Το κράτος δικαίου κατά το 2021 | Έκθεση της ΕΕ

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε τη δεύτερη έκθεση σε επίπεδο ΕΕ για το κράτος δικαίου μαζί με ανακοίνωση η οποία εξετάζει την κατάσταση στο σύνολο της ΕΕ και περιλαμβάνει ειδικά κεφάλαια ανά χώρα για κάθε κράτος μέλος.

Η έκθεση του 2021 εξετάζει τις νέες εξελίξεις από τον περασμένο Σεπτέμβριο, εμβαθύνοντας την αξιολόγηση των ζητημάτων που είχαν εντοπιστεί στην προηγούμενη έκθεση και λαμβάνοντας υπόψη τον αντίκτυπο της πανδημίας COVID-19.

Συνολικά, η έκθεση δείχνει ότι υπήρξαν πολλές θετικές εξελίξεις στα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένων περιπτώσεων αντιμετώπισης προκλήσεων που είχαν εντοπιστεί στην έκθεση του 2020. Ωστόσο, εξακολουθούν να υφίστανται ανησυχίες, οι οποίες, σε ορισμένα κράτη μέλη, έχουν ενισχυθεί, για παράδειγμα όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και την κατάσταση των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Η έκθεση υπογραμμίζει επίσης την ισχυρή ανθεκτικότητα των εθνικών συστημάτων κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, η οποία κατέδειξε επίσης τη σημασία της ικανότητας διατήρησης ενός συστήματος ελέγχων και ισορροπιών που υποστηρίζει το κράτος δικαίου.

Η αρμόδια για θέματα αξιών και διαφάνειας αντιπρόεδρος, κ. Βιέρα Γιούροβα, δήλωσε: «Η έκθεση για το κράτος δικαίου αποτελεί χρήσιμο εργαλείο πρόληψης που έχει δώσει έναυσμα για τον απαραίτητο διάλογο μεταξύ των κρατών μελών και άλλων συντελεστών. Η δεύτερη έκδοση της έκθεσης δείχνει ότι τα κράτη μέλη μπορούν να πραγματοποιήσουν πρόοδο ως προς την αντιμετώπιση των ζητημάτων που αφορούν το κράτος δικαίου. Ωστόσο, η πρόοδος αυτή είναι ανομοιόμορφη και υπάρχουν λόγοι για σοβαρές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη, ιδίως σε ό,τι έχει σχέση με την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Επιπλέον, τους περασμένους μήνες δολοφονήθηκαν δύο δημοσιογράφοι, γεγονός απαράδεκτο. Η έκθεση ζητεί να ληφθούν αποφασιστικά μέτρα για τη βελτίωση της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Κατά το επόμενο έτος, αναμένουμε ότι τα πορίσματα της έκθεσης του 2021 θα τροφοδοτήσουν τις συζητήσεις μεταξύ των κρατών στο πλαίσιο των εργασιών τους για την ενίσχυση του κράτους δικαίου.»

Ο επίτροπος Δικαιοσύνης και Καταναλωτών, κ. Ντιντιέ Ρεντέρς, δήλωσε: «Κατά το περασμένο έτος η έκθεση του 2020 για το κράτος δικαίου ενθάρρυνε την πραγματοποίηση θετικών μεταρρυθμίσεων όσον αφορά το κράτος δικαίου σε ορισμένα κράτη μέλη. Επιπλέον, το Συμβούλιο των Υπουργών τη χρησιμοποίησε για να εκσυγχρονίσει τον διάλογο που διεξάγει σχετικά με το κράτος δικαίου, με τακτικές ειδικές ανά χώρα συζητήσεις. Και εγώ συμμετείχα σε συζητήσεις σχετικά με την έκθεση σε 20 εθνικά κοινοβούλια. Φέτος εμβαθύναμε περαιτέρω την αξιολόγησή μας, αξιοποιώντας την ακόμα μεγαλύτερη εμβέλεια της έκθεσης σε σχέση με το περασμένο έτος. Η έκθεση μπορεί να μας βοηθήσει να πραγματοποιήσουμε ουσιαστικό διάλογο ως Ένωση, ο ένας δίπλα στον άλλο, με εντιμότητα και ανοιχτό πνεύμα. Η παρούσα έκθεση για το 2021, η οποία βασίζεται στην έκθεση του περασμένου έτους, θα προωθήσει τη διαδικασία αυτή.»

Βασικά συμπεράσματα ως προς την κατάσταση όσον αφορά το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη

Η έκθεση του 2021 βασίζεται στη μεθοδολογία και το πεδίο της προηγούμενης έκθεσης εστιάζοντας σε τέσσερα βασικά στοιχεία: τα συστήματα απονομής δικαιοσύνης· το πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς· την πολυφωνία και την ελευθερία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και άλλα θεσμικά ζητήματα που συνδέονται με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών. 

1. Συστήματα απονομής δικαιοσύνης

Σχεδόν όλα τα κράτη μέλη πραγματοποιούν μεταρρυθμίσεις σχετικά με τα συστήματά τους απονομής δικαιοσύνης, αν και με διαφορές ως προς την εμβέλεια, τη μορφή και την πρόοδο. Σε ορισμένα κράτη μέλη έχουν ληφθεί ή λαμβάνονται μέτρα για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης μέσω μεταρρυθμίσεων που σχετίζονται, για παράδειγμα, με τα δικαστικά συμβούλια, τον διορισμό των δικαστών και την ανεξαρτησία και αυτονομία των εισαγγελικών αρχών. Ωστόσο, ορισμένα κράτη μέλη συνέχισαν να πραγματοποιούν μεταρρυθμίσεις που μειώνουν τις διασφαλίσεις τους για την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, εγείροντας νέες ανησυχίες ή επιδεινώνοντας τις υπάρχουσες όσον αφορά την αυξημένη επιρροή της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας στη λειτουργία του συστήματός τους απονομής δικαιοσύνης. Επιπλέον, σε ορισμένα κράτη μέλη πολιτικές επιθέσεις και επανειλημμένες απόπειρες υπονόμευσης δικαστών ή δικαστικών θεσμών αποτελούν περαιτέρω πρόκληση για την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Μετά την έκδοση της έκθεσης του 2020, το Δικαστήριο της ΕΕ επιβεβαίωσε τη σημασία της πραγματικής δικαστικής προστασίας για την προάσπιση του κράτους δικαίου. Τέλος, η πανδημία COVID-19 έδωσε νέα διάσταση στην επείγουσα ανάγκη για εκσυγχρονισμό των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης και ανέδειξε το δυναμικό της ψηφιοποίησης.

2. Πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς

Τα κράτη μέλη της ΕΕ εξακολουθούν να συγκαταλέγονται μεταξύ των χωρών με τις καλύτερες επιδόσεις παγκοσμίως, ενώ δέκα κράτη μέλη ανήκουν στις πρώτες είκοσι από τις χώρες που θεωρούνται λιγότερο διεφθαρμένες. Αρκετά κράτη μέλη εγκρίνουν ή αναθεωρούν επί του παρόντος εθνικές στρατηγικές ή σχέδια δράσης για την καταπολέμηση της διαφοράς. Πολλά έχουν λάβει μέτρα για την ενίσχυση των πλαισίων για την πρόληψη της διαφθοράς και την ακεραιότητα, συμπεριλαμβανομένων των κανόνων για τις συγκρούσεις συμφερόντων, τη διαφάνεια των ομάδων συμφερόντων και τη μεταπήδηση από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, εξακολουθούν να υφίστανται προκλήσεις, ιδίως σε σχέση με τις ποινικές έρευνες, τις διώξεις και την επιβολή των κυρώσεων για διαφθορά σε ορισμένα κράτη μέλη. Συνέχισαν να έρχονται στην επιφάνεια μείζονες ή εξαιρετικά πολύπλοκες υποθέσεις διαφθοράς σε διάφορα κράτη μέλη. Οι πόροι που διατίθενται για την καταπολέμηση της διαφθοράς σε ορισμένα κράτη μέλη δεν είναι πάντα επαρκείς, ενώ σε άλλα εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την αποτελεσματικότητα των ερευνών, της δίωξης και της εκδίκασης υποθέσεων μεγάλης διαφθοράς. Συνολικά, η πανδημία COVID-19 επιβράδυνε τις μεταρρυθμίσεις και τις αποφάσεις σχετικά με υποθέσεις διαφθοράς σε ορισμένα κράτη μέλη.

3. Ελευθερία και πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι στα μέσα επικοινωνίας στην Ευρώπη υπέστησαν μεγάλη πίεση. Με τον αριθμό των προειδοποιήσεων για την ασφάλεια δημοσιογράφων να είναι υψηλότερος από ποτέ άλλοτε και μπροστά στα πρόσφατα τραγικά γεγονότα, είναι ανάγκη να αντιμετωπιστεί το εν λόγω ζήτημα σε ολόκληρη την ΕΕ. Το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης για το έτος 2021 —μια βασική πηγή πληροφοριών για την έκθεση για το κράτος δικαίου— δείχνει ότι υπήρξε γενική επιδείνωση της κατάστασης των δημοσιογράφων σε αρκετά κράτη μέλη. Δεν είναι όλες οι ρυθμιστικές αρχές των μέσων μαζικής επικοινωνίας απαλλαγμένες από πολιτικές επιρροές και, σε ορισμένα κράτη μέλη, υπάρχει υψηλός κίνδυνος πολιτικής παρέμβασης στα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Τα ειδησεογραφικά μέσα μαζικής επικοινωνίας υπήρξαν ζωτικής σημασίας για την ενημέρωση των πολιτών κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, μολονότι μια σειρά περιορισμών κατέστησαν δυσκολότερο το έργο των δημοσιογράφων. Η πανδημία αποτέλεσε επίσης αιτία σοβαρών οικονομικών προκλήσεων για τον τομέα των μέσων μαζικής επικοινωνίας, γεγονός που οδήγησε ορισμένα κράτη μέλη στην έγκριση προγραμμάτων στήριξης για τα ειδησεογραφικά μέσα. Τα εν λόγω προγράμματα πρέπει να εφαρμοστούν με διαφανή και ισότιμο τρόπο.

4. Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες

Κατά το τελευταίο έτος ορισμένα κράτη μέλη συνέχισαν να δρομολογούν συνταγματικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση των ελέγχων και των διασφαλίσεων. Ορισμένα θέσπισαν πρόσφατα μέτρα για την αύξηση της διαφάνειας της νομοθετικής διαδικασίας και τη βελτίωση της συμμετοχής των πολιτών. Συνολικά, τα εθνικά συστήματα ελέγχων και ισορροπιών, συμπεριλαμβανομένων των κοινοβουλίων, των δικαστηρίων, των διαμεσολαβητών και άλλων ανεξάρτητων αρχών, διαδραμάτισαν καίριο ρόλο κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η οποία αποτέλεσε «τεστ αντοχής» για το κράτος δικαίου. Παράλληλα, υφίστανται προκλήσεις για τη νομοθετική διαδικασία, όπως αιφνίδιες αλλαγές και ταχείες διαδικασίες, καθώς και για το σύστημα συνταγματικού ελέγχου. Η κοινωνία των πολιτών επωφελείται εν γένει από ένα υποστηρικτικό περιβάλλον στην πλειονότητα των κρατών μελών, αλλά σε ορισμένα εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις, είτε πρόκειται για εσκεμμένες απειλές από τις αρχές, είτε για ανεπαρκή προστασία από σωματικές ή λεκτικές επιθέσεις, είτε για ανεπαρκές επίπεδο προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων που εγγυώνται το έργο τους. Οι προκλήσεις αυτές επιδεινώθηκαν ορισμένες φορές εξαιτίας της πανδημίας COVID-19. Ορισμένες από τις πρόσφατες εξελίξεις εγείρουν ανησυχίες όσον αφορά τον σεβασμό της υπεροχής του δικαίου της ΕΕ, η οποία είναι ουσιώδης για τη λειτουργία της ενωσιακής έννομης τάξης και την ισότητα των κρατών μελών στην ΕΕ.

Επόμενα βήματα

Η έκδοση της έκθεσης του 2021 για το κράτος δικαίου σηματοδοτεί την έναρξη ενός νέου κύκλου διαλόγου και παρακολούθησης. Η Επιτροπή καλεί το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να πραγματοποιήσουν γενικές και ειδικές ανά χώρα συζητήσεις βάσει της έκθεσης και καλεί τα εθνικά κοινοβούλια και τους άλλους βασικούς συντελεστές να συνεχίσουν να εντείνουν τις συζητήσεις σε εθνικό επίπεδο. Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις που επισημαίνονται στην έκθεση και είναι έτοιμη να βοηθήσει τα κράτη μέλη στις προσπάθειες αυτές.

Ιστορικό

Η ετήσια έκθεση για το κράτος δικαίου είναι αποτέλεσμα στενού διαλόγου με τις εθνικές αρχές και τα ενδιαφερόμενα μέρη και καλύπτει όλα τα κράτη μέλη με αντικειμενικότητα και αμεροληψία, εξετάζοντας τα ίδια θέματα. Η ποιοτική αξιολόγηση που διενήργησε η Επιτροπή επικεντρώνεται στις σημαντικές εξελίξεις μετά την έκδοση της πρώτης ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου και διασφαλίζει συνεκτική προσέγγιση μέσω της εφαρμογής της ίδιας μεθοδολογίας σε όλα τα κράτη μέλη, παραμένοντας παράλληλα αναλογική προς τις εξελίξεις. Η εμβέλεια και η μεθοδολογία της έκδοσης του 2021 είναι οι ίδιες με εκείνες της πρώτης ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου, που εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2020.

Η έκθεση βρίσκεται στο επίκεντρο του μηχανισμού για το κράτος δικαίου. Ο μηχανισμός είναι ετήσιος κύκλος που αποσκοπεί στην προώθηση του κράτους δικαίου και την αποτροπή της εμφάνισης ή της όξυνσης προβλημάτων. Στόχος είναι να δοθεί έμφαση στη βελτίωση της κατανόησης και της ευαισθητοποίησης σχετικά με τα ζητήματα και τις σημαντικές εξελίξεις, καθώς και να εντοπιστούν οι προκλήσεις για το κράτος δικαίου και να βοηθηθούν τα κράτη μέλη να βρουν λύσεις με τη στήριξη της Επιτροπής και των άλλων κρατών μελών. Η έκθεση επιτρέπει επίσης στα κράτη μέλη να ανταλλάσσουν ορθές πρακτικές, να συζητούν και να μαθαίνουν το ένα από το άλλο.

Στόχος του μηχανισμού είναι η πρόληψη. Διακρίνεται από τα άλλα στοιχεία της εργαλειοθήκης της ΕΕ για το κράτος δικαίου και συμπληρώνει αλλά δεν υποκαθιστά τους βασιζόμενους στις Συνθήκες μηχανισμούς για την αντιμετώπιση από την ΕΕ των σοβαρότερων ζητημάτων που σχετίζονται με το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη. Τα εργαλεία αυτά περιλαμβάνουν τις διαδικασίες επί παραβάσει και τη διαδικασία για την προστασία των θεμελιωδών αξιών της Ένωσης σύμφωνα με το άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Υπάρχει επίσης στενή σχέση με τις πολιτικές της ΕΕ για την επίτευξη οικονομικής ανάκαμψης: ισχυρά συστήματα δικαιοσύνης, στέρεο πλαίσιο καταπολέμησης της διαφθοράς, σαφές και συνεκτικό σύστημα νομοθέτησης, προστασία των οικονομικών συμφερόντων της ΕΕ και βιώσιμη ανάπτυξη. Αποτελεί βασική κινητήρια δύναμη για το έργο των μέσων της ΕΕ που προωθούν τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στα κράτη μέλη

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Τι είναι η έκθεση για το κράτος δικαίου;

Η έκθεση για το κράτος δικαίου αποτελεί προληπτικό εργαλείο στο πλαίσιο του ετήσιου ευρωπαϊκού μηχανισμού για το κράτος δικαίου. Σκοπός της είναι να εξετάσει τις κυριότερες εξελίξεις —θετικές και αρνητικές— στον τομέα του κράτους δικαίου σε ολόκληρη την ΕΕ, καθώς και την ιδιαίτερη κατάσταση σε κάθε κράτος μέλος. Στόχος της έκθεσης είναι η προώθηση του κράτους δικαίου, η πρόληψη της εμφάνισης ή της επιδείνωσης συναφών προβλημάτων και η αντιμετώπισή τους, καθώς και ο εντοπισμός βέλτιστων πρακτικών. Δεν πρόκειται για μηχανισμό επιβολής κυρώσεων. Η έκθεση καλύπτει τέσσερις νευραλγικούς τομείς για το κράτος δικαίου: τα συστήματα απονομής δικαιοσύνης, το πλαίσιο για την αντιμετώπιση της διαφθοράς, την πολυφωνία και την ελευθερία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, καθώς και άλλα θεσμικά ζητήματα που συνδέονται με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών (μηχανισμός θεσμικών αντιβάρων). Δίνει επίσης ιδιαίτερη έμφαση στις επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19. Η έκθεση για το κράτος δικαίου αποτελείται από μία γενική έκθεση και από 27 κεφάλαια που το καθένα παρουσιάζει την ειδική αξιολόγηση ανά κράτος μέλος.

Πώς εκπόνησε η Επιτροπή την έκθεση του 2021 για το κράτος δικαίου; Ποιες είναι οι διαφορές σε σχέση με την περσινή έκθεση;

Όπως και η πρώτη έκθεση για το κράτος δικαίου το 2020, η έκδοση του 2021 είναι το αποτέλεσμα συμπεριληπτικής διαδικασίας στην οποία συμμετείχαν και τα 27 κράτη μέλη, καθώς και τα ενδιαφερόμενα μέρη· το δε πεδίο εφαρμογής και η μεθοδολογία της είναι τα ίδια με εκείνα που συμφωνήθηκαν από τα κράτη μέλη για την πρώτη έκθεση. Η Επιτροπή εμβάθυνε περαιτέρω την αξιολόγησή της, με έμφαση ιδίως στις προκλήσεις και τις εξελίξεις που προσδιορίζονταν στην πρώτη ετήσια έκθεση.

Τον Ιανουάριο του 2021 ζητήθηκε η γνώμη των κρατών μελών σχετικά με το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε με σκοπό τη συλλογή στοιχείων για τη δεύτερη έκθεση. Μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου, η Επιτροπή έλαβε γραπτές παρατηρήσεις από τα κράτη μέλη και πάνω από 200 γραπτές εισηγήσεις από ενδιαφερόμενα μέρη σχετικά με τις εξελίξεις σε συγκεκριμένα κράτη μέλη, καθώς και σε ενωσιακό επίπεδο. Από τον Μάρτιο έως τον Μάιο του 2021 πραγματοποιήθηκαν και στα 27 κράτη μέλη περισσότερες από 400 εικονικές συνεδριάσεις με εθνικές αρχές, ανεξάρτητους φορείς και ενδιαφερόμενα μέρη (έναντι άνω των 300 για την έκθεση του 2020).

Το δίκτυο για το κράτος δικαίου, το οποίο δημιουργήθηκε το 2020, εξακολούθησε να λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ της Επιτροπής και των κρατών μελών. Κατά την προετοιμασία της έκθεσης, το δίκτυο συνεδρίασε τέσσερις φορές και ζητήθηκε η γνώμη του σχετικά με το ερωτηματολόγιο και τη μεθοδολογία.

Τα κράτη μέλη υπέβαλαν γραπτές παρατηρήσεις και συμμετείχαν σε ειδικές εικονικές επισκέψεις χωρών μεταξύ Μαρτίου και Μαΐου. Κατά τη διάρκεια αυτών των επισκέψεων, η Επιτροπή συζήτησε τις εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου με τις εθνικές αρχές των κρατών μελών, συμπεριλαμβανομένων των δικαστικών αρχών και των αρχών επιβολής του νόμου, καθώς και με άλλους ενδιαφερόμενους φορείς, όπως οι ενώσεις δημοσιογράφων και η κοινωνία των πολιτών. Τα κράτη μέλη είχαν την ευκαιρία να παράσχουν εμπεριστατωμένα στοιχεία για την επικαιροποίηση των κεφαλαίων τους πριν από την έκδοση της δεύτερης έκθεσης για το κράτος δικαίου.

Τι είναι ο μηχανισμός για το κράτος δικαίου;

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου προβλέπει διαδικασία ετήσιου διαλόγου μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής, καθώς και με τα κράτη μέλη, τα εθνικά κοινοβούλια, την κοινωνία των πολιτών και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Η έκθεση για το κράτος δικαίου αποτελεί το θεμέλιο αυτής της διαδικασίας.

Τόσο η έκθεση για το κράτος δικαίου όσο και οι προπαρασκευαστικές εργασίες με τα κράτη μέλη πραγματοποιούνται ετησίως στο πλαίσιο του μηχανισμού, και χρησιμεύουν ως βάση για συζητήσεις στην ΕΕ, καθώς και για την πρόληψη της εμφάνισης ή της επιδείνωσης των προβλημάτων. Ο εντοπισμός των προκλήσεων το συντομότερο δυνατόν και με την αμοιβαία υποστήριξη της Επιτροπής, των λοιπών κρατών μελών και των ενδιαφερόμενων φορέων, συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Επιτροπής της Βενετίας, θα βοηθήσει τα κράτη μέλη να βρουν λύσεις για τη διασφάλιση και την προάσπιση του κράτους δικαίου.

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου αποτελεί μέρος των ευρύτερων προσπαθειών που καταβάλλει η ΕΕ για την προώθηση και την υπεράσπιση των θεμελιωδών αξιών της. Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν το σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία και την ανανεωμένη στρατηγική για την εφαρμογή του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, καθώς και στοχευμένες στρατηγικές με σκοπό την πρόοδο προς μια Ένωση ισότητας.

Πού εντάσσεται ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου στην υφιστάμενη εργαλειοθήκη της ΕΕ για το κράτος δικαίου;

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου έχει καταστεί βασικό στοιχείο της εργαλειοθήκης της ΕΕ για το κράτος δικαίου. Αυτή η ετήσια διαδικασία διευκολύνει την πρόληψη της εμφάνισης ή της επιδείνωσης προβλημάτων του κράτους δικαίου και, μέσω της καθιέρωσης ετήσιου κύκλου υποβολής εκθέσεων και διαλόγου, συμβάλλει στην προώθηση ακλόνητης πολιτικής και νομικής νοοτροπίας όσον αφορά το κράτος δικαίου σε ολόκληρη την ΕΕ.

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου ενισχύει και συμπληρώνει άλλα μέσα της ΕΕ που ενθαρρύνουν τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στους τομείς που καλύπτονται από το πεδίο εφαρμογής του, συμπεριλαμβανομένων του πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης και του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου. Το κράτος δικαίου διαδραματίζει επίσης εξέχοντα ρόλο στην εφαρμογή του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας. Τα σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας των κρατών μελών περιλαμβάνουν σημαντικές μεταρρυθμιστικές προτεραιότητες, όπως η βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος μέσω αποτελεσματικών συστημάτων δημόσιας διοίκησης και απονομής δικαιοσύνης.

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου διακρίνεται από τα άλλα εργαλεία αντιμετώπισης τα οποία παρέχει η εργαλειοθήκη της ΕΕ για το κράτος δικαίου, όπως οι διαδικασίες επί παραβάσει, το πλαίσιο για το κράτος δικαίου και η διαδικασία σύμφωνα με το άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ). Ενώ ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου προορίζεται ως προληπτικό εργαλείο, οι διαδικασίες αυτές θα συνεχίσουν να δίνουν αποτελεσματική και αναλογική απάντηση στις προκλήσεις του κράτους δικαίου, όπου είναι αναγκαίο.

Τι συνέβη μετά την έγκριση της πρώτης ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου;

Η έκθεση για το κράτος δικαίου έχει επιτύχει βασικούς στόχους: να ευαισθητοποιήσει για τα ζητήματα του κράτους δικαίου και να προωθήσει μια ανοικτή σχετική συζήτηση μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το φθινόπωρο του 2020, η Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ διοργάνωσε διαδικασία δύο σταδίων με οριζόντια συζήτηση σχετικά με τις γενικές εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου, καθώς και χωριστές συζητήσεις ανά χώρα, με βάση την έκθεση για το κράτος δικαίου. Ο διάλογος ανά χώρα συνεχίστηκε την άνοιξη του 2021, καθορίζοντας ετήσιο κύκλο συζητήσεων στο Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων. Η τρέχουσα Προεδρία ανακοίνωσε ότι θα συνεχίσει την προσέγγιση αυτή το δεύτερο εξάμηνο του 2021.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαδραμάτισε ολοένα και σημαντικότερο ρόλο στον καθορισμό της συζήτησης για το κράτος δικαίου, τάση η οποία συνεχίστηκε κατά το περασμένο έτος. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο εξέφραζε την ικανοποίησή του για την έκθεση του 2020 για το κράτος δικαίου.

Μετά τη δημοσίευση της έκθεσης του 2020 για το κράτος δικαίου, η Επιτροπή επισκέφθηκε τα περισσότερα εθνικά κοινοβούλια για να παρουσιάσει και να συζητήσει τη μεθοδολογία και τα ανά χώρα πορίσματα της έκθεσης. Η Επιτροπή πραγματοποίησε επίσης διμερείς συναντήσεις για να συγκεντρώσει πληροφορίες σχετικά με την πορεία των βασικών μεταρρυθμίσεων σε συνέχεια των πορισμάτων της έκθεσης. Κατά τον πρώτο χρόνο, οι επαφές αυτές περιορίστηκαν σε λίγα κράτη μέλη, αλλά θα μπορούσαν να αποτελέσουν πιο σημαντικό στοιχείο της διαδικασίας στο μέλλον.

Τον Μάιο του 2021, η πορτογαλική Προεδρία σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή διοργάνωσαν στην Κοΐμπρα την πρώτη διάσκεψη υψηλού επιπέδου για το κράτος δικαίου, στην οποία συμμετείχαν υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ευρωπαϊκά δικαστικά δίκτυα, πανεπιστημιακοί και δημοσιογράφοι. Στο πλαίσιο της διάσκεψης έγινε απολογισμός των προσπαθειών για την προάσπιση του κράτους δικαίου στην Ευρώπη.

Πώς αξιολόγησε η Επιτροπή τις εξελίξεις ως προς το κράτος δικαίου στα 27 κράτη μέλη;

Η αξιολόγηση που περιλαμβάνεται στα 27 κεφάλαια ανά χώρα έχει το ίδιο πεδίο εφαρμογής και την ίδια μεθοδολογία με εκείνα που συμφωνήθηκαν από τα κράτη μέλη για την πρώτη έκθεση. Στηρίζεται σε διάφορες πηγές. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν και πάλι σε τέσσερις βασικούς πυλώνες: το σύστημα απονομής δικαιοσύνης, το πλαίσιο για την αντιμετώπιση της διαφθοράς, την πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, καθώς και το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών (μηχανισμός θεσμικών αντιβάρων). Για κάθε πυλώνα, η μεθοδολογία παρέπεμπε στις σχετικές με την αξιολόγηση διατάξεις του ενωσιακού δικαίου. Παρέπεμπε επίσης σε γνώμες και συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίες παρέχουν χρήσιμη καθοδήγηση.

Τα κεφάλαια ανά χώρα βασίζονται σε ποιοτική αξιολόγηση που διενεργήθηκε από την Επιτροπή και επικεντρώνεται σε σύνθεση των σημαντικών εξελίξεων από την έκδοση της πρώτης έκθεσης, τον Σεπτέμβριο του 2020. Η αξιολόγηση παρουσιάζει τόσο τις προκλήσεις όσο και τις θετικές πτυχές, συμπεριλαμβανομένων των ορθών πρακτικών. Η Επιτροπή εξασφάλισε συνεκτική και ισοδύναμη προσέγγιση με την εφαρμογή της ίδιας μεθοδολογίας και την εξέταση των ίδιων θεμάτων σε όλα τα κράτη μέλη, παραμένοντας παράλληλα αναλογική προς την κατάσταση και τις εξελίξεις.

Τα κεφάλαια ανά χώρα δεν αποσκοπούν στην παροχή εξαντλητικής περιγραφής της κατάστασης του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη, αλλά στην παρουσίαση των σημαντικών εξελίξεων.

Ποιος κλήθηκε να γνωμοδοτήσει για την παρούσα έκθεση;

Πραγματοποιήθηκε στοχευμένη διαβούλευση με τους ενδιαφερόμενους φορείς, κατά την οποία υποβλήθηκαν πολύτιμες γενικές και ειδικές ανά χώρα παρατηρήσεις από διάφορους οργανισμούς της ΕΕ, ευρωπαϊκά δίκτυα, εθνικές και ευρωπαϊκές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και επαγγελματικές ενώσεις, καθώς και διεθνείς και ευρωπαϊκούς φορείς. Σ’ αυτούς περιλαμβάνονται ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Δικαστικών Συμβουλίων (ENCJ), το Ευρωπαϊκό Δίκτυο των Εθνικών Οργανισμών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ENNHRI), το Συμβούλιο των Δικηγορικών Συλλόγων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CCBE), το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), καθώς και εθνικές και διεθνείς οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οργανώσεις δημοσιογράφων. 

Η έκθεση βασίζεται επίσης σε σειρά μελετών και εκθέσεων, όπως το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

Πώς προτίθεται η Επιτροπή να στηρίξει τα κράτη μέλη στην αντιμετώπιση των προκλήσεων;

Υπάρχουν ήδη αρκετά μέσα και ευκαιρίες χρηματοδότησης για τη στήριξη των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων με την παροχή τεχνικής βοήθειας και τη χρηματοδότηση έργων. Από το 2017 η Επιτροπή διαθέτει ειδικό πρόγραμμα για την τεχνική στήριξη των μεταρρυθμίσεων στα κράτη μέλη, το οποίο καλύπτει τις μεταρρυθμίσεις στον τομέα του κράτους δικαίου. Η παρεχόμενη στήριξη μπορεί να λάβει τη μορφή επιτόπιων αποστολών εμπειρογνωμόνων και διερευνητικών αποστολών, ανταλλαγής σχετικών βέλτιστων πρακτικών, διαγνωστικών αναλύσεων, καθώς και ανάπτυξης και εφαρμογής στοχευμένων λύσεων για την αντιμετώπιση της κατάστασης. Άλλα προγράμματα της Επιτροπής, όπως τα προγράμματα για τη δικαιοσύνη και τους πολίτες, την ισότητα, τα δικαιώματα και τις αξίες, καθώς και το Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας (αστυνομία) συμβάλλουν επίσης, μεταξύ άλλων μέσω προσκλήσεων υποβολής προτάσεων ανοικτών στην κοινωνία των πολιτών και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Για πρώτη φορά, η Επιτροπή παρουσίασε πέρυσι μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τον τομέα των μέσων μαζικής επικοινωνίας με βάση δύο σχέδια: το σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία και το σχέδιο δράσης για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και τον οπτικοακουστικό τομέα. Επί του παρόντος, η Επιτροπή επεξεργάζεται μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας των δημοσιογράφων, την αντιμετώπιση των καταχρηστικών προσφυγών εις βάρος τους και την αύξηση της χρηματοδοτικής στήριξης. Το κράτος δικαίου διαδραματίζει επίσης εξέχοντα ρόλο στην εφαρμογή του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας. Τα σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας των κρατών μελών περιλαμβάνουν σημαντικές μεταρρυθμιστικές προτεραιότητες, όπως η βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος μέσω αποτελεσματικών συστημάτων δημόσιας διοίκησης και απονομής δικαιοσύνης.

Πώς εξετάζει η έκθεση για το κράτος δικαίου τις εξελίξεις στο κράτος δικαίου που σχετίζονται με τη νόσο COVID-19;

Η πανδημία COVID-19 έχει δημιουργήσει ιδιαίτερες προκλήσεις για το κράτος δικαίου. Οι υγειονομικές επιταγές απαιτούσαν έκτακτα μέτρα για την καταπολέμηση της πανδημίας, ανατρέποντας συχνά κατά συνέπεια την καθημερινότητα των ατόμων και περιορίζοντας τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Η επιτακτική ανάγκη να ληφθούν έκτακτα μέτρα μπορεί να δοκιμάσει τις αντοχές της δημοκρατικής νομιμοποίησης, καθώς και της κανονικής λειτουργίας των συνταγματικών και νομικών συστημάτων και των δημόσιων διοικήσεων. Η έκθεση του 2021 δείχνει ότι τα εθνικά συστήματα επέδειξαν σημαντική ανθεκτικότητα. Ωστόσο, πέρα από την άμεση αντίδραση, πρέπει να εξεταστεί πώς θα προετοιμαστούμε καλύτερα ώστε να αντιμετωπίσουμε τον αντίκτυπο καταστάσεων κρίσης στο κράτος δικαίου, ο οποίος θα μπορούσε να διαρκέσει για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Η Επιτροπή παρακολούθησε τις εξελίξεις σε όλα τα κράτη μέλη και ανέλυσε τα έκτακτα μέτρα που ελήφθησαν. Ο αντίκτυπος των μέτρων στο κράτος δικαίου αντικατοπτρίζεται στα κεφάλαια ανά χώρα. Ο αντίκτυπος αυτός περιλαμβάνει τον ρόλο των κοινοβουλίων, των συνταγματικών δικαστηρίων και άλλων εθνικών δικαστηρίων, καθώς και των διαμεσολαβητών και των εθνικών οργανισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα που ελέγχουν το νομικό καθεστώς και τα μέτρα που λαμβάνονται. Βασικά ερωτήματα είναι κατά πόσον τα μέτρα που σχετίζονται με την COVID-19 ήταν περιορισμένα χρονικά, κατά πόσον η αναγκαιότητα και η αναλογικότητά τους ήταν δικαιολογημένες, ποια ήταν η έκταση του συνεχούς ελέγχου από τα εθνικά κοινοβούλια και τα εθνικά δικαστήρια, και ποια ήταν η νομική βάση των μέτρων. Εξίσου κρίσιμη ήταν η ικανότητα διατήρησης των ελέγχων και των ισορροπιών που διασφαλίζουν την προάσπιση του κράτους δικαίου. Ο αντίκτυπος αφορά επίσης τον βαθμό στον οποίο μπόρεσε να διατηρηθεί ο ρόλος των μέσων μαζικής επικοινωνίας και της κοινωνίας των πολιτών στην άσκηση δημόσιου ελέγχου, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο οι αρχές έλαβαν μέτρα για τον μετριασμό των επιπτώσεων της πανδημίας στους εν λόγω παράγοντες. Δεδομένου ότι τα μέτρα που ελήφθησαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας συχνά περιλάμβαναν χαλάρωση των διοικητικών κανόνων και ελέγχων προς όφελος της ταχείας αντίδρασης, τα μέτρα που ελήφθησαν για την πρόληψη της διαφθοράς και της σύγκρουσης συμφερόντων στις δημόσιες δαπάνες κατά τη διάρκεια της πανδημίας είναι επίσης συναφή.

Ποια είναι η σχέση με άλλες διαδικασίες;

• Άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)

Η διαδικασία του άρθρου 7 της ΣΕΕ και ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου είναι δύο διακριτά μέσα με διαφορετικούς στόχους και πεδίο εφαρμογής.

Η διαδικασία του άρθρου 7 της ΣΕΕ παραμένει έκτακτο μέσο αντίδρασης της ΕΕ όταν υπάρχει σαφής κίνδυνος σοβαρής παραβίασης ή υπάρχει σοβαρή και διαρκής παραβίαση των αξιών του άρθρου 2 της ΣΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του κράτους δικαίου.

Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου αποτελεί προληπτικό εργαλείο που αποσκοπεί στην τακτική παρακολούθηση και παρέχει επισκόπηση των σημαντικών εξελίξεων στον τομέα του κράτους δικαίου σε όλα τα κράτη μέλη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

• Διαδικασίες επί παραβάσει

Οι διαδικασίες επί παραβάσει έχουν συγκεκριμένο στόχο: τη διασφάλιση της ορθής εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου. Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου αποτελεί προληπτικό εργαλείο που παρουσιάζει θετικές εξελίξεις και προκλήσεις, προκειμένου να αποτραπεί η εμφάνιση ή η επιδείνωση δυνητικών προβλημάτων με συνεργατικό τρόπο, αξιοποιώντας την πείρα και τις βέλτιστες πρακτικές άλλων κρατών μελών. Δεν προορίζεται αυστηρά για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης με το ενωσιακό δίκαιο.

• Μηχανισμός αιρεσιμότητας για το κράτος δικαίου

Το γενικό καθεστώς της διαδικασίας αιρεσιμότητας και ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου είναι δύο διακριτά μέσα με διαφορετικούς στόχους και πεδίο εφαρμογής.

Το γενικό καθεστώς της αιρεσιμότητας που συνδέεται με το κράτος δικαίου αποτελεί δημοσιονομικό μέσο που αποσκοπεί στην επανόρθωση των δυσμενών επιπτώσεων των παραβιάσεων των αρχών του κράτους δικαίου στα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης. Ο μηχανισμός για το κράτος δικαίου είναι ένα προληπτικό εργαλείο που αποσκοπεί στην εμβάθυνση της ευαισθητοποίησης σχετικά με την κατάσταση του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη, ώστε να αποτρέπεται η εμφάνιση ή η επιδείνωση των προκλήσεων.

Η Επιτροπή μπορεί να λαμβάνει υπόψη την έκθεση για το κράτος δικαίου, καθώς και άλλες πηγές από αναγνωρισμένα θεσμικά όργανα (π.χ. την OLAF, την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο), κατά τον εντοπισμό και την αξιολόγηση παραβιάσεων των αρχών του κράτους δικαίου που επηρεάζουν τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης.

• Ο μηχανισμός συνεργασίας και ελέγχου — Αντικαθιστά ο νέος μηχανισμός για το κράτος δικαίου τον ΜΣΕ για τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία;

Από την προσχώρηση της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στην ΕΕ το 2007, η Επιτροπή παρακολουθεί μέσω του μηχανισμού συνεργασίας και ελέγχου (ΜΣΕ) τις μεταρρυθμίσεις των εν λόγω χωρών σε τομείς όπως η δικαιοσύνη και η καταπολέμηση της διαφθοράς. Το πεδίο εφαρμογής του νέου μηχανισμού για το κράτος δικαίου είναι ευρύτερο από του ΜΣΕ, καθώς καλύπτει όχι μόνο τη δικαστική μεταρρύθμιση και την καταπολέμηση της διαφθοράς, αλλά και την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης, καθώς και θεσμικούς ελέγχους και ισορροπίες. Η ανακοίνωση για την ενίσχυση του κράτους δικαίου [COM(2019) 343] αναφέρει ότι μόλις λήξει ο ΜΣΕ, η παρακολούθηση θα πρέπει να συνεχιστεί στο πλαίσιο οριζόντιων μέσων. Ο μηχανισμός για το κράτος δικαίου θέτει το πλαίσιο για την προώθηση αυτών των ζητημάτων στο μέλλον.

• Ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης;

Ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης παρουσιάζει συγκριτικά στοιχεία σχετικά με τη λειτουργία των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης και αποτελεί μία από τις πηγές πληροφοριών για την έκθεση για το κράτος δικαίου.

Πηγή: ec.europa.eu