Του Bernard Rorke
«Η ανθρωπότητα βαδίζει επάνω σε λεπτό πάγο και ο πάγος αυτός λιώνει γρήγορα», ήταν η εξαιρετικά ανησυχητική τελευταία προειδοποίηση του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, António Guterres, καθώς η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου σχετικά με τις μη-αναστρέψιμες επιπτώσεις, κλιμακωτές και επικείμενες καταστροφές.
Ενώ η IPCC προειδοποιεί την ανθρωπότητα πως το «παράθυρο ευκαιρίας για την εξασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος κλείνει γρήγορα», η αλήθεια είναι ότι ο συστημικός ρατσισμός έχει καταστήσει βέβαιο πως για πολλούς Ρομά το συγκεκριμένο παράθυρο δεν ήταν ποτέ ανοιχτό. Ενώ οι φτωχές κοινότητες στον Παγκόσμιο Νότο πλήττονται περισσότερο από την κλιματική κρίση, πρόσφατη έκθεση του ENAR (European Network Against Racism) αποκάλυψε τους συγκεκριμένους τρόπους με τους οποίους οι μειονότητες της Ευρώπης επηρεάζονται δυσανάλογα.
Σε όλες τις πιο μειονεκτoύσες περιοχές της Ευρώπης, ολόκληρες κοινότητες Ρομά ζουν σε βαθιά φτώχεια, πολλοί/πολλές αναγκάζονται να ζουν σε κοντινή απόσταση από χωματερές ή περιοχές με τοξικά απόβλητα. Συχνά διαχωρίζονται χωρικά από την υπόλοιπη κοινωνία, ζουν σε λεγόμενους «οικισμούς», γειτονιές παραγκουπόλεων ή αυτοσχέδιους καταυλισμούς και συνήθως στερούνται ίσης πρόσβασης σε καθαρό νερό και αποχέτευση, συχνά αποκομμένοι από οικονομικά προσιτές παροχές θέρμανσης και ηλεκτρικής ενέργειας.
Ο περιβαλλοντικός ρατσισμός που αντιμετωπίζουν οι Ρομά σε όλη την Ευρώπη, είναι επίσης εμφανής στον αναγκαστικό εκτοπισμό και τις μαζικές εξώσεις για να ανοίξει ο δρόμος για έργα ανάπλασης, τουρισμού ή εταιρικής ανάπτυξης (gentrification). Πρόκειται για μια σκόπιμη δομική μορφή αποκλεισμού που χρησιμεύει για να εξορίσει τις κοινότητες των Ρομά σε τοποθεσίες έξω από τα όρια της πόλης, “αόρατοι και άρα όχι δικό μας πρόβλημα”, σε ερημικές τοποθεσίες, χωρίς υποδομές ή δημόσιες συγκοινωνίες ή υπηρεσίες.
Σε ποιους στοχεύει η Πράσινη Συμφωνία;
Σε αντίθεση με τις δυσοίωνες προειδοποιήσεις της IPCC, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ακούγεται ανατριχιαστικά αισιόδοξη, ως «η νέα αναπτυξιακή στρατηγική της Ευρώπης» για τη μείωση των εκπομπών, δημιουργώντας παράλληλα θέσεις εργασίας (τόνωση της κυκλικής οικονομίας, στρατηγική «από το αγρόκτημα στο πιάτο», στρατηγική για τη βιοποικιλότητα, Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα). Η Greenpeace περιέγραψε τα μέτρα που προβλέπονται στο σχέδιο ως «πολύ αδύναμα, κακοσχεδιασμένα ή εντελώς ελλιπή».
Ενώ οι ανησυχίες της Επιτροπής ότι «οι πιο ευάλωτοι είναι οι πλέον εκτεθειμένοι στις επιβλαβείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος» έχουν προκαλέσει διστακτικές κινήσεις στις Βρυξέλλες για την επιδίωξη «δίκαιης ανθεκτικότητας», οι ρατσιστικοί παράγοντες δεν έχουν ακόμη διεισδύσει στην επικρατούσα πολιτική σκέψη. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (EEA), στην ενημέρωσή του τον Φεβρουάριο του 2023, κάλεσε τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να επικεντρωθούν στην ισότητα και τη συμμετοχή των ευάλωτων ομάδων σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού, της εφαρμογής και της παρακολούθησης για να διασφαλίσουν ότι «κανείς δεν μένει πίσω».
Ο EEA αναφέρει τον τρόπο με τον οποίο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει διαφορετικά τα άτομα, τις κοινότητες και τις περιφέρειες, καθώς και τις πιο ευάλωτες ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των ηλικιωμένων, των παιδιών, των ατόμων χαμηλής κοινωνικοοικονομικής κατάστασης και των ατόμων με προβλήματα υγείας. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία αναφορά στον ρατσισμό ως παράγοντα που έχει αποδειχθεί ότι καθιστά ορισμένες ομάδες πιο ευάλωτες από άλλες.
Όταν πρόκειται για φυλετικοποιημένες μειονότητες, μια μεμονωμένη αναφορά ότι σε ορισμένες χώρες οι Ρομά εκτίθενται σε κινδύνους πλημμύρας ακολουθείται από την εικασία πως “αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι ορισμένες περιοχές που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο πλημμύρας κατοικούνται από πληθυσμούς που είτε δεν μπορούν είτε δεν επιθυμούν να μετακινηθούν σε ασφαλέστερες τοποθεσίες.” Το διαχρονικό ζήτημα του περιβαλλοντικού ρατσισμού παραλείπεται εντελώς και σε αυτή τη φευγαλέα αναφορά, η επιπόλαιη και προκατειλημμένη εντύπωση είναι ότι οι Ρομά μπορεί να είναι απλώς «απρόθυμοι ή ανίκανοι» να μετακινηθούν κάπου ασφαλέστερα.
Σε μια προσπάθεια που δεν κάνει φυλετικές διακρίσεις, για μια κοινωνία ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή που δεν αφήνει κανέναν πίσω, μια κοινωνία που απαιτεί «προσπάθεια για δίκαιη κατανομή των οφελών και των βαρών των μέτρων προσαρμογής», δεν φαίνεται να υπάρχει περιθώριο αναγνώρισης του αντίκτυπου του συστημικού ρατσισμού που στοχεύει στη μεγαλύτερη εθνοτική μειονότητα της Ευρώπης.
Αυτό το σημείο που αφορά τις φυλετικές διακρίσεις είναι ίσως ενδεικτικό αυτού που έχει περιγραφεί από το κίνημα #BrusselsSoWhite και τους ακτιβιστές της φυλετικής δικαιοσύνης, ως το «πρόβλημα της λευκότητας» στις Βρυξέλλες, τόσο στα θεσμικά όργανα της ΕΕ όσο και στο εξίσου λευκό κίνημα για το περιβάλλον. Αυτοί οι ακτιβιστές προειδοποιούν ότι η αποτυχία των οικολόγων να δεσμευτούν πραγματικά για τον αντιρατσισμό και τη διατομεακότητα, θα στερήσει από τους ανθρώπους των φυλετικοποιημένων και συστηματικά περιθωριοποιημένων κοινοτήτων την ευκαιρία να βρεθούν στο προσκήνιο του ευρύτερου αγώνα για περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Όσον αφορά τους θεσμούς, αφήνοντας τον ρατσισμό έξω από την εξίσωση στην επιδίωξη της ενσωμάτωσης των «δίκαιων λύσεων προσαρμογής» και της «δίκαιης ανθεκτικότητας» ελλοχεύει μεγάλος κίνδυνος εκατομμύρια Ρομά σε όλη την Ευρώπη – πολλοί από τους οποίους είναι από τους πιο ευάλωτους στην κλιματική κρίση – να «μείνουν πίσω».
Sulukule: μια πικρή παραβολή για την εποχή μας
Η ιστορία της καταστροφής της ιστορικής συνοικίας Ρομά Sulukule στην Κωνσταντινούπολη το 2010, είναι ένα από τα πιο διαβόητα παραδείγματα περιβαλλοντικού ρατσισμού κατά των Ρομά και θα μπορούσε να σταθεί ως παραβολή για την εποχή μας. «Αστική ανανέωση» σήμαινε την κατεδάφιση και τη διάλυση μιας ιστορικής κοινότητας Ρομά, με τα μέλη της διασκορπισμένα με τρόπο που τους στερούσε τα κοινωνικά δίκτυα, την αλληλεγγύη και τα μέσα βιοπορισμού.
Όπως το περιέγραψαν ο Martin Demirovski και ο Adrian Marsh,
“Οι οθωμανικές ξύλινες κατοικίες που κατέρρεαν ισοπεδώθηκαν καθώς τα πλήθη των Ρομά παρακολουθούσαν, για να αντικατασταθούν με νεο-οθωμανικές, διώροφες βίλες με χώρο στάθμευσης για κάθε νοικοκυριό. Ένα εμπορικό κέντρο και ένα αθλητικό κέντρο συμπλήρωσαν αυτή την ανάπλαση και το πολλά υποσχόμενο πολιτιστικό κέντρο για τους Ρομά που ζούσαν εκεί δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Η εναλλακτική λύση για μερικούς από τους 3.000 κατοίκους ήταν το χωριό Taşoluk, νεόκτιστο 45 χιλιόμετρα μακρυά από την Κωνσταντινούπολη, όπου σε οικογένειες επτά ατόμων προσφέρθηκαν 50 τετραγωνικά μέτρα για να ζήσουν.”
Μια δικαστική απόφαση του 2012 που έκρινε ότι το έργο αστικής ανακαίνισης «δεν ήταν προς το δημόσιο συμφέρον» και ήταν κατά παράβαση των νόμων διατήρησης, αποτέλεσε ψευτοπαρηγοριά για τους χιλιάδες πρώην κατοίκους Ρομά, που μετεγκαταστάθηκαν πολλά μίλια μακριά ή ζούσαν στα ερείπια του οικισμού.
Η πρόσφατη έκθεση Unnatural Disaster by Civil Rights Defenders παρέχει έναν απολογισμό δικαστικών υποθέσεων, πολλές από τις οποίες αναφέρθηκαν από το ERRC (European Roma Rights Centre), για την καταπολέμηση του περιβαλλοντικού ρατσισμού κατά των Ρομά. Οι στρατηγικές αντιδικίες είναι μια πτυχή της αντίστασης σε αυτή την αμείλικτη και ανελέητη συμβολή της νεοφιλελεύθερης απληστίας και της φυλετικής προκατάληψης. Αυτή η αντίσταση αποτελείται από συνασπισμούς τοπικών και διεθνών οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών από Ρομά και υπέρ των Ρομά, πολιτικών δικαιωμάτων, αντιρατσιστικών ομάδων και ακτιβιστικών ομάδων για τη στέγαση, περιβαλλοντικών οργανώσεων και άμεσα επηρεαζόμενων κοινοτήτων, οι οποίοι έχουν πραγματοποιήσει μακροχρόνιες εκστρατείες, διαμαρτυρίες και δράσεις υπεράσπισης ενάντια σε ισχυρά κατεστημένα συμφέροντα.
Ύστερα από δύο δεκαετίες μικρής απτής προόδου σχετικά με την ένταξη των Ρομά σε γενικότερο πλαίσιο, είναι καιρός να αντιμετωπίσουμε τα όρια των επιφυλακτικών, σταδιακών και «ήπιων» κοινωνικών πολιτικών και να αναγνωρίσουμε ότι η επίσημη και πολιτική παραμέληση του περιβαλλοντικού ρατσισμού δεν είναι αθώα ή τυχαία παράλειψη.
Τώρα, περισσότερο από ποτέ, με την κλιματική καταστροφή να πλησιάζει, ο χρόνος διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο όταν πρόκειται για την περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Τώρα είναι η ώρα να διασφαλίσουμε ότι οι Ρομά και άλλες φυλετικοποιημένες μειονότητες δεν παραγκωνίζονται στην αναζήτηση της Ευρώπης για μια κοινωνία ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή που δεν αφήνει κανέναν και καμία πίσω.
*Για περισσότερα σχετικά με αυτό το θέμα, βλ.: Bernard Rorke, Unnatural Disaster: Environmental Racism and Europe ‘s Roma», Civil Rights Defenders, Stockholm, April 2023.
Πηγή: errc.org
Απόδοση: Τομπέα Ελένη
Επιμέλεια: Ντούνης Ανδρέας
socialpolicy.gr
