Βαγιάτης Κωνσταντίνος, Κοινωνικός Λειτουργός,
ΜEd, MSc, Υπ. Διδάκτορας Κοινωνιολογίας,
Συντονιστής Κέντρου Κοινότητας Δήμου Παιονίας – Π.Ε. Κιλκίς
Η περασμένη δεκαετία είναι συνυφασμένη με την μεγαλύτερη οικονομική κρίση της Ελλάδας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ποσοστό της φτώχειας με βάση ένα διαχρονικά σταθερό όριο φτώχειας άγγιξε το 48% το 2013 από 18% που ήταν το 2009. Αντίστοιχα ευρήματα προκύπτουν και από την χρήση του δείκτη υλικής και ακραίας αποστέρησης, όπου το 2015 ο πρώτος ανέρχεται στο 40,7% και ο δεύτερος στο 22,2%. Τα παραπάνω σηματοδοτούν μια δραματική επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης μεγάλης μερίδας του πληθυσμού από το 2009, πλήττοντας κυρίως άτομα που κατοικούν στην ύπαιθρο, μονογονεϊκές οικογένειες, άτομα με αναπηρία, πολύτεκνες οικογένειες, ζευγάρια ηλικιωμένων, παιδιά, ανέργους και συνταξιούχους [1].
Με στόχο την αντιμετώπιση των δυσμενών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στο κοινωνικό σύνολο, στο πλαίσιο του ΕΠΑΝΑΔ 2007-2013[2] υλοποιήθηκε η δράση «Κοινωνικές Δομές Άμεσης Αντιμετώπισης της Φτώχειας» με την δημιουργία κοινωνικών παντοπωλείων, κοινωνικών φαρμακείων, δομών συσσιτίου, κοινωνικών λαχανόκηπων, τραπεζών χρόνου, γραφείων διαμεσολάβησης και δομών αστέγων.
Στο πλαίσιο της τρέχουσας προγραμματικής περιόδου ΕΣΠΑ 2014-2020, και λαμβάνοντας υπόψη τη σημαντική συμβολή των παραπάνω δομών τα προηγούμενα έτη στη προσπάθεια αντιμετώπισης της φτώχειας, οι Κοινωνικές Δομές Άμεσης Αντιμετώπισης της Φτώχειας συνέχισαν και επέκτειναν την λειτουργία τους ανά την επικράτεια. Παράλληλα, η έμφαση την τρέχουσα περίοδο δόθηκε στη δημιουργία ενός συνεκτικού δικτύου παροχής κοινωνικών υπηρεσιών σε όλους τους Δήμους. Πυρήνα αυτού του δικτύου αυτού αποτέλεσαν τα Κέντρα Κοινότητας και γύρω από αυτά με βάση τις τοπικές ανάγκες αναπτύχθηκαν οι υπόλοιπες κοινωνικές δομές.
Τα Κέντρα Κοινότητας ξεκίνησαν την λειτουργία τους το 2017 με σκοπό την δημιουργία ενός νέου συστήματος κοινωνικής προστασίας που παρέχει ολιστική υποστήριξη μέσα από την παροχή ενός συνολικού πλέγματος υπηρεσιών με στόχο την καταπολέμηση της φτώχειας, του κοινωνικού αποκλεισμού και κάθε μορφής διακρίσεων. Στόχοι των Κέντρων Κοινότητας είναι η εφαρμογή πολιτικών κοινωνικής προστασίας και η ανάπτυξη ενός τοπικού σημείου αναφοράς για την υποδοχή, εξυπηρέτηση και διασύνδεση των πολιτών με όλα τα Κοινωνικά Προγράμματα και Υπηρεσίες που υλοποιούνται στην περιοχή λειτουργίας τους. Συγχρόνως, τα Κέντρα Κοινότητας παρέχουν υπηρεσίες συμβουλευτικής υποστήριξης σε θέματα όπως η προσέγγιση της τοπικής αγοράς για εύρεση εργασίας, η δημιουργία ευκαιριών για νέους ώστε να ξεκινήσουν την επαγγελματική τους ζωή, προβλήματα ενδοοικογενειακής βίας η οικογενειακών δυσαρμονιών, ζητήματα νομικού χαρακτήρα, μαθησιακή στήριξη παιδιών και εφήβων, διοργάνωση τοπικών εκδηλώσεων με επιμορφωτικό, ενημερωτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Επιπλέον, στα Κέντρα Κοινότητας με παραρτήματα για Ρομά και Μετανάστες οι αντίστοιχοι πληθυσμοί μπορούν να απευθύνονται για πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες οι οποίες έχουν σχέση με τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν με στόχο την αναβάθμιση του βιοτικού τους επιπέδου και την πλήρη κοινωνική τους ένταξη[3]. Με βάση την καταγραφή του πληροφοριακού συστήματος οι ωφελούμενοι των Κέντρων Κοινότητας ξεπερνούν τους 380.000. Σήμερα, λειτουργούν περισσότερα από 250 Κέντρα Κοινότητας σε όλη τη χώρα ενώ εργάζονται περισσότεροι από 1000 υπάλληλοι (κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, παιδαγωγοί, διαμεσολαβητές, διοικητικοί) με σύμβαση ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου[4].
Οι Κοινωνικές Δομές Παροχής Βασικών Αγαθών (Κοινωνικά Παντοπωλεία, Κοινωνικά Φαρμακεία, Δομές Παροχής Συσσιτίου) υποστηρίζουν πολίτες που βρίσκονται κυρίως κάτω από το όριο της φτώχειας. Στοχεύουν στην πρόσβαση σε βασικά είδη διαβίωσης, στην παροχή καθημερινού γεύματος στους πολίτες που αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες, στην παροχή πλήρους πρόσβασης σε φαρμακευτικές υπηρεσίες και γενικότερα στην κοινωνική προστασία και μέριμνα των ευάλωτων ομάδων πληθυσμού[5]. Οι ωφελούμενοι όλων των παραπάνω δομών ξεπερνούν τους 350.000. Οι Δομές Παροχής Βασικών Αγαθών είναι περισσότερες από 260 σε όλους τους Δήμους και απασχολούνται περίπου 900 εργαζόμενοι εκ των οποίων οι 650 είναι υπάλληλοι με σύμβαση ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου στους ΟΤΑ Α’ ενώ οι 250 είναι υπάλληλοι ΜΚΟ ή ΚΟΙΣΠΕ[6].
Οι Δομές Αστέγων υποστηρίζουν πολίτες χωρίς υποστηρικτικό περιβάλλον που επηρεάστηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό από την οικονομική κρίση αλλά και αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Παρέχουν υπηρεσίες διανυκτέρευσης, ατομικής φροντίδας και υγιεινής, ψυχοκοινωνικής στήριξης και διασύνδεσης με υπηρεσίες στέγασης, σίτισης, ψυχολογικής υποστήριξης, νομικής συνδρομής, συμβουλευτικής, υγείας, πρόνοιας και κοινωνικής επανένταξης[7]. Οι Δομές Αστέγων ανά την επικράτεια είναι 18 και απασχολούνται περίπου 200 εργαζόμενοι με σύμβαση ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου, εκ των οποίων οι μισοί είναι υπάλληλοι των ΟΤΑ ενώ οι άλλοι μισοί υπάλληλοι ΜΚΟ. Οι ωφελούμενοι όλων των δομών είναι περισσότεροι από 5000 αστέγους[8].
Η ανάγκη συνέχισης και ενίσχυσης των Κοινωνικών Δομών
Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ένα μη αποτελεσματικό σύστημα κοινωνικής προστασίας ως προς την άμβλυνση των ανισοτήτων και την αντιμετώπιση της φτώχειας και της αποστέρησης. Επιπλέον, εμφανίζει μεγάλα κενά στην κοινωνική προστασία, υψηλό κατακερματισμό στις παροχές και υψηλό βαθμό πόλωσης στην αναπλήρωση του εισοδήματος[9]. Το 2014 δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά η Εθνική Στρατηγική Κοινωνικής Ένταξης (ΕΣΚΕ) η οποία έθεσε τις βάσεις για μία ριζική μεταρρύθμιση των πολιτικών πρόληψης και καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού σε επίπεδο εθνικής εμβέλειας.
Στις 11 Μαρτίου 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε τον COVID-19 ως πανδημία. Στις 23 Μαρτίου 2020 επιβλήθηκαν σημαντικοί περιορισμοί στην κυκλοφορία και μετακίνηση των πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια, πλην συγκεκριμένων εξαιρέσεων. Η πανδημία Covid-19 δεν είναι μόνο μια κρίση υγείας – είναι επίσης μια κοινωνική και οικονομική κρίση. Μια από τις ομάδες που καλούνται να επωμιστούν το δυσβάσταχτο βάρος των συνεπειών αυτών είναι οι οικογένειες που βρίσκονται στο όριο της φτώχειας ή ζουν ήδη κάτω από αυτό. Στην Ελλάδα, όπου η δεκαετής οικονομική ύφεση είχε ήδη φέρει τον πληθυσμό σε δυσμενή θέση, οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας ενδέχεται να έχουν σημαντικές συνέπειες στην αποτελεσματικότητα των προσπαθειών για ανασύνταξη της κοινωνίας.
Επιπλέον, η καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού βρίσκεται στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής πολιτικής ατζέντας. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων, ο αριθμός των ατόμων που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού θα πρέπει να μειωθεί κατά τουλάχιστον 15 εκατομμύρια έως το 2030[10].
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και το γεγονός πως τα Κέντρα Κοινότητας και οι Δομές Άμεσης Αντιμετώπισης της Φτώχειας αποτελούν το βασικό εργαλείο για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στο σύνολο της επικράτειας, κρίνεται απαραίτητη η συνέχιση της λειτουργίας όλων των δομών με το υφιστάμενο προσωπικό που διαθέτει πολυετή εμπειρία αλλά και η ενίσχυση αυτών κατά την επόμενη προγραμματική περίοδο 2021-2027.
Η επόμενη μέρα των Κοινωνικών Δομών
Τον Μάιο του 2021 δημοσιεύθηκε η Εθνική Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη και Μείωση της Φτώχειας. Σύμφωνα με αυτή, κατά την επόμενη προγραμματική περίοδο 2021-2027, σχεδιάζεται η σύσταση και λειτουργία των Κοινωνικών Κέντρων ανά την επικράτεια, τα οποία θα αποτελούν ενιαίες δομές που θα παρέχουν τις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνικής ένταξης που σήμερα παρέχονται τόσο από τα Κέντρα Κοινότητας, όσο και από τις Δομές Φτώχειας. Ο σχεδιασμός προβλέπει πως τα στελέχη των υφιστάμενων Κέντρων Κοινότητας και Δομών Φτώχειας θα εξακολουθήσουν να παρέχουν τις υπηρεσίες τους στα Κοινωνικά Κέντρα και κατά την επόμενη Προγραμματική Περίοδο. Στην περίπτωση Δήμων που δεν έχουν Κέντρα Κοινότητας ή/και δομές φτώχειας, η στελέχωση των Κοινωνικών τους Κέντρων προβλέπεται να γίνει με τη διαδικασία που ίσχυσε για την στελέχωση των Κέντρων Κοινότητας.
Το βασικό πλεονέκτημα των Κοινωνικών Κέντρων θα είναι η συγκέντρωση διαφορετικών και κατακερματισμένων υπηρεσιών σε μια δομή. Παρά την θετική αυτή εξέλιξη, κρίνεται απαραίτητη η συμβολή των εργαζομένων όλων των δομών, μέσω των συλλόγων εκπροσώπησης αλλά και μέσα από ερευνητικά εργαλεία, στην κατάθεση προτάσεων για την βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών αλλά και των εργασιακών συνθηκών.
Ενδεικτικές προτάσεις για την επόμενη ημέρα των δομών αποτελούν:
- Η ενίσχυση των δομών με διοικητικό αλλά και εξειδικευμένο προσωπικό με σκοπό την ενίσχυση των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και κοινωνικής ένταξης και κυρίως με κοινωνικούς λειτουργούς καθώς λόγω των υποστελεχωμένων κοινωνικών υπηρεσιών των Δήμων διενεργούν κοινωνικές έρευνες μετά από εισαγγελικές παραγγελίες που αφορούν την παραμέληση/κακοποίηση ανηλίκων κ.ά.
- Η δημιουργία κινητών μονάδων σε Δήμους με μεγάλη γεωγραφική έκταση και με δυσκολίες μετακίνησης, πρόσβασης και λήψης κοινωνικών υπηρεσιών από κατοίκους δυσπρόσιτων περιοχών.
- Η πρόσβαση στο πληροφοριακό σύστημα του Εθνικού Μηχανισμού Κοινωνικής Ένταξης και Κοινωνικής Συνοχής από τους εργαζομένους όλων των δομών για την άμεση εξαγωγή στατιστικών δεδομένων ανά Δήμο με σκοπό τον βέλτιστο σχεδιασμό παρεμβάσεων σε τοπικό επίπεδο αλλά και την μείωση του φόρτου εργασίας.
- Όσον αφορά τις Δομές Αστέγων κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία νέων δομών και η αύξηση του αριθμού των κλινών στις υφιστάμενες δομές, η ενίσχυση των δομών με εργασιακούς συμβούλους με σκοπό την εργασιακή επανένταξη των αστέγων και η ενίσχυση με προσωπικό φύλαξης για την πρόληψη και μείωση των φαινομένων βίας προς το προσωπικό.
- Αποκλειστική λειτουργία των δομών από τους Δήμους και όχι από ΜΚΟ ή ΚΟΙΣΠΕ με σκοπό την εξάλειψη του φαινομένου όπου εργαζόμενοι ασκούν τα ίδια καθήκοντα με διαφορετικούς όρους.
Συμπερασματικά, οι εργαζόμενοι των Κέντρων Κοινότητας, των Δομών Παροχής Βασικών Αγαθών και των Δομών Αστέγων, από την έναρξη της οικονομικής κρίσης μέχρι και σήμερα εν μέσω της πανδημίας του COVID19, βρίσκονται καθημερινά στη πρώτη γραμμή, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Η επόμενη ημέρα των κοινωνικών δομών οφείλει να αξιοποιήσει την πολυετή εμπειρία των εργαζομένων στον αγώνα για κοινωνική ένταξη και συνοχή. Ο μεγάλος αριθμός των ωφελούμενων και οι παρούσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες αναδεικνύουν την ανάγκη διερεύνησης του δικτύου των κοινωνικών δομών άμεσης αντιμετώπισης της φτώχειας ανά την επικράτεια και την επέκταση του προσωπικού. Ο επικείμενος μετασχηματισμός των δομών σε Κοινωνικά Κέντρα αποτελεί μια θετική εξέλιξη για το σύστημα κοινωνικής προστασίας, το οποίο όμως απαιτεί σταθερότητα ως προς την λειτουργία του και όχι ευκαιριακές χρηματοδοτικές λύσεις, απαιτεί θεσμοποιημένες υπηρεσίες πρόνοιας και όχι συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα.
Σύντομο βιογραφικό σημείωμα
Κοινωνικός λειτουργός με επταετή επαγγελματική εμπειρία σε ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς, υποστηρίζοντας ευάλωτες ομάδες και πιο συγκεκριμένα άτομα στα όρια της φτώχειας, ανέργους, μετανάστες, πρόσφυγες, οικογένειες και παιδιά με αναπηρία και κοινότητες Ρομά. Συντονιστής του Κέντρου Κοινότητας Δήμου Παιονίας. Πιστοποιημένος εκπαιδευτής ενηλίκων με διδακτική εμπειρία σε δομές μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και προγράμματα κατάρτισης. Υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Κάτοχος δύο μεταπτυχιακών τίτλων σπουδών στη Ψυχοπαιδαγωγική της Ένταξης (ΑΠΘ) και στη Ψυχική Υγεία (ΠΘ) και προπτυχιακός φοιτητής Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών (ΠΑ.ΜΑΚ). Μέλος της Ελεγκτικής Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Δομών για την Αντιμετώπιση της Φτώχειας (ΣΚΟΙΝΔΑΦ).
[1] Παπαθεοδώρου Χρ., Μισσός Βλ. & Παπαναστασίου Στ. (2021), «Μελέτη των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στα εισοδήματα και τις συνθήκες διαβίωσης των μικρών επιχειρηματιών και αυτοαπασχολουμένων: νέες μορφές ανισοτήτων, κίνδυνος φτώχειας και ο ρόλος του κοινωνικού κράτους», Αθήνα: ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ.
[2] Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» 2007-2013.
[3] ΚΥΑ Δ14 /15834/237 «Καθορισμός προδιαγραφών λειτουργίας των Κέντρων Κοινότητας»
[4] Σύμφωνα με στοιχεία του Συλλόγου Κοινωνικών Δομών για την Αντιμετώπιση της Φτώχειας (Σ.ΚΟΙΝ.Δ.Α.Φ) που αποτελεί όργανο εκπροσώπησης των εργαζομένων των δομών.
[5] ΕΥΣΕΚΤ (2016), Οδηγός Εφαρμογής και Λειτουργίας Δομών Παροχής Βασικών Αγαθών. Αθήνα.
[6] Σ.ΚΟΙΝ.Δ.Α.Φ
[7] ΚΥΑ Δ23/οικ.19061-1457/ΦΕΚ Β 1336/12.05.2016. «Καθορισμός πλαισίου ελάχιστων προδιαγραφών για Δομές Παροχής Υπηρεσιών σε Αστέγους»
[8] Σ.ΚΟΙΝ.Δ.Α.Φ
[9] Παπαθεοδώρου Χρ., Μισσός Βλ. & Παπαναστασίου Στ. (2021).
[10] https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/economy-works-people/jobs-growth-and-investment/european-pillar-social-rights/european-pillar-social-rights-20-principles_el
