Victorian Era, Ohio State University
Press Columbus, pg. 80.

Πηγή: e-keme.gr