Ελένη Χρυσουλάκη, Δικηγόρος
ΠΜΣ Δίκαιο & Οικονομία, Παν/μιο Πειραιώς
Το υψηλό ποσοστό καταγραφής περιστατικών ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας, την τελευταία δεκαετία, γέννησε την επιτακτική ανάγκη έρευνας για την αντιμετώπιση και την εξάλειψη του κοινωνικού φαινομένου του εργασιακού εκφοβισμού. Μέχρι σήμερα έχουν καταγγελθεί ουκ ολίγες συμπεριφορές σεξουαλικής παρενόχλησης, εκφοβισμού και ψυχολογικής κακοποίησης σε επιμέρους εργασιακά περιβάλλοντα, καθιστώντας τη νομοθεσία ώριμη για την πρόβλεψη και τη θέσπιση ειδικού προστατευτικού πλαισίου για τις συνθήκες εργασίας του εργαζομένου, εστιάζοντας στο αξιακό εργασιακό «γίγνεσθαι», το οποίο περιλαμβάνει δίχως άλλο την αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης ζωής και της ίσης και δίκαιης μεταχείρισης. Τοιουτοτρόπως, το διαρκώς επαναλαμβανόμενο φαινόμενο της προσβολής της αξιοπρέπειας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας στο εργασιακό περιβάλλον, οδήγησε αρκετούς εργαζόμενους αφενός σε καθεστώς ανεργίας, αφετέρου στη διαμόρφωση μιας ψυχοπνευματικής ανισορροπίας, μετουσιώνοντας το μεμονωμένο πρόβλημα σε κοινωνική ανάγκη. Κι είναι γεγονός ότι η ελληνική βιβλιογραφία παρουσιάζει στις μέρες μας αυξημένο ενδιαφέρον για τη μελέτη των πραγματικών διαστάσεων του φαινομένου «mobbing», με τη συνδρομή της αξιοσημείωτης διεθνούς βιβλιογραφίας και τη συμβολή των σχετικών προς το εν λόγω πρόβλημα μελετών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound) και της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO)[1].
Τον Ιούνιο του 2021 δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο Νόμος 4808/2021, ο οποίος κύρωσε, μεταξύ άλλων, τη Σύμβαση 190 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO) για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στον κόσμο της εργασίας. Πρόκειται για μια ενέργεια κομβικής σημασίας της νομοθετικής εξουσίας, αλλά συνάμα και συνταγματική επιταγή, όπως ορίζει το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος. Με ειδικότερες διατάξεις του, ο Ν. 4808/2021 θέτει ένα ουσιαστικό πλαίσιο πρόληψης, αντιμετώπισης και καταπολέμησης των συμπεριφορών βίας και παρενόχλησης στο εργασιακό περιβάλλον, διαμορφώνοντας τις συνθήκες για έναν «υγιή» εργασιακό χώρο, στον άξονα του σεβασμού της προσωπικότητας και των εκ του νόμου προβλεπόμενων δικαιωμάτων του εργαζομένου. Φορείς του ανωτέρω δικαιώματος είναι εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα, ανεξαρτήτως του συμβατικού τους καθεστώτος, συμπεριλαμβανομένων των απασχολούμενων με σύμβαση έργου, ανεξαρτήτων υπηρεσιών, έμμισθης εντολής, των απασχολούμενων μέσω τρίτων παρόχων υπηρεσιών, καθώς και άτομα που παρακολουθούν προγράμματα κατάρτισης, συμπεριλαμβανομένων των ασκουμένων, μαθητευόμενων, εθελοντών, εργαζομένων των οποίων η σχέση εργασίας έχει λήξει, όπως επίσης και τα άτομα που αιτούνται εργασία και εργαζόμενοι στην άτυπη οικονομία. Επιπρόσθετα, στο πεδίο εφαρμογής του ρηθέντος νόμου – και μόνο ως προς τα άρθρα 4 έως 8, 12, 13, 14 και 15 – εμπίπτουν και οι εργαζόμενοι στο δημόσιο τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει τη Γενική Κυβέρνηση [αποτελούμενη από υποτομείς της Κεντρικής Κυβέρνησης, των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) και των Οργανισμών Κοινωνικής Ασφάλισης (ΟΚΑ), σύμφωνα με τους κανόνες και τα κριτήρια του Ευρωπαϊκού Συστήματος Λογαριασμών (ΕΣΟΛ)], τα εκτός αυτής Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ), καθώς και τις εκτός αυτής δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς του Κεφαλαίου Α’ του Ν. 3429/2005.
Ο Νόμος 4808/2021 περιλαμβάνει και αναλύει τις έννοιες «βία και παρενόχληση», καθώς και την «παρενόχληση λόγω φύλου», ορίζοντας ρητά την απαγόρευση κάθε μορφής βίας και παρενόχλησης στο χώρο εργασίας, συμπεριλαμβανομένων δημοσίων και ιδιωτικών χώρων, όπου ο εργαζόμενος παρέχει εργασία, λαμβάνει αμοιβή, κάνει διάλειμμα, όπως ακόμη και στις μετακινήσεις από και προς την εργασία, αλλά και κατά τη διάρκεια των σχετιζόμενων με την εργασία επικοινωνιών, περικλείοντας την επικοινωνία με τα μέσα της τεχνολογίας και πληροφορικής. Νομοθετική πρόβλεψη υφίσταται και για τις υποχρεώσεις του εργοδότη (διευρύνοντας το χαρακτήρα του καθήκοντος και στα φυσικά πρόσωπα που ασκούν την εξουσία του εργοδότη) για την αποτελεσματική αντιμετώπιση και πρόληψη της βίας και της παρενόχλησης στο χώρο εργασίας. Ειδικότερα, όπως υπαγορεύει το άρθρο 5 του Νόμου 4808/2021, οι εργοδότες υποχρεούνται να παραλαμβάνουν, να διερευνούν και να διαχειρίζονται με εχεμύθεια και με μοναδικό γνώμονα το σεβασμό και την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, κάθε καταγγελία ή αναφορά που σχετίζεται με συμπεριφορές βίας και παρενόχλησης στην εργασία. Προς τούτο, απαιτείται εκ μέρους των εργοδοτών η συνδρομή και η παροχή πρόσβασης σε κάθε αρμόδια δημόσια, διοικητική ή δικαστική αρχή για την απρόσκοπτη διεξαγωγή έρευνας του εκάστοτε περιστατικού ή συμπεριφοράς, ενώ συνάμα αποκτούν το καθήκον του «πληροφορείν» για την επικίνδυνη για τον εργαζόμενο φύση των συμπεριφορών βίας και παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο, ιδίως για το μέγεθος του ψυχικού κινδύνου που οι συγκεκριμένες δημιουργούν, και, αδιαμφισβήτητα, για τα μέτρα πρόληψης και προστασίας, επισημαίνοντας τους τρόπους έννομης προστασίας της προσωπικότητας του εργαζομένου.
Αξιοσημείωτη είναι η θέσπιση σύστασης αυτοτελούς τμήματος για την παρακολούθηση της βίας και παρενόχλησης στην εργασία, στο Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ) διά του νέου νόμου[2]. Η θέσπιση του εν λόγω ανεξάρτητου τμήματος στο ΣΕΠΕ για την παρακολούθηση των φαινομένων εργασιακής βίας και παρενόχλησης, και, ειδικώς της πορείας των καταγγελιών και των αιτήσεων για την επίλυση εργατικών διαφορών που άπτονται της προσβολής της αξιοπρέπειας και της προσωπικότητας των εργαζομένων, συνιστά ένα sine qua non πρωτοποριακό θετικό μέτρο για την εξάλειψη του φαινομένου «mobbing», το οποίο είναι ικανό να διαμορφώσει το αίσθημα της ασφάλειας για την προστασία των δικαιωμάτων του εργαζομένου. Η σύνταξη και η υποβολή ετησίων εκθέσεων με ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία επί των καταγγελιών, της διαχείρισής τους, της συνεργασίας με το Συνήγορο του Πολίτη[3] (εντός του πλαισίου της αρμοδιότητάς του), της έκβασης των ελέγχων και των εργατικών διαφορών, της συμφιλίωσης των μερών ή της επιβολής διοικητικών κυρώσεων, με την μετέπειτα κοινοποίηση αυτών στο Τμήμα Ισότητας των Φύλων της Διεύθυνσης Ατομικών Ρυθμίσεων του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, στη Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων και στο Συνήγορο του Πολίτη, αποτελούν μερικές από τις αρμοδιότητες του ειδικού, αυτοτελούς τμήματος για την παρακολούθηση της βίας και παρενόχλησης στην εργασία, που θα συμβάλλουν σε μια πραγματολογική μελέτη του φαινομένου στον εργασιακό τομέα στην Ελλάδα. Πλέον, απομένει η αποτελεσματική εφαρμογή των διατάξεων του Νόμου 4808/2021 για την ηθική παρενόχληση στην εργασία, η οποία στο εγγύς μέλλον δεν μπορεί να διαπιστωθεί παρά μόνο από τη στατιστική διακρίβωση εξάλειψης του συγκεκριμένου φαινομένου εργασιακής παθογένειας.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Ένωση επί σειρά ετών διερευνά τους εκάστοτε αναδυόμενους, έκτακτους όρους λειτουργίας της οικονομίας, της εργασίας, αλλά και της κοινωνικής συμπεριφοράς, οι οποίοι διαμορφώνουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και, καταληκτικά, οξύνουν τις υπάρχουσες εργασιακές και κοινωνικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ένα τμήμα του συνόλου των πολιτών. Για την εδραίωση της ισότητας στην εξέλιξη της προσωπικότητας, στην εργασία, στην ανάληψη διευθυντικών καθηκόντων στην αγορά, στην καλλιέργεια και αξιοποίηση των δεξιοτήτων και, ευρύτερα στη διαφύλαξη και βελτίωση της ποιότητας ζωής, η Ένωση, με τη σύμπραξη των κρατών μελών, δημοσιεύει εκθέσεις, μελέτες και συστάσεις για τα κράτη μέλη αναφορικά με την προσχώρηση αυτών σε συμβάσεις και την εφαρμογή οδηγιών, καθώς και ενωσιακής νομοθεσίας, για την καταπολέμηση των έμφυλων στερεοτύπων, της βίας και της παρενόχλησης οιασδήποτε μορφής στο περιβάλλον εργασίας. Δυνάμει του Ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 11ης Σεπτεμβρίου 2018 αναφορικά με τα μέτρα για την πρόληψη και καταπολέμηση της ηθικής και σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας, στους δημόσιους χώρους και στην πολιτική ζωή της ΕΕ[4], θεμελιώνεται ρητά η υποχρέωση των κρατών μελών να εφαρμόζουν αποτελεσματικές πολιτικές για την πρόληψη και την καταπολέμηση όλων των μορφών βίας κατά των γυναικών, ιδίως της σεξουαλικής παρενόχλησης, της σεξιστικής συμπεριφοράς και της ηθικής παρενόχλησης που οι περισσότερες υφίστανται στο χώρο εργασίας, με ιδιαίτερη έμφαση στο φαινόμενο του εργασιακού εκφοβισμού στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, όπου η έκθεση στη βία είναι υψηλότερη. Οι προβλεπόμενες εκ του Ψηφίσματος πολιτικές περιλαμβάνουν τη θέσπιση μέτρων που αφορούν την εκπαίδευση, πληροφόρηση και κατάρτιση για την ισότητα των φύλων, τη στηλίτευση της έμφυλης βίας και της εργασιακής κακοποίησης, τόσο μέσω εκστρατειών για ενήλικες, όσο και μέσω προγραμμάτων ευαισθητοποίησης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επιπλέον, προβλέπεται η θέσπιση μέτρων που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της διαφάνειας και της εμπιστευτικότητας της διαδικασίας διαχείρισης της καταγγελίας, στην καθιέρωση αυστηρών και αποτρεπτικών κυρώσεων των δραστών, όπως επιπρόσθετα και στη σύσταση και ενίσχυση τμημάτων επιθεωρητών εργασίας με ειδικούς ψυχολόγους, οι οποίοι θα παρέχουν επαγγελματική και ψυχολογική υποστήριξη για τα θύματα, με επιμέλεια των εταιρειών και των οργανισμών τόσο του δημοσίου, όσο και του ιδιωτικού τομέα.
Η ενθαρρυντική, θεσμική αντιμετώπιση από την Ευρωπαϊκή Ένωση του κοινωνικού προβλήματος της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας, η οποία εντοπίζει τις ρίζες της στην κοινωνική ανισότητα και στις διακρίσεις, εντείνεται και ενισχύεται με την αποδεικτική ισχύ των σχετικών μελετών, ερειδομένων σε στατιστικά δεδομένα. Λαμβάνοντας υπόψη ότι σε παγκόσμια κλίμακα, μόνο 1 στα 10 άτομα που είναι υπεύθυνα για τη λήψη αποφάσεων σε εταιρείες επιχειρηματικού κεφαλαίου και σε εταιρείες ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων είναι γυναίκα, με τις επιχειρήσεις που έχουν ιδρυθεί αποκλειστικά από άνδρες να λαμβάνουν σχεδόν το 92% του συνόλου των κεφαλαίων που επενδύονται στην Ευρώπη, αναφύεται η ανάγκη για ενδυνάμωση και στήριξη των γυναικών στην αγορά εργασίας, ώστε να ανελιχθούν, στον άξονα της προσφοράς ίσων ευκαιριών, ως επενδύτριες και επιχειρηματίες[5]. Με την από 5.3.2020 ρηξικέλευθη ανακοίνωσή της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή οργανώνει χρηματοδοτικές δράσεις για την επίτευξη προόδου σχετικά με την ισότητα των φύλων στην ΕΕ, καταθέτοντας προτάσεις για ένα πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο που θα προωθήσει τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, θα στηρίξει τη γυναικεία επιχειρηματικότητα και θα καταπολεμήσει το διαχωρισμό των φύλων σε ορισμένα επαγγέλματα, πολλώ μάλλον στους τομείς της εκπαίδευσης και κατάρτισης. Καθοριστική σημασία αποκτά η ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, σε θέσεις λήψης αποφάσεων ζωτικής σημασίας[6]. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα προωθήσει τη συμμετοχή των γυναικών ως υποψηφίων στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2024, σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα εθνικά κοινοβούλια, τα κράτη μέλη και την κοινωνία των πολιτών, διά της χρηματοδότησης και προώθησης βέλτιστων πρακτικών. Καθότι τα θεσμικά όργανα και οι οργανισμοί της Ένωσης δεν εξαιρούνται από τη διασφάλιση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων σε θέσεις ηγεσίας, η Επιτροπή διαμορφώνει στρατηγική ίσης εκπροσώπησης των φύλων 50% σε όλα τα διοικητικά της επίπεδα έως το τέλος του 2024, ενώ εντείνεται η προσπάθεια αύξησης του αριθμού των γυναικών σε θέσεις διευθυντικών στελεχών σε οργανισμούς της ΕΕ.
Συμπερασματικά, το δικαίωμα σε ένα υγιές εργασιακό περιβάλλον βρίσκεται σε ευθεία σύνδεση με την πολύπλευρη εξέλιξη της προσωπικότητας ενός ατόμου. Οι συνθήκες εργασίας, όπως το ωράριο, το αντικείμενο, η αμοιβή, ο χώρος και, ιδίως, η συνεργασία με τον ανθρώπινο παράγοντα είναι ορισμένοι δείκτες που δύνανται, στην αιχμηρή τους μορφή, να δημιουργήσουν ανισορροπία μεταξύ εργασιακής και ιδιωτικής ζωής, υψηλά επίπεδα άγχους και προσωπική αναταραχή, οδηγώντας το άτομο σταδιακά στην αποτελμάτωση. Η ψυχική υγεία συνιστά έναν από τους πλέον βασικούς παράγοντες ευημερίας, προσωπικής αλλά και κοινωνικής, η οποία εδράζεται σε ένα σύνολο συνιστωσών, με βασικότερες την οικονομική δομή και την αναπτυξιακή πορεία της κοινωνίας[7]. Οι πάσης φύσεως ελλείψεις που ανακύπτουν στο χώρο εργασίας, είτε γνωστικές, είτε οργανωτικές ή και διευθυντικές, δεν δικαιολογούν τη συμπεριφορά που δημιουργεί ψυχολογική δυσφορία στο εργατικό δυναμικό. Ο σεβασμός στην προσωπικότητα, στη διάθεση και προσπάθεια ανάπτυξης των δεξιοτήτων του ατόμου, θα πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό στόχο κάθε δημοσίου ή ιδιωτικού οργανισμού, καθότι η ουσία της ευμάρειας εντοπίζεται στην ατομική και, συνάμα, κοινωνική εξέλιξη, στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής και όχι στην ακατάπαυστη, εμμονική επίτευξη κέρδους. Σε κάθε περίπτωση, για την αποτελεσματική και έγκαιρη καταπολέμηση κάθε μορφής βίας ή παρενόχλησης στο εργασιακό περιβάλλον, κρίνεται αναγκαία η επαρκής πληροφόρηση, η κατάρτιση αλλά και η συνειδητοποίηση και ανάπτυξη των δεξιοτήτων της αυτεπίγνωσης, της αυτοδιαχείρησης, της κοινωνικής επίγνωσης και της διαχείρισης των σχέσεων[8]. Πρόκειται για μια επίπονη, διαρκή εσωτερική διεργασία για την κατανόηση των αναγκών και των ορίων του εαυτού, που όμως συνιστά το μοναδικό, πολύτιμο εργαλείο για την επάνδρωση της προσωπικότητας του ατόμου και τη διαφύλαξη της ψυχικής του υγείας, προσφέροντάς του την ασφάλεια και την αυτοπεποίθηση της ικανότητας αντιμετώπισης κάθε μορφής βίας στην εργασία, και εν γένει στους τομείς της ζωής.
[1] Βλ. Α. Ντούνη (μετάφραση/απόδοση), «Νέα Σύμβαση και Σύσταση για την καταπολέμηση της βίας και της παρενόχλησης στους χώρους εργασίας από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας», άρθρο της 21ης Ιουνίου 2019, πηγή: socialpolicy.gr.
[2] Βλ. Άρθρο 16 επ. του Ν. 4808/2021.
[3] Ο Συνήγορος του Πολίτη δημοσίευσε την Ειδική Έκθεση Ίσης Μεταχείρισης 2020, η οποία τυπώθηκε το 2021 σε 600 ελληνικά και 100 αγγλικά αντίτυπα από τη Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων και διατίθεται στην πλήρη της μορφή στην ιστοσελίδα της Αρχής: https://www.synigoros.gr.
[4] Όπως έλαβε δημοσιότητα στις 23.12.2019, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, C 433/31.
[5] Βλ. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, «Μια Ένωση ισότητας – Στρατηγική για την ισότητα των φύλων 2020 – 2025», Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλες 5.3.2020.
[6] Το ποσοστό των ανδρών που εργάζονται στον ψηφιακό τομέα είναι 3,1 φορές υψηλότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών.
[7] Βλ. Αναλυτικά Δρ Α. Κοΐνη, «Ηθική Παρενόχληση, Mobbing», Η αδιόρατη απειλή στον ψυχικό κόσμο των επαγγελματιών υγείας, Εκδόσεις ἡδυέπεια, 2020.
[8] Βλ. Travis Bradberry – Jean Greaves, Συναισθηματική Νοημοσύνη, Το απλό βιβλίο, Σειρά: Business Management, εκδόσεις Κριτική, 2006.
