Η πολυδιάστατη φύση της αστικής φτώχειας

Οι πόλεις παράγουν πλούτο αλλά επίσης συγκεντρώνουν φτώχεια και ανισότητα. Η αντιμετώπιση της φτώχειας και των ανισοτήτων συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον πιεστικών προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι αστικές περιοχές και η βελτίωση του εισοδήματος και ενός ευρέος φάσματος ευκαιριών για όλους είναι ουσιαστικής σημασίας για την επίτευξη ενός αισιόδοξου αστικού μέλλοντος. Οι πολυδιάστατες πτυχές της αστικής φτώχειας και ανισότητας θα πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο των παρεμβάσεων για τη δημιουργία ενός δίκαιου αστικού μέλλοντος χωρίς αποκλεισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο. Χωρίς συντονισμένη δράση σε όλα τα επίπεδα, η φτώχεια και η ανισότητα θα μπορούσαν να γίνουν το πρόσωπο του μέλλοντος των πόλεων.

Κατανοώντας τα χάσματα

Οι συνδυασμένες κρίσεις της πανδημίας COVID-19, της κλιματικής αλλαγής και των συγκρούσεων, έχουν διευρύνει τα χάσματα ανισότητας με την εμφάνιση νέων φτωχών ανθρώπων. Το 2021, εκτιμάται ότι 163 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν περιέλθει σε κατάσταση φτώχειας λόγω τέτοιων πολλαπλών κρίσεων¹. Η πανδημία COVID-19 ανέτρεψε την όποια πρόοδο είχε σημειωθεί στην καταπολέμηση της φτώχειας και των αυξημένων ανισοτήτων. Οι περισσότεροι από τους νεόπτωχους που προκαλούνται από την πανδημία θα ζουν σε αστικές περιοχές, γεγονός που θα επιφέρει πρόσθετες επιβαρύνσεις στις ήδη υπερφορτωμένες τοπικές κυβερνήσεις, ιδίως στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Η κλιματική αλλαγή και οι φυσικές καταστροφές πλήττουν περισσότερο τους φτωχούς. Από το 2022, εκτός από το 1 δισεκατομμύριο ανθρώπους που ζουν σε ανεπίσημους οικισμούς, 600 εκατομμύρια επιπλέον άνθρωποι ζουν σε μη ασφαλείς κατοικίες². Οι άνθρωποι που ζουν σε τέτοιες συνθήκες χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ανακάμψουν και να ανοικοδομήσουν τη ζωή τους λόγω των άνισων ευκαιριών.

Συγκρούσεις όπως η πρόσφατη επίθεση κατά της Ουκρανίας αύξησαν τον πληθωρισμό παγκοσμίως και έσπρωξαν πάνω από 70 εκατομμύρια ανθρώπους κάτω από το όριο της φτώχειας, με τους ανθρώπους σε χώρες χαμηλού εισοδήματος να πλήττονται περισσότερο³. Τέτοια πλαίσια απειλούν την κοινωνική συνοχή, ριζοσπαστικοποιούν τις ομάδες και αυξάνουν τον κίνδυνο κλιμάκωσης των εντάσεων σε πολιτικές και βίαιες συγκρούσεις.

Οι μειονότητες είναι οι πιο ευάλωτοι από τους αστικούς φτωχούς, αντιμετωπίζοντας συγκεκριμένες προκλήσεις στο πλαίσιο του εκτοπισμού τους λόγω διαφόρων παραγόντων διακρίσεων, συμπεριλαμβανομένων του φύλου, της ηλικίας, της εθνότητας, της εθνικότητας, της θρησκείας και άλλων. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι παράγοντες διακρίσεων είναι επίσης παράγοντες μετανάστευσης καθώς οι άνθρωποι αναζητούν ασφάλεια και μέσα διαβίωσης. Μόνο το 2021, 84 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν λόγω της βίας, της ανασφάλειας και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής⁴. Επιπλέον, το φύλο, η ηλικία, η τάξη, η τοποθεσία και οι φυλετικές, εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες οδηγούν σε πολλαπλές και διασταυρούμενες μορφές διακρίσεων, οι οποίες επιδεινώνουν τον αντίκτυπο μιας τέτοιας κρίσης στους πλέον ευάλωτους των φτωχών αστικών περιοχών.

Μαζί με τις κατάφωρες και τις συστημικές ανισότητες που ορίζονται από τον πλούτο και το εισόδημα, τη φυλή και το φύλο, και διάφορους άλλους παράγοντες, οι χωρικές ανισότητες έχουν επιδεινωθεί με την πάροδο του χρόνου. Η ανισότητα εκδηλώνεται στις διαφορετικές εμπειρίες και ευκαιρίες που μπορεί να έχουν οι άνθρωποι και στα δικαιώματα που μπορούν να ασκήσουν, μεταξύ των περιφερειών, σε όλο το αγροτικό-αστικό συνεχές ή εντός της ίδιας πόλης. Οι άνθρωποι που ζουν σε κακώς σχεδιασμένες και συνδεδεμένες περιοχές των πόλεων, για παράδειγμα, αφιερώνουν πολύ περισσότερο χρόνο για την πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες, θέσεις εργασίας, τρόφιμα και είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στη ρύπανση, τη κυκλοφοριακή συμφόρηση, τις ανεπάρκειες και τις φυσικές καταστροφές. Οι άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές, από την άλλη πλευρά, είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στην έλλειψη κάλυψης δημόσιων υπηρεσιών, όπως είναι η ύδρευση και η αποχέτευση, η ηλεκτρική ενέργεια, η υγειονομική κάλυψη και η εκπαίδευση.

Το 2016, το 75% των πόλεων σημείωναν υψηλότερα επίπεδα ανισότητας σε σύγκριση με τις προηγούμενες δύο δεκαετίες. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση για τις Πόλεις του 2022, επί του παρόντος το 23% του αστικού πληθυσμού στην υποσαχάρια Αφρική ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ το 22% των κατοίκων της ΕΕ διατρέχει κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού⁵. Η κακή διαχείριση της αστικοποίησης έχει επίσης συμβάλει στην αύξηση των ανισοτήτων. Από το 2022, 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν σε φτωχογειτονιές. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί κατά 20 εκατομμύρια άτομα ετησίως έως το 2050. Ομοίως, περισσότερα από 1,2 δισεκατομμύρια άτομα υπο-εξυπηρετούνται επί του παρόντος από βασικές αστικές υπηρεσίες⁶.

Όπως και η φτώχεια, η αστική ανισότητα έχει οικονομικές, κοινωνικές και χωρικές εκδηλώσεις. Η άνιση παραγωγή και κατανάλωση αστικών χώρων στις πόλεις έχει ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση σημαντικών μειονεκτημάτων σε ορισμένα μέρη και όχι σε άλλα. Ως εκ τούτου, οι παραγκουπόλεις και οι άτυποι οικισμοί έχουν καταστεί τα πιο διαρκή πρόσωπα της φτώχειας και των ανισοτήτων, όπου οι κάτοικοι υποφέρουν από την έλλειψη πρόσβασης σε βελτιωμένες εγκαταστάσεις ύδρευσης και αποχέτευσης, τις υπερπλήρεις και επισφαλείς συνθήκες στέγασης και τοποθεσίας, έλλειψη φωνής και αδυναμίας στα πολιτικά συστήματα και τις διαδικασίες διακυβέρνησης, και έλλειψη ασφάλειας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Καθώς αυξάνεται η κρίση της οικονομικής προσιτότητας της στέγασης, νέοι αστικοί κάτοικοι είναι πιθανό να προστεθούν στον αριθμό πέραν του 1 δισεκατομμυρίου ανθρώπων που κατοικούν σε φτωχογειτονιές και ανεπίσημους οικισμούς⁷.

Γεφύρωση των χασμάτων

Η αντιμετώπιση της φτώχειας και της ανισότητας παραμένει μία από τις βασικές παγκόσμιες προτεραιότητες για τη δημιουργία δίκαιων και χωρίς αποκλεισμούς πόλεων που παρέχουν ευκαιρίες και ευημερία για όλους. Η επίτευξη αυτού του οράματος μιας πιο ισότιμης κοινωνίας που δεν αφήνει κανέναν πίσω/καμία πίσω δεν είναι εγγυημένη, απαιτεί τολμηρές ενέργειες για να διαρρηχθούν τα διαρθρωτικά εμπόδια που παγιδεύουν τους ανθρώπους σε κύκλους φτώχειας και ανισότητας.

Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών ζήτησε «ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για μια νέα εποχή» για την καταπολέμηση της «πανδημίας της ανισότητας». Από αστική άποψη, αυτό συνεπάγεται την επείγουσα ανάγκη να ενδυναμωθούν οι πόλεις ώστε να ανταποκριθούν στην τριπλή κρίση και στις πιθανές μελλοντικές πανδημίες μέσω νέων κοινωνικών συμβολαίων – εστιάζοντας στην οικοδόμηση μεγαλύτερης ανθεκτικότητας και συμμετοχικότητας μέσω συμμετοχικών διαδικασιών διακυβέρνησης.

Οι βασικές προτεραιότητες για την αντιμετώπιση της αστικής φτώχειας και της ανισότητας στις πόλεις, όπως επισημαίνονται στην Παγκόσμια Έκθεση για τις Πόλεις του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για τους Ανθρώπινους Οικισμούς (UN-Habitat World Cities Report 2022), περιλαμβάνουν τα εξής:

• Επέκταση των υποδομών και των υπηρεσιών σε υπο-εξυπηρετούμενες κοινότητες.
• Αναγνώριση των άτυπων εργαζομένων για τη νόμιμη συμβολή τους στα μέσα βιοπορισμού και την παροχή αγαθών και υπηρεσιών που κρατούν την επίσημη οικονομία της πόλης σε λειτουργία.
• Προσεγγίσεις χωρίς αποκλεισμούς και μετασχηματιστικές ως προς το φύλο που προωθούν την ανθεκτικότητα σε πολλαπλές κρίσεις χρησιμοποιώντας τις τοπικές γνώσεις ενόψει της αβεβαιότητας.
• Τοπικές παρεμβάσεις για την ανάπτυξη ανθεκτικότητας σε «αδύναμα αστικά σημεία» όπως οι φτωχογειτονιές και οι άτυποι οικισμοί.
• Ανθεκτικότητα των πόλεων από κάτω προς τα πάνω, στον σχεδιασμό, τη διακυβέρνηση και τη διαχείριση των πόλεων.

Ο επείγων χαρακτήρας των νέων προσεγγίσεων για μετασχηματιστικές αλλαγές στις πόλεις, δεν αφήνει περιθώρια για βραχύβιες και αποσπασματικές λύσεις. Περιορισμένες, τομεακές προσεγγίσεις δεν είναι αποτελεσματικές εν μέσω των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και περιβαλλοντικών κρίσεων που παγιδεύουν τους περισσότερους κατοίκους στη φτώχεια. Στο χρονικό πλαίσιο της δεκαετούς δράσης, είναι σκόπιμο οι πόλεις και οι υπο-εθνικές κυβερνήσεις να υιοθετήσουν πολυδιάστατες προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της φτώχειας και της ανισότητας. Οι προσεγγίσεις αυτές πρέπει να επεκταθούν πέρα από τα συμβατικά προγράμματα υλικής υποδομής και να εξετάσουν τους πολλαπλούς χωρικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες που οδηγούν στον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση.

Για τον σκοπό αυτό, οι κυβερνήσεις των πόλεων έχουν στη διάθεσή τους μια σειρά εργαλείων για βιώσιμη ανάπτυξη, όπως τον αστικό και περιφερειακό σχεδιασμό, τις προσεγγίσεις της αστικής κοινωνικής προστασίας, την προγραμματισμένη αστική ανάπτυξη, την αστική ανάπλαση και την κοινωνική ένταξη.

Προκειμένου να γεφυρωθούν τα χάσματα, απαιτούνται συντονισμένες και συνεργατικές προσεγγίσεις που θα συνδυάζουν τις προσπάθειες σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Το μέγεθος της πρόκλησης είναι πολύ μεγάλο για να μπορέσουν οι πόλεις να ανταποκριθούν ανεξάρτητα.

Λύσεις

• Η αντιμετώπιση της φτώχειας και των ανισοτήτων στις πόλεις, μέσω προσεγγίσεων βασισμένων στα δικαιώματα για την αστική ανάπτυξη, είναι καίριας σημασίας για τη διασφάλιση επαρκούς βιοτικού επιπέδου και ιδίως του δικαιώματος σε επαρκή στέγαση, ύδρευση και αποχέτευση. Επιπλέον, μπορούν να εξεταστούν και άλλα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα στις πόλεις, όπως η πρόσβαση στην ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης, το δικαίωμα στην κοινωνική προστασία και το δικαίωμα ακρόασης. Με το Global Land Tool Network και την Πλατφόρμα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Γενεύης, το UN Habitat ανέθεσε ανεξάρτητες αξιολογήσεις και συγκάλεσε ενδιαφερόμενους φορείς για την ευαισθητοποίηση και την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων, με στόχο την ενίσχυση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, υποστηρίζοντας τις τοπικές κυβερνήσεις ως φορείς καθήκοντος⁸.
• Οι αστικές πολιτικές κοινωνικής προστασίας αποτελούν ισχυρά εργαλεία για την αντιμετώπιση της αστικής φτώχειας και των ανισοτήτων μαζί με τις εθνικές πολιτικές για τις αστικές περιοχές και τη στέγαση. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση για τις Πόλεις 2022 του UN Habitat, θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα σε τρεις πυλώνες: την κοινωνική προστασία των άτυπων εργαζομένων, οι οποίοι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της απασχόλησης στις αναπτυσσόμενες πόλεις · την επαρκή αστική στέγαση για όλους · και την πρόσβαση σε βασικές δημόσιες υπηρεσίες σε επί του παρόντος περιθωριοποιημένες αστικές περιοχές.
• Οι ανισότητες μεταξύ των πόλεων, όπως οι πρωτεύουσες και οι δευτερεύουσες πόλεις, μπορούν να αντιμετωπιστούν με ισορροπημένο περιφερειακό σχεδιασμό. Οι δήμοι μπορούν να συντονίζουν τις προσπάθειές τους για τη διαχείριση των πόρων και της ανάπτυξης με σκοπό τη δημιουργία εδαφικής συνοχής μέσω της αποδοτικής χρήσης της γης και της ισόρροπης κατανομής των δραστηριοτήτων και των επενδύσεων σε υποδομές. Ο ισορροπημένος σχεδιασμός θα πρέπει να προσανατολίζεται στη μείωση των ανισοτήτων όσον αφορά την πρόσβαση στον πλούτο και την εξίσωση των μέσων διαβίωσης. Για παράδειγμα, η εκπόνηση ενός Μητροπολιτικού Γενικού Σχεδίου για το Μεγάλο Κόνακρι στη Γουινέα στοχεύει στην επανεξισορρόπηση της μεταναστευτικής δυναμικής αναδιανέμοντας τις επενδύσεις στις κοινωνικές υπηρεσίες και την οικονομική ανάπτυξη προς τις δορυφορικές πόλεις γύρω από την πρωτεύουσα. Αποσκοπεί στο να επιτρέψει στους κατοίκους των δευτερογενών πόλεων να έχουν ίση πρόσβαση στις υπηρεσίες και να περιορίσει την ταχεία ανάπτυξη της πρωτεύουσας.
• Η προγραμματισμένη αστική ανάπτυξη μπορεί να μειώσει τις χωρικές ανισότητες και να εξαλείψει τη φτώχεια, μέσω της ανάπτυξης συμπαγών, συνδεδεμένων, ανθεκτικών, μικτής χρήσης και κοινωνικά μικτών πόλεων. Για παράδειγμα, το σύστημα ταχείας διέλευσης των λεωφορείων της Μπογκοτά αύξησε τη μέση ευημερία των κατοίκων της πόλης κατά 3,5%, ενώ ένα πρόγραμμα ύδρευσης και αποχέτευσης στο Αφγανιστάν οδήγησε σε ετήσια αύξηση κατά 6,4% των ιδιωτικών επενδύσεων σε γη, στέγαση και ακίνητα⁹.
• Η εξασφάλιση ευνοϊκού περιβάλλοντος για τις πόλεις χωρίς αποκλεισμούς είναι επίσης απαραίτητη μέσω της ισχυρής πολιτικής βούλησης, των διαφανών νομικών πλαισίων, των ανταποκρινόμενων πολεοδομικών πλάνων και σχεδίων και των αποτελεσματικών χρηματοδοτικών πλάνων.
• Για την παροχή επαρκούς στέγασης και την πρόσβαση σε βασικές δημόσιες υπηρεσίες, οι προσεγγίσεις αστικής ανάπλασης μπορούν να συμβάλουν στη μείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η αστική ανάπλαση βελτιώνει σημαντικά τις αρνητικές εμπειρίες της φτώχειας και της ανισότητας σε σχέση με τη στέγαση, την ασφάλεια των κοινοτήτων και το φυσικό περιβάλλον.
• Η κοινωνική ένταξη αφορά την προώθηση της ισότητας και τη βελτίωση της συμμετοχής, ιδίως για τα άτομα που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Ως εκ τούτου, συνεπάγεται την ενίσχυση των ευκαιριών, των ικανοτήτων, της αξιοπρέπειας, της πρόσβασης σε πόρους και της φωνής των ανθρώπων στη λήψη αποφάσεων. Στοχεύει όχι μόνο στους αστικούς φτωχούς, αλλά και σε εκείνες τις μειονότητες που πλήττονται περισσότερο, όπως οι γυναίκες, τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με αναπηρίες και η κοινότητα ΛΟΑΤΚΙΑ.

1. UN-Habitat. (2022). World Cities Report 2022: Envisaging the Future of Cities. (p.xix)

2. 2022. UN-Habitat. (2022). World Cities Report 2022: Envisaging the Future of Cities. (p.xvi)

3. UNDP. (2022). Addressing the cost-of-living crisis in developing countries. (p.4)

4. UNS-CEB. (2022). A New UN System Agenda for Equality

5. World Resources Report. (2022). Seven Transformations for More Equitable and Sustainable Cities. (p.72)

6. UNS-CEB. (2022). A New UN System Agenda for Equality. (p.22)

7. UN-Habitat, World Cities Report (2022) (p.72)

8. UN-Habitat Annual Report 2021

9. 2022. UN-Habitat. (2022). World Cities Report 2022: Envisaging the Future of Cities. (p.134) and 2022. UN Habitat. (2022). World Cities Report 2022: Envisaging the Future of Cities. (p.90)

Πηγή: unhabitat.org

Απόδοση/Επιμέλεια: Τομπέα Ελένη

socialpolicy.gr