Οι εθνικές τραγωδίες που αποτιμώνται από τον πολλαπλασιασμό των εστιών φωτιάς δεν ήταν λίγες. Η φονική πυρκαγιά στο Μάτι το 2018 στοίχισε τη ζωή σε 102 ανθρώπους, ενώ προκάλεσε πλήθος υλικών και άλλων καταστροφών. Ωστόσο η πύρινη λαίλαπα έπληξε την Ελλάδα και το καλοκαίρι του 2020, και, συγκεκριμένα από την 1η Ιανουαρίου μέχρι την 1η Οκτωβρίου εκδηλώθηκαν στην επικράτεια συνολικά 11.931 αγροτοδασικές πυρκαγιές, από τις οποίες κάηκαν συνολικά περισσότερα από 152.000 στρέμματα αγροτοδασικών εκτάσεων, ενώ δεν έλειψαν οι αστικές πυρκαγιές, οι οποίες ανήλθαν σε 15.696[1]. Δυστυχώς, το καλοκαίρι του 2021 η εμφάνιση των πυρκαγιών παρουσίασε το ρυθμό της μεταδοτικότητας του Covid-19, με το φαινόμενο να μαστίζει τις περιοχές της Αττικής, της Πελοποννήσου, της Εύβοιας κ.ο.κ..
Οι καταστροφικές δασικές πυρκαγιές που έπληξαν την Ελλάδα, και γενικότερα τη Μεσόγειο, τον Αύγουστο του 2021 συνδέονται αναμφίβολα με τους συχνούς καύσωνες, αυξημένους σε ένταση και διάρκεια, που καταγράφονται όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή. Πέρα από τις ανυπολόγιστες υλικές και μη ζημίες, η ριζική μεταβολή στο κλίμα της χώρας ήταν αναπόφευκτη, με την μέση ετήσια θερμοκρασία να παρουσιάζει αύξηση έως και 2,6 βαθμούς Κελσίου σε ολόκληρη τη χώρα, για τους δε καλοκαιρινούς μήνες η άνοδος πρόκειται να αγγίξει τους 3,4 βαθμούς Κελσίου κυρίως στη νότια Ελλάδα, με βάση τις κλιματικές προσομοιώσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο αδημοσίευτης ερευνητικής μελέτης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με τον Οργανισμό Μελετών και Έρευνας diANEOsis[2]. Το 2021 η έκταση που καταστράφηκε από τις πυρκαγιές ήταν σχεδόν δέκα φορές μεγαλύτερη από τις πληγείσες περιοχές των τριών προηγούμενων ετών και επίσης σημαντικά μεγαλύτερη από τον μέσο όρο των ετών 2009-2020, με τη χώρα να καταλαμβάνει την τρίτη μεγαλύτερη έκταση που κάηκε από πυρκαγιές στις ευρωπαϊκές χώρες[3]. Σήμερα, η αύξηση της έντασης, της συχνότητας και κυρίως της διάρκειας του καύσωνα είναι κάτι παραπάνω από έκδηλη, γεγονός που προμηνύει τον κίνδυνο εμφάνισης επιθετικών δασικών πυρκαγιών, πέρα από τις εμφανείς καταστροφές που προκαλεί στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, στη γεωργία, στην κτηνοτροφία, για να καταλήξει στο παραγωγικό έλλειμμα και στην παρεμπόδιση της εθνικής ανάπτυξης.
Η αισθητή κλιματική αλλαγή της τελευταίας δεκαπενταετίας συμπορεύεται με την ταχεία βιομηχανική και τεχνολογική εξέλιξη του ανθρώπου. Η εν λόγω συνύπαρξη, ερειδόμενη σε μια σχέση αιτιότητας, ζημίωσε και ζημιώνει δίχως άλλο τις συνθήκες ζωής του ατόμου και –εν γένει- της κοινωνίας, με κατάληξη έως και να δυσκολεύει σε πολλές περιπτώσεις την ομαλή εξέλιξή τους, αφού το μέλλον του πλανήτη διαφαίνεται για την -ώρα- δυσοίωνο. Τομείς όπως η αγροτική και η γεωργική παραγωγή, η βιοποικιλότητα (και η διατάραξή της), οι ακτές και τα θαλάσσια οικοσυστήματα, οι υδάτινοι πόροι, η αλιεία και η υδατοκαλλιέργεια, τα δάση έχουν ανεπιστρεπτί διαταραχθεί, προς τούτο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εξαγγείλει μια σειρά στρατηγικών για τη διάσωση και την ανάπτυξή τους. Πιο συγκεκριμένα, η νέα δασική στρατηγική της ΕΕ για το 2030 συνιστά μία εμβληματική πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (European Green Deal), η οποία στοχεύει στην προστασία της βιοποικιλότητας, στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030 και στην κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Για πρώτη φορά, μια ενιαία δασική στρατηγική θα υποστηρίξει τις κοινωνικοοικονομικές λειτουργίες των δασών για ακμάζουσες αγροτικές περιοχές, μέσω της οργανωμένης προστασίας, της αποκατάστασης και διεύρυνσης των δασών της ΕΕ, αποσκοπώντας στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, στην αναστροφή της απώλειας βιοποικιλότητας και στη διασφάλιση ανθεκτικών και πολυλειτουργικών δασικών οικοσυστημάτων. Συνεπώς, μέτρα ενίσχυσης όπως η προώθηση της βιώσιμης δασικής βιοοικονομίας για μακρόβια προϊόντα ξύλου, η διασφάλιση βιώσιμης χρήσης πόρων με βάση το ξύλο για βιοενέργεια, η προώθηση της βιοοικονομίας που δεν βασίζεται στα δάση, συμπεριλαμβανομένου του οικοτουρισμού, η ανάπτυξη δεξιοτήτων και ενδυνάμωση των ανθρώπων για βιώσιμη βιοοικονομία βασισμένη στα δάση και η προστασία των τελευταίων πρωτογενών και παλαιών δασών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την παροχή οικονομικών κινήτρων σε ιδιοκτήτες και διαχειριστές δασών για τη βελτίωση της ποσότητας και της ποιότητας αυτών, εξασφαλίζουν την αποκατάσταση του δασικού περιβάλλοντος, προσφέροντας την «ακριβοθώρητη» κοινωνική ευημερία. Τον ανωτέρω πολυεπίπεδο στόχο μπορεί να εξυπηρετήσει μια πολιτική οργάνωσης με τη συνδρομή τόσο της ιδιωτικής, όσο και της δημόσιας πρωτοβουλίας, με έναρξη τη στρατηγική παρακολούθηση των δασών, την έρευνα και συλλογή δεδομένων για τη δημιουργία αντιπυρικών ζωνών, την παροχή πλήρους ενημέρωσης για τη βελτίωση της ατομικής και κοινωνικής γνώσης για τα δάση, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η ενίσχυση του πυροσβεστικού σώματος με προσωπικό και εξειδικευμένες επιτροπές επιθεώρησης και ελέγχου των δασικών εκτάσεων μέσω τεχνολογικού εξοπλισμού.
Επιπρόσθετα, το διαρκώς μεταβαλλόμενο κλίμα οδηγεί αναπόφευκτα σε σοβαρές και μακροχρόνιες ξηρασίες, συνδυαστικά με την έλλειψη βροχοπτώσεων. Ακολούθως, οι ξηρασίες δυσχεραίνουν τις υποδομές μεταφορών, τη βιοποικιλότητα, τη δασοκομία, όπως επίσης δεν ευνοούν την ανάπτυξη δέντρων και καλλιεργειών. Η μεγάλη συχνότητα και η ένταση των ξηρασιών τείνουν να συνδεθούν με τη διάρκεια, την επέκταση και τον άκρως ζημιογόνο χαρακτήρα της περιόδου των πυρκαγιών, με εστίαση στην περιοχή της Μεσογείου. Για τον άνθρωπο η κλιματική αλλαγή δεν έχει μόνο τεχνικές επιπτώσεις στους τομείς της ζωής, αλλά και επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής καθεαυτή. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τοποθετούνται τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής στην υγεία των πολιτών, τα οποία περιλαμβάνουν ασθένειες (έως και θνησιμότητα) που σχετίζονται με τα κύματα καύσωνα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά και με την αλλαγή της ποιότητας του αέρα και του όζοντος, καθώς και μεμονωμένα ατυχήματα και επιπτώσεις στην κοινωνική ευημερία από την εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων (πλημμύρες, πυρκαγιές).
Το δικαίωμα σε ένα υγιές, βιώσιμο και οικολογικά ισόρροπο περιβάλλον είναι αδιαμφισβήτητο. Ακόμη, συνιστά ένα θεμελιώδες, σύνθετο δικαίωμα -τόσο ατομικό, όσο και κοινωνικό- που προστατεύεται εν έτει 2022 αυτοτελώς από το Σύνταγμα (άρθρο 24 § 1) και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (συνάγεται από το δικαίωμα στη ζωή -άρθρο 2 ΕΣΔΑ-, το δικαίωμα στην κατοικία, την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή -άρθρο 8 ΕΣΔΑ-, το δικαίωμα στην περιουσία -άρθρο 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ-). Σύμφωνα μάλιστα με τους θεωρητικούς[4], το δικαίωμα σε ένα υγιές, ποιοτικό περιβάλλον ανάγεται σε «καθήκον αλληλεγγύης» προς τις μελλοντικές γενεές, υπό την έννοια της ενεργητικής δράσης για τη διαμόρφωση και τη λάξευση μιας πραγματικότητας βιώσιμης και συνάμα προοδευτικά εξελισσόμενης σε όλους τους τομείς, δηλώνοντας έτσι εμπράκτως το σεβασμό του ατόμου και της κοινότητας προς το περιβάλλον. Πρόκειται λοιπόν για μια κληρονομιά την οποία θα απολαύσουν εις ολόκληρον οι επόμενες γενεές, με την αλληλέγγυα συνεργασία και προσφορά των προγενεστέρων. Άλλωστε, αυτό επιτάσσει το αξιακό γίγνεσθαι του ανθρώπου του 21ου αιώνα, που έχει την τύχη να γνωρίζει και να απολαμβάνει πλήθος δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Ελένη Χρυσουλάκη
Δικηγόρος – Δημοσιολόγος
ΠΜΣ Δίκαιο & Οικονομία, Παν/μιο Πειραιώς
[1] Απολογισμός πυρκαγιών έτους 2020, <dasarxeio.com>.
[2] «The July-August 2021 Wildfires in Greece – Newsletter of Environmental, Disaster, and Crises Management Strategies Issue No. 25»,< https://forest-fires-greece-nkua1837.hub.arcgis.com/>.
[3] «Area burned by wildfires in Greece from 2009 to 2021», επίσημα στοιχεία από τον ιστότοπο statista <https://www.statista.com/statistics/1264709/area-burned-by-wildfire-in-greece/>
[4] Βλ. Γ. Σιούτη, «Εγχειρίδιο Δικαίου Περιβάλλοντος», εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2018, σ. 31 επ.
