Του Αντώνη Πύργου*
Εισαγωγή
Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η επάρκεια των συντάξεων στις γηράσκουσες κοινωνίες χωρίς να ασκηθεί υπερβολική πίεση στα δημόσια οικονομικά; Σήμερα, αντιστοιχούν 4 περίπου άτομα παραγωγικής ηλικίας σε κάθε άτομο που βρίσκεται σε ηλικία συνταξιοδότησης, δηλαδή αναλογία 4 προς 1. Σε 50 χρόνια, η αναλογία θα είναι μόνον 2 προς 1, μια ιδιαίτερα ανησυχητική εξέλιξη και μια σημαντική πρόκληση για το συνταξιοδοτικό σύστημα, δεδομένου ότι θα υπάρχουν περισσότερα άτομα σε ηλικία συνταξιοδότησης και λιγότεροι εργαζόμενοι για να τα στηρίζουν.
Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και στις αναδυόμενες οικονομίες, οι συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις προκαλούν ανησυχία για τους σχεδιαστές δημόσιων πολιτικών για διάφορους παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί αποτελούν σημαντικές προκλήσεις στο σύνολο της κοινωνίας όπως οι δημογραφικές αλλαγές (η γήρανση του πληθυσμού, η μείωση των ποσοστών γονιμότητας, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής) και ο ριζικός μετασχηματισμός της αγοράς εργασίας (η υψηλή και επίμονη ανεργία, η μείωση της ποσότητας και της ποιότητας των σταθερών θέσεων εργασίας, η αύξηση και εξάπλωση της άτυπης οικονομίας).
Κυρίως όμως η γήρανση του πληθυσμού αποτελεί τη μείζονα πρόκληση για τα συνταξιοδοτικά συστήματα σε όλα τα κράτη. Η αύξηση της διάρκειας ζωής σε συνδυασμό με τη μετάβαση της γενιάς του «baby-boom» στη συνταξιοδότηση, η μείωση του πληθυσμού που βρίσκεται σε παραγωγική ηλικία αλλά και οι ραγδαίες αλλαγές στη δομή της αγοράς εργασίας θα επιφέρει σοβαρές οικονομικές και δημοσιονομικές συνέπειες στην ΕΕ, καθώς θα μειωθεί το δυναμικό για οικονομική ανάπτυξη και θα ασκηθεί πίεση στα δημόσια οικονομικά.
Οι εν λόγω προοπτικές επιδεινώνονται περαιτέρω από την τρέχουσα χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση. Οι αργοί ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης, τα ελλείμματα του προϋπολογισμού και το δανειακό βάρος, η χρηματοπιστωτική αστάθεια και το χαμηλό επίπεδο απασχόλησης έκαναν δυσχερέστερη την ανταπόκριση όλων των συνταξιοδοτικών συστημάτων στις συνταξιοδοτικές υποσχέσεις.
Διαμόρφωση συνταξιοδοτικών συστημάτων
Βασικός σκοπός των συνταξιοδοτικών συστημάτων είναι να παρέχουν επαρκή εισοδήματα συνταξιοδότησης και να δίνουν τη δυνατότητα στους ηλικιωμένους να ζουν με αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης και οικονομική ανεξαρτησία, ενώ οι συντάξεις παίζουν επίσης ρόλο αυτόματων σταθεροποιητών. Τα διανεμητικά συνταξιοδοτικά συστήματα επηρεάζονται από τη μείωση της απασχόλησης, και επομένως τις χαμηλότερες συνταξιοδοτικές εισφορές. Τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα επηρεάζονται από την πτώση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων και από τη μείωση των κερδών.
Η βιωσιμότητα και η επάρκεια των συνταξιοδοτικών συστημάτων εξαρτάται από τον βαθμό στον οποίο θα υποστηρίζονται από τις εισφορές, τους φόρους και την αποταμίευση εκ μέρους των ατόμων που βρίσκονται στην αγορά εργασίας. Οι ρυθμίσεις χρηματοδότησης, οι όροι επιλεξιμότητας και οι συνθήκες της αγοράς εργασίας πρέπει να καθορίζονται κατά τρόπον ώστε να επιτυγχάνεται μία ισόρροπη σχέση μεταξύ των εισφορών και των δικαιωμάτων, και μεταξύ του αριθμού των εργαζομένων που καταβάλλουν εισφορές και του αριθμού των συνταξιούχων δικαιούχων.
Οι τάσεις που επικρατούν σήμερα κατά τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και στα συστήματα κοινωνικής προστασίας προσθέτουν στους παραδοσιακούς κοινωνικούς κινδύνους όπως ασθένεια, ανεργία, αναπηρία και θάνατος, νέους κοινωνικούς κινδύνους που συνδέονται με παράγοντες όπως η αναντιστοιχία μεταξύ των διαθέσιμων θέσεων εργασίας και των προσόντων και ικανοτήτων του εργατικού δυναμικού, η δυσκολία στη συμφιλίωση των οικογενειακών ευθυνών και της εργασίας και ως εκ τούτου την περιορισμένη απασχολησιμότητα και σταδιοδρομία των γυναικών, η ανασφάλεια στην εργασία καθώς και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Οι παραδοσιακοί κοινωνικοί κίνδυνοι συνδυαστικά με τους νέους αποδυναμώνουν την οικονομική βιωσιμότητα και την κοινωνική συνάφεια των παραδοσιακών συστημάτων κοινωνικής προστασίας, τα οποία παρουσιάζουν δυσκολίες αντιμετώπισης των κοινωνικών κινδύνων και επί της ουσίας επιβαρύνουν τις δημόσιες δαπάνες.
Τα συνταξιοδοτικά συστήματα επηρεάζουν τα πρότυπα συνταξιοδότησης και, επομένως, την προσφορά εργατικού δυναμικού και τον βαθμό οικονομικής εξάρτησης. Οι βασικές παράμετροι είναι η κανονική και η πρόωρη ηλικία συνταξιοδότησης. Επί του παρόντος, οι ενήλικες περνούν περίπου το ένα τρίτο της ζωής τους ως συνταξιούχοι και, αν οι ισχύουσες πολιτικές παραμείνουν αμετάβλητες, το ποσοστό αυτό θα αυξάνεται παράλληλα με τις μελλοντικές αυξήσεις του προσδόκιμου ζωής. Επιπλέον, οι οδοί πρόωρης εξόδου από την αγορά εργασίας είχαν ως αποτέλεσμα τα ποσοστά απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας (55 έως 64 ετών) στην ΕΕ το 2010 να είναι χαμηλότερα του 50%.
Η επίτευξη του στόχου της ΕΕ για την απασχόληση που προβλέπεται στη στρατηγική «Ευρώπη 2020», δηλαδή ποσοστό απασχόλησης 75% για την ηλικιακή ομάδα 20-64 ετών συνδυαστικά με αύξηση των ποσοστών απασχόλησης, και όχι μόνο στις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες, αλλά επίσης σε σχέση με ομάδες με χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης όπως οι γυναίκες, οι μετανάστες και οι νέοι μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντική βελτίωση της μελλοντικής επάρκειας και βιωσιμότητας των συνταξιοδοτικών συστημάτων των κρατών μελών.
Η λευκή βίβλος της ΕΕ για τις συντάξεις προτείνει μέτρα που θα βοηθήσουν τις χώρες της ΕΕ να διασφαλίσουν επαρκείς συντάξεις με οικονομικά προσιτό και βιώσιμο τρόπο, ενθαρρύνοντας τους πολίτες να παραμένουν στην εργασία τους για περισσότερα χρόνια και να αποταμιεύουν περισσότερο για τη σύνταξή τους και ενισχύοντας την ασφάλεια και την οικονομική αποδοτικότητα αυτών των αποταμιεύσεων. Αυτό περιλαμβάνει την προσαρμογή των χώρων εργασίας και της οργάνωσης της εργασίας, την προώθηση της διά βίου μάθησης, πιο οικονομικά αποδοτικές πολιτικές με στόχο τον συνδυασμό της επαγγελματικής, της ιδιωτικής και της οικογενειακής ζωής, μέτρα υποστήριξης της υγιούς γήρανσης και καταπολέμησης των ανισοτήτων μεταξύ των φύλων και των διακρίσεων λόγω ηλικίας.
Προτάσεις της Λευκής Βίβλου για τα εθνικά συνταξιοδοτικά συστήματα
Η λευκή βίβλος, βασίζεται στα αποτελέσματα μιας ευρείας διαβούλευσης που ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2010. Καλύπτει διαφορετικούς τομείς πολιτικής και ευθυγραμμίζεται πλήρως με την ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με την ετήσια έρευνα για την ανάπτυξη. Τα μέτρα που θα ληφθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα υποστηρίζουν και θα συμπληρώνουν τις εθνικές μεταρρυθμίσεις των συντάξεων. Στόχος της είναι να κατευθύνει τα μέσα πολιτικής της ΕΕ προς την κατεύθυνση της προσφοράς καλύτερης υποστήριξης στις προσπάθειες μεταρρύθμισης των συνταξιοδοτικών συστημάτων στα κράτη μέλη, ενώ προτείνει ένα σύνολο πρωτοβουλιών που ενισχύονται αμοιβαία, από νομοθεσία μέχρι οικονομικά κίνητρα για τον συντονισμό των πολιτικών και την παρακολούθηση της προόδου για την επίτευξη κοινών στόχων στο πλαίσιο του ολοκληρωμένου και σφαιρικού πλαισίου της «Ευρώπης 2020».Η λευκή βίβλος προτείνει, ειδικότερα, τα εξής:
- να δημιουργηθούν καλύτερες ευκαιρίες για τους μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζομένους, ζητώντας από τους κοινωνικούς εταίρους να προσαρμόσουν τις πρακτικές του χώρου και της αγοράς εργασίας και χρησιμοποιώντας το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο για να προσελκύσει τους μεγαλύτερους σε ηλικία να παραμείνουν στην αγορά εργασίας. Η παροχή της δυνατότητας για παράταση της παραμονής των ατόμων στην εργασία αποτελεί κεντρικό σημείο στο οποίο επικεντρώνεται το ευρωπαϊκό έτος ενεργούς γήρανσης και αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών·
- να αναπτυχθούν συμπληρωματικά ιδιωτικά συνταξιοδοτικά συστήματα με την ενθάρρυνση των κοινωνικών εταίρων να αναπτύξουν τέτοια συστήματα και των κρατών μελών να βελτιστοποιήσουν τα φορολογικά και άλλα πλεονεκτήματα·
- να ενισχυθεί η ασφάλεια των συμπληρωματικών συνταξιοδοτικών συστημάτων, μεταξύ άλλων και με την αναθεώρηση της οδηγίας για ιδρύματα που προσφέρουν υπηρεσίες επαγγελματικών συνταξιοδοτικών παροχών (ΙΕΣΠ), και με την καλύτερη ενημέρωση των καταναλωτών·
- να καταστούν οι συμπληρωματικές συντάξεις συμβατές με την κινητικότητα, μέσω της προστασίας της νομοθεσίας για τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα των διακινούμενων εργαζομένων και με την προώθηση της θέσπισης υπηρεσιών παρακολούθησης των συντάξεων στο σύνολο της ΕΕ. Με τον τρόπο αυτό οι πολίτες θα ενημερώνονται σχετικά με τα συνταξιοδοτικά τους δικαιώματα και τις προβλέψεις του εισοδήματος που θα λαμβάνουν ύστερα από τη συνταξιοδότησή τους·
- να ενθαρρυνθούν τα κράτη μέλη να προαγάγουν την παράταση του επαγγελματικού βίου, συνδέοντας την ηλικία συνταξιοδότησης με το προσδόκιμο ζωής, περιορίζοντας την πρόσβαση στην πρόωρη συνταξιοδότηση και μειώνοντας τη διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών όσον αφορά τη συνταξιοδότηση·
- να συνεχιστεί η παρακολούθηση της επάρκειας, της βιωσιμότητας και της ασφάλειας των συντάξεων και να υποστηριχθούν οι συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις στα κράτη μέλη.
Χρήση ιδιωτικών συνταξιοδοτικών συστημάτων σε όλη την ΕΕ
Συμπερασματικά
Τα κράτη μέλη, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, ιδίως οι κοινωνικοί εταίροι, πρέπει να ανταποκριθούν από κοινού και στο πλαίσιο των αντίστοιχων ρόλων τους, στις προκλήσεις που αντιπροσωπεύει η γήρανση του πληθυσμού. Τα συνταξιοδοτικά συστήματα πρέπει να συμβάλουν στην ανάπτυξη των ευρωπαϊκών χωρών με την προώθηση της ενεργού γήρανσης, και παράλληλα να συνεχίσουν να αποτελούν επαρκή και βιώσιμα εργαλεία, στον πυρήνα του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου για τη διατήρηση του βιοτικού επιπέδου των ηλικιωμένων πολιτών.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Η λευκή βίβλος για τις συντάξεις:
http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=7341&langId=en
Ευρωβαρόμετρο σχετικά με την ενεργό γήρανση
IP/12/16 + Mémo/12/10 για την ενεργό γήρανση
Δικτυακός τόπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις συντάξεις – κοινωνικές υποθέσεις:
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en
Δικτυακός τόπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις συντάξεις–εσωτερική αγορά:
http://ec.europa.eu/internal_market/pensions/index_en.htm
Δικτυακός τόπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις συντάξεις – χρηματοοικονομικές υποθέσεις:
http://ec.europa.eu/economy_finance/structural_reforms/ageing/pensions/index_en.htm
Δείτε επίσης:
Βίντεο: Γεφυρώνοντας τις συνταξιοδοτικές διαφορές στην Ευρώπη
*Ο Αντώνης Πύργος είναι κοινωνικός ερευνητής, απόφοιτος του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής με μεταπτυχιακές σπουδές στις «Κοινωνικές Διακρίσεις, Μετανάστευση και Ιδιότητα του Πολίτη»
