Η κρίση της κλιματικής αλλαγής είναι κρίση για τα δικαιώματα του παιδιού: Εισαγωγή του Δείκτη Εκτίμησης του Κλιματικού Κινδύνου για τα Παιδιά (THE CHILDREN’S CLIMATE RISK INDEX)

Απόδοση – Επιμέλεια: 

Σταυρούλα Κοφινά

PhD Κοινωνικής Πολιτικής

Κοινωνική Λειτουργός – Κοινωνική Επιστήμονας

Με αφορμή τις πρόσφατες μεγάλες φυσικές καταστροφές στη Ελλάδα, είναι σημαντικό να ανοίξει η συζήτηση και στη χώρα μας για τη διαγενεακή αδικία που υφίστανται οι επόμενες γενιές από την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και την κρίση της κλιματικής αλλαγής. Η πρόσφατη έκθεση της Unicef αναφέρεται σε αυτό το ζήτημα. Στο κείμενο που ακολουθεί παραθέτουμε βασικά σημεία της έκθεσης που συνδέει την κλιματική αλλαγή με τα δικαιώματα των παιδιών και την ευπάθειά τους απέναντι σε κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους, σοκ και πιέσεις ενώ παράλληλα εισάγει προτάσεις αποτελεσματικής διαχείρισης των επιπτώσεων με έμφαση στα παιδιά.

Η κλιματική κρίση είναι η καθοριστική πρόκληση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των παιδιών αυτής της γενιάς και έχει ήδη καταστροφικό αντίκτυπο στην ευημερία των παιδιών παγκοσμίως. Η κατανόηση του πού και πώς τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε αυτήν την κρίση είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπισή της. Ο Δείκτης Εκτίμησης του Κλιματικού Κινδύνου για τα Παιδιά (The Children’s Climate Risk Index) παρέχει την πρώτη ολοκληρωμένη εικόνα της έκθεσης και της ευπάθειας των παιδιών στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για να βοηθήσει στην ιεράρχηση των δράσεων υπέρ όσων  κινδυνεύουν περισσότερο και τελικά να διασφαλιστεί ότι τα σημερινά παιδιά θα κληρονομήσουν έναν βιώσιμο πλανήτη.

Η ανθρωπότητα ξεπερνά βασικά όρια του φυσικού συστήματος της Γης, συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής, της απώλειας βιοποικιλότητας και των αυξανόμενων επιπέδων ρύπανσης στον αέρα, το έδαφος, το νερό και τους ωκεανούς. Τα παιδιά στον κόσμο πρέπει να βρουν τον δρόμο τους σε έναν κόσμο που θα γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνος και αβέβαιος τα επόμενα χρόνια. Η κλιματική κρίση δημιουργεί κρίση στα δικαιώματα των παιδιών: δημιουργεί κρίση στους υδάτινους πόρους, κρίση στην υγεία και στην εκπαίδευση, κρίση στην προστασία των παιδιών και κρίση στη συμμετοχή τους. Απειλεί την επιβίωση των παιδιών και παραβιάζει τα δικαιώματά τους όπως περιγράφονται στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

Δυστυχώς, αυτή είναι μόνο η αρχή. Οι παγκόσμιες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου πρέπει να μειωθούν στο μισό έως το 2030 και να μηδενιστούν έως το 2050 για να αποφευχθούν οι χειρότερες επιπτώσεις, αλλά οι περισσότερες χώρες δεν είναι σε καλό δρόμο για την επίτευξη αυτών των στόχων. Μόνο μέσα από μια πραγματικά μετασχηματιστική δράση υπάρχει ελπίδα να κληροδοτηθεί στα παιδιά ένας βιώσιμος πλανήτης.

Τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα σε κλιματικά και περιβαλλοντικά σοκ από τους ενήλικες για διάφορους λόγους:

• Είναι σωματικά πιο ευάλωτα και λιγότερο ικανά να αντέξουν και να επιβιώσουν των κλιματικών σοκ όπως είναι πλημμύρες, ξηρασίες, έντονα καιρικά φαινόμενα και κύματα καύσωνα.
• Είναι πιο ευάλωτα φυσιολογικά. Τοξικές ουσίες, όπως ο μόλυβδος και άλλες μορφές ρύπανσης, επηρεάζουν τα παιδιά περισσότερο από τους ενήλικες, ακόμη και σε χαμηλότερες δόσεις έκθεσης.
• Διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο θανάτου σε σύγκριση με τους ενήλικες από ασθένειες που είναι πιθανό να επιδεινωθούν από την κλιματική αλλαγή
• Έχουν όλη τη ζωή μπροστά τους – κάθε υστέρηση συνέπεια της κλιματικής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης που βιώνουν σε νεαρή ηλικία μπορεί να εκβάλει σε μια ζωή χαμένων ευκαιριών.

Ο Δείκτης Εκτίμησης του Κλιματικού Κινδύνου για τα Παιδιά (The Children’s Climate Risk Index) αξιοποιώντας γεωγραφικά δεδομένα υψηλής ανάλυσης, παρέχει νέα παγκόσμια στοιχεία για το πόσα παιδιά εκτίθενται επί του παρόντος σε διάφορους κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους, σοκ και πιέσεις εισάγοντας την πρώτη ολοκληρωμένη εκτίμηση του κλιματικού κινδύνου από την πλευρά των παιδιών.

Ο Δείκτης είναι δομημένος σε δύο κεντρικούς πυλώνες:

1^ος Πυλώνας: Έκθεση σε κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους, σοκ και πιέσεις (ανεπαρκείς υδάτινοι πόροι, ποτάμιες πλημμύρες, παράκτιες πλημμύρες, τροπικοί κυκλώνες, φορείς μετάδοσης ασθενειών, καύσωνες, ατμοσφαιρική ρύπανση, ρύπανση εδάφους και νερού)

2^ος Πυλώνας: Παιδική ευπάθεια (παιδική υγεία και διατροφή, εκπαίδευση, εγκαταστάσεις ύδρευσης και υγιεινής (WASH), φτώχεια, επικοινωνιακοί πόροι και κοινωνική προστασία)

 Και στις δύο κατηγορίες, ο Δείκτης συγκεντρώνει 57 μεταβλητές για να αποτιμήσει τον κίνδυνο σε κάθε χώρα και περιοχή.

Σύμφωνα με το Δείκτη Εκτίμησης του Κλιματικού Κινδύνου για τα Παιδιά (The Children’s Climate Risk Index) σε παγκόσμιο επίπεδο, σχεδόν 1 δις παιδιά (σχεδόν τα μισά παιδιά του κόσμου) ζουν σε χώρες πολύ υψηλού κλιματικού και περιβαλλοντικού κινδύνου.  Στο σχήμα 1, ο Δείκτης χαρτογραφεί πόσα παιδιά εκτίθενται σε κλιματικούς – περιβαλλοντικούς κινδύνους και τη φύση αυτών.

ΣΧΗΜΑ 1

Όπως επισημαίνεται, οι περιοχές με τον υψηλότερο κίνδυνο έχουν τη μικρότερη συνεισφορά στις αιτίες της κλιματικής αλλαγής και παράλληλα έχουν τα υψηλότερα επίπεδα εκτοπισμένου πληθυσμού (περισσότερο από 5%)

Όσον αφορά στην έκθεση των παιδιών σε κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους/σοκ/πιέσεις, σχεδόν κάθε παιδί στη γη (>99%) έχει εκτεθεί σε τουλάχιστον 1 από τους μεγάλους κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους/σοκ/πιέσεις, 2.2 δις παιδιά έχουν εκτεθεί σε τουλάχιστον 2, 1.7 δις παιδιά σε τουλάχιστον 3, 850 εκατ. Παιδιά σε τουλάχιστον 4, 330 εκατ. παιδιά σε τουλάχιστον 5 και 80 εκατ. παιδιά σε τουλάχιστον 6 κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους/σοκ/πιέσεις.

Η έκθεση της Unicef εξετάζει επίσης για πρώτη φορά πόσα παιδιά ζουν σε περιοχές που αντιμετωπίζουν πολλαπλούς, αλληλοεπικαλυπτόμενους κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους που αθροίζονται μεταξύ τους, μπορούν να επιδεινώσουν ο ένας τον άλλον ή  αλληλεπιδρούν με άλλους κοινωνικούς και πολιτικούς κινδύνους καθώς και κινδύνους για την υγεία, συμπεριλαμβανομένου του COVID-19. Οι αλληλοεπικαλυπτόμενοι κίνδυνοι, δύναται να περιθωριοποιήσουν μεγάλους θύλακες της κοινωνίας και να αυξήσουν την ανισότητα και καθιστούν τελικά ορισμένες περιοχές  του κόσμου ακόμη πιο επισφαλή και επικίνδυνα μέρη για τα παιδιά – μειώνοντας δραστικά τις μελλοντικές τους δυνατότητες.

Η έλλειψη πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες, όπως η υγεία, η διατροφή, η εκπαίδευση και η κοινωνική προστασία, καθιστά τα παιδιά ιδιαίτερα ευαίσθητα.

Οι κλιματικοί και περιβαλλοντικοί κίνδυνοι όχι μόνο επηρεάζουν αρνητικά την πρόσβαση των παιδιών σε ουσιώδεις υπηρεσίες, αλλά η έλλειψη πρόσβασης των παιδιών σε βασικές υπηρεσίες μειώνει επίσης  την ανθεκτικότητα και την προσαρμοστική τους ικανότητα, αυξάνοντας περαιτέρω την ευπάθεια τους. Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, που ωθεί τα πιο ευάλωτα παιδιά βαθύτερα στη φτώχεια και ταυτόχρονα αυξάνει τον κίνδυνο να βιώσουν τις χειρότερες και πιο απειλητικές για τη ζωή τους επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Η μόνη μακροπρόθεσμη λύση στην κλιματική κρίση είναι η μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου σε ασφαλή επίπεδα-φτάνοντας στο μηδενικό καθαρό έως το 2050 για να μην υπερβεί η υπερθέρμανση τους 1,5 C^ο . Ωστόσο, η δυναμική του κλίματος είναι τέτοια  που οι προσπάθειες μετριασμού θα χρειαστούν δεκαετίες για να αντιστρέψουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και για τα σημερινά παιδιά, αυτό θα είναι πολύ αργά. Αν δεν υπάρξει σημαντική επένδυση στην προσαρμογή και την ανθεκτικότητα βασικών κοινωνικών υπηρεσιών τα 4,2 δισεκατομμύρια παιδιά που θα γεννηθούν τα επόμενα 30 χρόνια, θα αντιμετωπίζουν όλο και μεγαλύτερους κινδύνους για την επιβίωση και την ευημερία τους. Οποιεσδήποτε προσαρμογές πρέπει να βασίζονται σε προσεκτική εκτίμηση του τύπου και της φύσης των κλιματικών και περιβαλλοντικών  κινδύνων, σοκ ή πιέσεων, καθώς και του βαθμού ευπάθειας των παιδιών η οποία είναι κρίσιμη παράμετρος για την ευημερία τους, ακόμη και την ίδια την επιβίωσή τους. Στο πλαίσιο αυτό, η έκθεση της Unicef παρέχει ένα εννοιολογικό πλαίσιο, ένα εργαλείο και μια αρχική αξιολόγηση σε παγκόσμιο επίπεδο της έκθεσης και της ευπάθειας των παιδιών σε κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους, προκειμένου να δοθεί προτεραιότητα στη δράση υπέρ εκείνων που βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο.

Ωστόσο, υπάρχουν επίσης πολλές ενέργειες που μειώνουν την ευπάθεια των παιδιών  και που μπορούν να αμβλύνουν σε μεγάλο βαθμό τη συνολική έκθεσή τους σε κλιματικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους,  για παράδειγμα:

Επενδύσεις που βελτιώνουν την πρόσβαση σε «ανθεκτικές» εγκαταστάσεις νερού και υγιεινής (WASH) μπορούν να μειώσουν τον περιβαλλοντικό κίνδυνο για 415 εκατ. παιδιά. Η ανθεκτικότητα μιας κοινότητας εξαρτάται υψηλά από την ανθεκτικότητα των υπηρεσιών νερού και υγιεινής.

Επενδύσεις που βελτιώνουν τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα μπορούν να μειώσουν τον κλιματικό κίνδυνο για 275 εκατ. παιδιά. Η επένδυση στην εκπαίδευση μπορεί να έχει τεράστιο πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα και μπορεί να περιλαμβάνει:

• την εκμάθηση γνώσεων και δεξιοτήτων που θα συμβάλουν στη βελτίωση πρακτικών αειφορίας και στη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου σε ατομικό, θεσμικό και κοινοτικό επίπεδο.
• την επένδυση σε υποδομές που είναι ανθεκτικές σε καταστροφές με σκοπό τη μείωση της μακρόχρονης διακοπής της μαθησιακής διαδικασίας των παιδιών, σε λύσεις που αυξάνουν την πρόσβαση στην εκπαίδευση, όπως είναι η ψηφιακή μάθηση, καθώς και στην  ενίσχυση της ισότητας πρόσβασης στην εκπαίδευση με όρους φύλου, με όρους του κύκλου ζωής (από την πρώιμη παιδική ηλικία έως την εφηβεία), καθώς και για τα παιδιά με αναπηρίες που συχνά περιθωριοποιούνται.
• διασφάλιση της ποιότητας στην εκπαίδευση και προσαρμογή της μάθησης: ενσωμάτωση των τελευταίων γνώσεων της επιστήμης για την κλιματική αλλαγή σε εθνικά προγράμματα σπουδών και προσανατολισμός στην εκμάθηση δεξιοτήτων στα παιδιά που έχουν σημασία για το μέλλον της εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της αυξανόμενης πράσινης οικονομίας και που τα εκπαιδεύουν σε μέσα διαβίωσης που είναι λιγότερο επιρρεπή στις επιπτώσεις ενός μεταβαλλόμενου κλίματος και ενός υποβαθμισμένου περιβάλλοντος. Η μάθηση που βασίζεται στις δεξιότητες είναι απαραίτητη για την ενδυνάμωση των παιδιών, των εφήβων και των εκπαιδευτικών ώστε να μπορούν να συμμετέχουν σε δραστηριότητες μετριασμού τη κλιματικής μεταβολής και ενίσχυσης της προσαρμογής και κλιματικής ανθεκτικότητας στα σχολεία, για να ενθαρρυνθούν τα παιδιά να γίνουν μέρος της λύσης για την κλιματική αλλαγή.

Επενδύσεις που βελτιώνουν την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και διατροφής μπορούν να μειώσουν σημαντικά το συνολικό κλιματικό κίνδυνο για 460 εκατομμύρια παιδιά.

Ενδεικτικά περιλαμβάνει επένδυση σε ποιοτικές υπηρεσίες φροντίδας μητέρας και νεογνών, προγράμματα ανοσοποίησης, υποστήριξη προληπτικών, προωθητικών και θεραπευτικών υπηρεσιών,  παροχή πληροφοριών υγείας ανάλογα με την  ηλικία των παιδιών (έφηβοι)  καθώς και τον εντοπισμό των μεταβαλλόμενων απειλών για την υγεία που αντιμετωπίζουν τα παιδιά ως αποτέλεσμα των κλιματικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, δίνοντας προτεραιότητα στην αντιμετώπιση ανάλογα με τους κινδύνους και στην ενίσχυση των συστημάτων υγείας για την παροχή ολοκληρωμένων υπηρεσιών για τα παιδιά.

Επενδύσεις που βελτιώνουν την πρόσβαση στην κοινωνική προστασία και συμβάλουν στη μείωση της φτώχειας μπορούν να μειώσουν σημαντικά τον συνολικό κλιματικό κίνδυνο για 310 εκατομμύρια παιδιά.

Η βελτίωση της πρόσβασης στην κοινωνική προστασία απαιτεί παροχές για τα παιδιά και τις οικογένειες καθολικής κάλυψης καθώς και τη διασφάλιση ότι τα συστήματα κοινωνικής προστασίας εξασφαλίζουν την διασύνδεση με άλλες ζωτικές υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και διατροφής καθώς και με το προσωπικό της κοινωνικής πρόνοιας. Η βελτίωση της κλιματικής απόκρισης των συστημάτων κοινωνικής προστασίας είναι ζωτικής σημασίας, ώστε να μπορούν να προσαρμοστούν καλύτερα στην ταχέως μεταβαλλόμενη φύση των περιβαλλοντικών σοκ και πιέσεων. Αυτό απαιτεί κατανόηση των συνεχώς αυξανόμενων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι φροντιστές τους και προσαρμογή των αποκρίσεων κοινωνικής προστασίας ώστε αυτές να είναι άμεσες. Από την οπτική των παιδιών και των οικογενειών τους, αυτό μπορεί να συμβάλει ώστε το σοκ από έναν κλιματικό κίνδυνο να είναι μια προσωρινή αναστάτωση και  να μην εξωθεί τις οικογένειες σε μακροχρόνια φτώχεια.

Αλλαγές που επιτρέπουν μια αισιοδοξία όσον αφορά στον μέλλον της κλιματικής αλλαγής αφορούν:

• στην πράσινη οικονομία που ολοένα κερδίζει σε αξιοπιστία, στις τεχνολογίες πρόβλεψης κλιματικών επιπτώσεων, στην βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, σε περιβαλλοντικές πολιτικές που ενσωματώνονται στις οικονομικές ατζέντες των χωρών, σε πολιτικές για το κλίμα για τη χαμηλή εκπομπή ρύπων, σε ενεργειακές πολιτικές και σε υποδομές ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή.
• στην αύξηση της ανθεκτικότητας και στην παροχή βασικών κοινωνικών υπηρεσιών για να βελτιωθούν οι πιθανότητες των πιο ευάλωτων παιδιών. Έρευνες δείχνουν ότι η βελτίωση υπηρεσιών, όπως η υγειονομική περίθαλψη, η πρόσβαση σε νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής, η εκπαίδευση, η διατροφή, τα δίχτυα κοινωνικής ασφάλειας και η άμβλυνση του κινδύνου φυσικών και άλλων καταστροφών είναι κρίσιμες παράμετροι για την οικοδόμηση μιας πιο ανθεκτικής και χωρίς αποκλεισμούς κοινωνίας, που μπορεί να μετριάσει τις χειρότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
• στη στροφή προς τις «φυσικές» λύσεις που εστιάζουν σε  στόχους μετριασμού των αρνητικών επιπτώσεων, στην προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, στην προστασία διαχείριση και των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν οι πράσινες στέγες, οι κρεμαστοί κήποι οι “θόλοι» δέντρων στις πόλεις – τα οποία χρησιμεύουν για τη μείωση των επιπτώσεων των υψηλών θερμοκρασιών και την ψύξη των κτιρίων καθώς και τη μείωση και τον έλεγχο της απορροής και των πλημμυρών κατά τη διάρκεια επεισοδίων υψηλής βροχόπτωσης.
• στον επανασχεδιασμό της λειτουργίας επιχειρήσεων και κοινοτήτων, με στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου μέσα από επαναστατικές λύσεις στον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων
• στην αλλαγή στις καταναλωτικές συνήθειες των ατόμων με ενσωμάτωση περισσότερων φυτικών προϊόντων, όχι μόνο για τη βελτίωση της υγείας αλλά και λόγω του θετικού αντίκτυπου στο περιβάλλον σε σύγκριση με τις δίαιτες που περιλαμβάνουν πολύ κρέας και γαλακτοκομικά.

Ένας από τους μεγαλύτερους λόγους για ελπίδα και αισιοδοξία είναι η δύναμη των παιδιών και των νέων. Τα τελευταία χρόνια, παιδιά και νέοι απαιτούν από τον κόσμο να αναγνωρίσει ότι η κλιματική αλλαγή είναι πλέον η καθοριστική πρόκληση για τα ανθρώπινα δικαιώματα αυτής της γενιάς. Έχουν αναδείξει τη μεγάλη  απογοήτευση  που νιώθουν για τη διαγενεακή αδικία που βιώνουν, καθώς και το θάρρος και την προθυμία τους να αμφισβητήσουν την υφιστάμενη κατάσταση και να αναδείξουν το ρόλο τους ως βασικών ενδιαφερομένων στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Η συμπερίληψη των απόψεων ΟΛΩΝ των παιδιών και των νέων σχετικά με την κλιματική αλλαγή είναι κρίσιμης σημασίας. Οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πρέπει να εργαστούν περισσότερο για να ενσωματώσουν τις απόψεις και τις εμπειρίες των παιδιών και των νέων στο σχεδιασμό και στο περιεχόμενο των κλιματικών πολιτικών. Εάν δεν το πράξουν, δεν υπονομεύεται μόνο το δικαίωμα έκφρασης γνώμης και συμμετοχής τους, αλλά και την ίδια την αποτελεσματικότητά τους στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Κι αυτό διότι μόνο εάν ακουστούν τα παιδιά και νέοι, μπορεί να υπάρξει αλλαγή στις προσδοκίες των πολιτικών αλλά και στη φύση της εστίασής τους. Η φωνή των παιδιών και η δυνατότητα αυτενέργειας είναι κρίσιμοι παράγοντες για την ικανότητα ανταπόκρισης και προσαρμογής τους στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, γι΄αυτό και πρέπει να ακούγονται και να τους παρέχονται οι πόροι που χρειάζονται για να διαχειριστούν την κλιματική αλλαγή στο μέλλον.

Η απόκριση στην κλιματική αλλαγή θα χρειαστεί μεγάλες αποφάσεις και αλλαγές σε ολόκληρο το οικονομικό σύστημα γύρω από το πώς αποτιμάται η πρόοδος και πώς λογοδοτούν τα ενδιαφερόμενα μέρη προκειμένου να κληροδοτηθεί στα παιδιά και στους νέους ένας βιώσιμος πλανήτης και ένα βιώσιμο οικονομικό μοντέλο.

Πηγή: United Nations Children’s Fund (UNICEF) (2021) The Climate Crisis is a Child Rights Crisis: Introducing the Children’s Climate Risk Index. New York: United Nations Children’s Fund (UNICEF) ISBN: 978-92-806-5276-5