Καραντίνα: Ψυχοκοινωνιολογική χαρτογράφηση ενός κατά συνθήκην ολοκληρωτισμού

Ιωάννα – Δήμητρα Καραχρήστου

Ψυχολόγος

Υποψήφια διδάκτωρ πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Το σύνολο των μέτρων περιορισμού της διασποράς αποτέλεσαν μια πρωτόγνωρη κατάσταση για τις δυτικές μετανεωτερικές κοινωνίες. Η αναγκαιότητα για κοινωνική αποστασιοποίηση, όπως εκφράστηκε από το οργανωμένο ελληνικό κράτος και η συμμόρφωση των πολιτών συνέθεσαν ένα σκηνικό χαρακτηριζόμενο από ιδιάζουσες γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές διαστάσεις, που άσκησαν αλλά και δέχθηκαν δονήσεις από το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Προϊούσης της πανδημίας δόθηκε στον κοινωνικό επιστήμονα η ευκαιρία να εξαγάγει συμπεράσματα και προβληματισμούς που ανάγονται στη φύση του ανθρώπου, της κοινωνίας και στη δυναμική σχέση που εξελίσσεται μεταξύ τους. Ο τρόπος προσαρμογής του ανθρώπου σε μια τέτοια κατάσταση προσωρινού –κατά συνθήκην- ολοκληρωτισμού κατεύθυνε τις εξελίξεις και την τελική έκβαση της πανδημίας, με τις ανάλογες αλυσιδωτές αντιδράσεις σε υγεία, πολιτική και οικονομία.

Από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψε ένα σύμπαν εννοιών γύρω από τις στάσεις, τις αντιλήψεις, τις αναπαραστάσεις και τις συναισθηματικές διεργασίες που προήγαγαν ή όχι τη συμμόρφωση στα μέτρα πρόληψης της διασποράς. Αυτό το σύνολο εννοιών που ανέδειξε η ανάλυση αφορά την ατομική ταυτότητα, τη σχέση με το συνάνθρωπο, τη στάση απέναντι στο κράτος, την πρόσληψη των μέσων μαζικής ενημέρωσης και τη ροπή προς τη συνωμοσιολογία.

Η ταυτότητα

Η ταυτότητα των ανθρώπων είναι ο τρόπος με τον οποίο αναπροσδιορίζονται. Αυτή υπέστη ισχυρό σοκ κάτω από την αθροιστική επίδραση των απαγορεύσεων. Αυτή η διαπίστωση έχει ένα διττό χαρακτήρα. Κατά πρώτον, σε μια κοινωνία όπου η ταυτότητα δομείται μέσω των εμπειριών και των προϊόντων που καταναλώνουμε, η καραντίνα επέφερε ισχυρό αποπροσανατολισμό στον αυτοπροσδιορισμό μας. Αν δεν καταναλώνουμε, δεν ξέρουμε ποιοι είμαστε. Η ατομική ταυτότητα βρέθηκε υπό διωγμόν. Ο άνθρωπος τέθηκε σε ένα καθεστώς πλήρους αδυναμίας και αφοπλισμού, όπου δεν γνωρίζει τίποτα, δεν ελέγχει, δε σχεδιάζει, δεν αποφασίζει. Στερείται αυτενέργειας, σχέσεων, πρόσβασης στον πολιτισμό. Περιφρουρείται. Προσπαθεί να ελέγξει την καθημερινότητά του αλλά υπόκειται σε μονομερείς επιρροές. Αντιμετωπίζεται ως εν δυνάμει εγκληματίας και εχθρός της κοινωνίας, ιδιαίτερα, δε, κατά το πρώτο διάστημα ισχύος των περιοριστικών μέτρων. Ζει μία κατάσταση αλλοτρίωσης, αποξένωσης από τους άλλους ανθρώπους αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό. Θα μπορούσαμε να το δούμε ως υπαρξιακό κενό αέρος. Μια προσωρινή απώλεια του «είναι», μια παύση της ατομικής ταυτότητας. Η αδυναμία ελέγχου της προσωπικής ζωής και της καθημερινότητας ήταν έκδηλη κι αγωνιώδης,

Η ασυμμετρία στις αποφάσεις και στις προσβάσεις

Οι άνθρωποι διαχωρίστηκαν βάσει των χαρακτηριστικών τους και ταξινομήθηκαν ιεραρχικά ως προς τη δυνατότητά τους να έχουν γνώση, ενημέρωση, ελευθερία κινήσεων. Οι ταυτότητες έγιναν ακόμη πιο ευκρινείς και κάποιες έγιναν υποδεέστερες έναντι πχ του αρμόδιου, του αστυνομικού, ή του πολιτικού. Εντάθηκε η διαφοροποίηση μεταξύ αυτών που γνώριζαν κι αποφάσιζαν και αυτών που υπάκουαν κι εφάρμοζαν. Αυτό προχώρησε ένα βήμα παραπέρα αγγίζοντας την ίδια την ουσία της ανθρώπινης εμπειρίας. Αποκομμένοι από τη δυνατότητα για ζωή εκτός σπιτιού, οι άνθρωποι δανείζονται τη γνώση του άλλου για να σκεφτούν, δανείζονται την εμπειρία του άλλου για να βιώσουν, αναδεικνύοντας έτσι ότι αυτές οι λειτουργίες είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης και δίνοντας ένα στίγμα για τις στρατηγικές που τίθενται σε ισχύ όταν το εγώ μπει σε λευκό κελί. Αυτό που έλειπε πιο πολύ από τους ανθρώπους ήταν ο καταναλωτισμός ως μέσο κοινωνικής επαφής, ως καλλιέργεια της ατομικότητας και ως φροντίδα της εικόνας, αξίες πολύ κεντρικές του σημερινού μας πολιτισμού.

Ενδεικτικό του γνωστικού μηχανισμού που θέτει ο άνθρωπος όταν βρίσκεται εκτεθειμένος σε ένα κίνδυνο αγνώστου προελεύσεως είναι και οι ερμηνείες που διάλεξαν ως πιο αληθοφανείς σχετικά με τη φύση και την προέλευση του φαινομένου (Sun et al., 2022). Παρόλο που ήταν όλες παρούσες στην ημερήσια διάταξη των δελτίων ειδήσεων, οι άνθρωποι επέλεξαν το πιο απλοϊκό: «η πανδημία είναι αποτέλεσμα κατανάλωσης μολυσμένου ζώου από κάποιον άνθρωπο». Πολιτικό, κοινωνιολογικό και ψυχολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η δεύτερη επιλογή «η πανδημία είναι αποτέλεσμα της ασυδοσίας».

Ως προς τον προσδιορισμό της φύσης του κορονοϊού βλέπουμε ότι ως αντιστάθμιση της γενικότερης άγνοιας κι ανασφάλειας υιοθετούν την απλούστερη άποψη, ενώ οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν κι αυτές το κοινό τους. Στις συνεντεύξεις πρωταγωνίστησαν οι πολεμικές αναφορές. Η γλώσσα, οι παρομοιώσεις, το περιγραφικό σχήμα προέρχεται από τον πόλεμο (πχ «ο αόρατος εχθρός που μας επιτίθεται»).

Η σχέση με τον Άλλο

Η κατάσταση αυτή έφερε στο φως ήδη υπάρχουσες ανασφάλειες και την προβληματική σχέση με την κοινωνική σφαίρα και το συμπολίτη. Ο άλλος, η ετερότητα, είναι αυτός για τον οποίο εγώ θα πρέπει να ακολουθήσω μέτρα αντίθετα στην ανθρώπινη φύση, αλλά ταυτόχρονα είναι και αυτός ο οποίος γνωρίζω εκ προοιμίου ότι θα προδώσει την εμπιστοσύνη μου και θα παρακάμψει τους περιορισμούς. Και πάλι με λεξιλόγιο πολέμου, ήταν έκδηλη η υποτίμηση του «ηθικού» του συμπολίτη, ο οποίος νοείται ως εν δυνάμει «λιποτάκτης». Τα ποσοτικά δεδομένα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και σύντονα με την αντίστοιχη βιβλιογραφία κοινωνιοψυχολογικών φαινομένων. Σε μια περίοδο όπου διασπείρεται ένας επικίνδυνος ιός και οι αποστάσεις είναι επιβεβλημένες, θα ήταν αναμενόμενο ο Άλλος να είναι «η κόλασή μου» (Albrecht, 2022).

Παρατηρούμε πως ό, τι αφορά τον Άλλο είναι αρκετά φορτισμένο σε μια τέτοια περίοδο: ο άλλος ως μετανάστης, ως συμπολίτης, ως φορέας του ιού, ως φορέας υψηλού κοινωνικού στάτους, ο άλλος ως απειλή για εμένα τον ίδιο αλλά και για το Έθνος. Όσοι δεν ανταποκρίνονται στα προβλεπόμενα αποτυπώνονται πολύ αρνητικά ως αντι-κοινωνικοί.

Στο ερώτημα «τι σας ενοχλεί περισσότερο αυτή την περίοδο;» οι απαντήσεις αφορούσαν την παρουσία και τη συμπεριφορά των συμπολιτών τους. Από τις απαντήσεις των συνεντευξιαζόμενων συνάγεται ότι η ταξικότητα είναι σημαντική στις εκτιμήσεις που κάνουν για τον εαυτό και τους άλλους. Σύμφωνα με τις απαντήσεις που λάβαμε, οι πρόσφυγες, ως ομάδα χαμηλού κοινωνικού στάτους διαχρονικά, μας επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο όταν βρισκόμαστε σε κοινωνική κρίση, πολλώ δε μάλλον όταν αυτοί έχουν πρόσβαση στη δημόσια και δωρεάν υγειονομική περίθαλψη. Μολοταύτα η αλληλεγγύη και ο αλτρουισμός διαφαίνονται στις απαντήσεις των ερωτώμενων περισσότερο τόσο ως ερμηνευτικό πλαίσιο όσο και ως εμπρόθετη συμπεριφορά (κυρίως το πρώτο), αρκεί να μην επισύρει κάποια σημαντική προσωπική επιβάρυνση. Αυτό το ποιοτικό εύρημα είναι σύντονο με την τότε ισχύουσα επικοινωνιακή στρατηγική που εφάρμοσαν τα ΜΜΕ.

Η σχέση με το Κράτος

Η κρίση αυτή επανέφερε προϋπάρχουσες ανασφάλειες. Η ποιοτική ανάλυση ανέδειξε ως πεδία προβληματισμού κι αμφισβήτησης το σύγχρονο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο, την παγκοσμιοποίηση και την «απεριόριστη ελευθερία» καθώς ήταν παραδεκτό ότι ο μηχανισμός της διασποράς ήταν οι ελεύθερες κοινωνικές ανταλλαγές μεταξύ ανθρώπων, μεταξύ κρατών. Δηλώσεις σχετικά με την ισχυροποίηση της παρουσίας του κράτους στις παροχές αλλά και στις παρεμβάσεις σε καθημερινά ζητήματα διαχείρισης της πανδημίας, ήταν συχνές και ιδιαίτερα φορτισμένες.

Υπήρχε συνολική αποδοχή των κυβερνητικών χειρισμών σε ό, τι αφορά την πανδημία. Τα μέτρα μάλιστα, αποτέλεσαν θετική εθνική διαφοροποίηση, σύμφωνα με τους συνεντευξιαζόμενους. Μέσα σε μία τέτοια συνθήκη, η ανάγκη για αυστηρότητα κι ανελαστικότητα από το κράτος και τους λειτουργούς του διατυπώνεται ρητά σχεδόν από το σύνολο των συμμετεχόντων: «Θέλω μια στιβαρή κι ακλόνητη κυβέρνηση» και η πειθαρχία πλέον τοποθετείται σε μια θετική διάσταση. Παρά την εξέλιξη της κοινής γνώμης μετέπειτα, εκείνη τη δεδομένη στιγμή υπήρχε σχετική ικανοποίηση από την κυβέρνηση. Αποτέλεσμα ήταν η συμμόρφωση και η πρόθεση των ατόμων να συνταχθούν με τις κυβερνητικές επιταγές. Όμως, δημιουργήθηκαν ορισμένες προσδοκίες τις οποίες περίμεναν οι πολίτες να πραγματοποιήσει η Κυβέρνηση καθώς θα εξελισσόταν η πανδημία. Οι προσδοκίες αφορούσαν κοινωνικές παροχές και μεταρρυθμίσεις στην Υγεία: προσλήψεις υγειονομικών κι εκσυγχρονισμός υποδομών. Μάλιστα , για εκείνο το δεδομένο διάστημα, οι προσδοκίες λειτούργησαν αντισταθμιστικά ώστε να εξακολουθήσουν οι άνθρωποι να είναι σύννομοι, σαν να δημιουργήθηκε ένα άρρητο συμβόλαιο μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνώμενων. Η ανάγκη για μια ισχυρή ηγεσία ήταν διάχυτη στα ποσοτικά και τα ποιοτικά αποτελέσματα της έρευνας, οπότε η Συμμόρφωση ως εύρημα και ως κοινωνιοψυχολογική θεωρία είναι ο δεύτερος βασικός της άξονας.

Η Συμμόρφωση

Κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας ίσχυε ο κατ’ οίκον περιορισμός και οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν σχετικά με το «Μένουμε Σπίτι». Φαίνεται λοιπόν ότι σε μια περίοδο κρίσης όπου ο «εχθρός» είναι αόρατος κι απροσδιόριστος, οι άνθρωποι αδυνατούν να εξάγουν συμπεράσματα, να προχωρήσουν σε αιτιακές αποδόσεις, να προβλέψουν. Κανείς δεν διέθετε τα γνωστικά μέσα για να διαχειριστεί τον εγκλεισμό. Ένιωσαν μόνοι κι απροστάτευτοι απέναντι στο άγνωστο. Ως εκ τούτου ένα ισχυρό κανονιστικό πλαίσιο ήρθε ως λύση. Το κανονιστικό πλαίσιο προκάλεσε βέβαια ένταση κατά την εφαρμογή του γιατί αφαίρεσε όλη τη φυσικότητα από την ανθρώπινη συνύπαρξη. Δημιουργήθηκε λοιπόν μια ασυνέχεια, μια γνωστική ασυμφωνία, για την επίλυση της οποίας οι άνθρωποι έθεσαν σε εφαρμογή υποσυνείδητους γνωστικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς (Rudert et al., 2021). Ήταν απαραίτητο για να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες της περιόδου. Οι μηχανισμοί αυτοί είναι σύμφυτοι με την κοινωνική διάσταση του ανθρώπου, δηλαδή όλοι οι άνθρωποι επιστρατεύουν μέσα και συλλογιστικές για να μεγιστοποιήσουν την αίσθηση ασφάλειας: δικαιολογούν, προβλέπουν, προβάλλουν, αποκρύπτουν, γεννούν νοητικά οικοδομήματα με μικρή ή και καθόλου ρεαλιστική βάση, μόνοι ή ανά ομάδες. Αυτά τα νοητικά οικοδομήματα είναι που κατευθύνουν τις στάσεις, τις συμπεριφορές, τις σχέσεις, και εν τέλει, τις εξελίξεις.

Η καραντίνα λοιπόν έγινε αποδεκτή ως ένα απαραίτητο μέτρο, η αναγκαιότητά της δεν αμφισβητήθηκε σημαντικά. Πέρα από τα αρχικά συναισθήματα τρόμου και μουδιάσματος, η παραμονή στο σπίτι πλαισιώθηκε ως ένα διάλειμμα από τους έντονους ρυθμούς, ως μια άδεια από τους κοινωνικούς τους ρόλους, ως μια προσωρινή αποκατάσταση μιας χαμένης ποιότητας ζωής. Οι δραστηριότητες, οι καθημερινές πράξεις των ανθρώπων κατά τον εγκλεισμό έδειχναν μια ανάγκη επιστροφής σε ό, τι ήταν συνδεδεμένο με τη γνησιότητα, την αλήθεια, το βάθος, την καθαρότητα. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση προέκυπτε επαναλαμβανόμενα ως θεματική, καθώς και η παραβίαση των νόμων λειτουργίας της με την διόγκωση του βιομηχανικού πολιτισμού μας που δεν κάνει τίποτε άλλο από το να καλλιεργεί την υπερκατανάλωση και την ψευδαίσθηση ότι η ελευθερία του ανθρώπου δε γνωρίζει όρια.

Άλλωστε ένα πλαίσιο ερμηνείας για την εμφάνιση του κορονοϊού και την ταχύτατη μετάδοσή του συνδέθηκε, για τους ερωτώμενους, με το σύγχρονο μοντέλο παγκόσμιας ελεύθερης οικονομίας. Η έκβαση της πανδημίας και τα μεσοπρόθεσμα επακόλουθα συνδέθηκαν αυθόρμητα με την παραγωγική κι εξαγωγική δραστηριότητα της χώρας. Τα ευρήματα αυτά ήταν πιο έκδηλα στο ποσοτικό μέρος της έρευνας. Οι ερωτώμενοι εκτιμούσαν ότι ο πρωτογενής και ο δευτερογενής τομέας της οικονομίας δεν είναι επαρκώς ανεπτυγμένοι και εκείνη τη δεδομένη στιγμή αυτή η διαπίστωση ήταν πηγή ανασφάλειας, φόβου, και αρνητικής εθνικής διαφοροποίησης. Αυτή η ανασφάλεια με τη σειρά της πυροδότησε δυσοίωνες σκέψεις για τη χώρα και τους ίδιους προσωπικά.

Στάση απέναντι στα ΜΜΕ και συνωμοσιολογία

Ενώ λοιπόν η κυβέρνηση έχει μια θετική αναπαράσταση, τα ΜΜΕ, σύμφωνα με τους συμμετέχοντες άσκησαν μια επιβλαβή επιρροή στην όλη κατάσταση. Αντιμετωπίστηκαν με δυσπιστία και ανάμικτα, τουλάχιστον, συναισθήματα. Εκτιμούσαν ότι γίνεται μια διασπορά ειδήσεων αμφιβόλου γνησιότητας και μια άσκοπη επανάληψη εικόνων που προκαλούν τρόμο, κι αυτό έδωσε τα πρώτα έναυσμα σε κάποιους να επιστρατεύσουν θεωρίες συνωμοσίας ως αντίδοτο στη μονομέρεια του μέσου. Παραταύτα, κανείς δεν απέρριψε ολοκληρωτικά το κυρίαρχο αφήγημα όπως ήταν εκπεφρασμένο από τα ΜΜΕ. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η συνωμοσιολογία λειτουργεί ως ψυχικό αντίβαρο στην ανισομέρεια μεταξύ γνώστη και μη-γνώστη, ειδικού και μη ειδικού, πομπού και δέκτη. Στην παρούσα έρευνα η συνωμοσιολογία προέκυψε τόσο στην ερμηνεία των γεγονότων όσο και στην εκτίμηση για την έκβασή τους (πχ «ο κορονοϊός είναι τιμωρία από το Θεό», «είναι σχέδιο για τη μείωση του πληθυσμού τη γης», κλπ). Στον αντίποδα, η επιστήμη εν γένει χαίρει εκτίμησης, αλλά εγείρει αμφιβολίες ο προσεταιρισμός της από το οργανωμένο κράτος.

Μεθοδολογία

Η έρευνα έλαβε χώρα από 30 Μαρτίου μέχρι και τις 20 Απριλίου του 2020, δηλαδή σφυγμομέτρησε τις αντιδράσεις του πρώτου μήνα της πρώτης καραντίνας.

Η έρευνα είχε στόχο πρωτίστως να χαρτογραφηθεί η εγγραφή των γεγονότων στον ανθρώπινο ψυχισμό, να έρθουν στο φως οι κοινωνιοψυχολογικοί μηχανισμοί που τέθηκαν σε λειτουργία, κι εκ των υστέρων να επιχειρηθεί η όποια θεωρητική αναγωγή. Η μεθοδολογία ήταν ποιοτική με αριθμητικά βάρη, δηλαδή είχε τη μορφή της ημιδομημένης συνέντευξης σε συνδυασμό με ερωτηματολόγιο. Τα ποσοτικά δεδομένα, εν προκειμένω, καταδεικνύουν την ένταση των δηλώσεων και τις αποχρώσες διαφορές μεταξύ των νοημάτων. Το δείγμα ήταν ηλικίας από 22 μέχρι 64 ετών, φοιτητές, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, συνταξιούχοι δημοσίου, συνολικά 56 άτομα, μη υγειονομικοί, συμμετείχαν στην έρευνα. Της βασικής έρευνας προηγήθηκε μια φάση πιλοτικών συνεντεύξεων και έρευνας τύπου από όπου καθορίστηκαν οι άξονες.

Τα δεδομένα που προέκυψαν ήταν ποιοτικής και ποσοτικής φύσης. Η πρώτη φάση ανάλυσης ήταν η ανάλυση του ποιοτικού μέρους σύμφωνα με τη μέθοδο Θεματικής Ανάλυσης Περιεχομένου. Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν πίνακες συχνότητας των ποσοτικών δεδομένων. Επισημαίνεται η παρούσα έρευνα αποτελεί ανεξάρτητο και μη χρηματοδοτούμενο έργο το οποίο είχε σκοπό να χαρτογραφήσει το ψυχοκοινωνιολογικό αποτύπωμα μιας πρωτόγνωρης συνθήκης για την ανθρωπότητα τη στιγμή που ενέσκυψε.

Ιωάννα-Δήμητρα Καραχρήστου Ψυχολόγος

Υποψήφια διδάκτωρ πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Σχεδιασμός έρευνας, λήψη κι ανάλυση δεδομένων, συγγραφή τελικού παραδοτέου: Ιωάννα – Δήμητρα Καραχρήστου, ψυχολόγος

Βιβλιογραφία

Albrecht, D. (2022). Vaccination, politics and COVID-19 impacts. BMC Public Health, 22(1), 1–12. https://doi.org/10.1186/s12889-021-12432-x

Rudert, S. C., Gleibs, I. H., Gollwitzer, M., Häfner, M., Hajek, K. V, Harth, N. S., Häusser, J. A., Imhoff, R., & Schneider, D. (2021). Psychological Lens. 0, 259– 271.

Sun, C., Hon, C. K. H., Way, K. A., Jimmieson, N. L., & Xia, B. (2022). The relationship between psychosocial hazards and mental health in the construction industry: A meta-analysis. Safety Science, 145(June 2021), 105485. https://doi.org/10.1016/j.ssci.2021.105485