Οι Φτωχοί στην Καταναλωτική Κοινωνία

Κουρού Ιωάννα

Κοινωνιολόγος/Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια ΠΤΔΕ

Η φτώχεια αποτελεί, αρχικά, ένα φαινόμενο με ιστορία, του οποίου η μορφή μετασχηματίζεται ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν (Δασκαλάκης, 2008:39). Πολύ συχνά σκεπτόμενοι την σημασία του όρου «φτώχεια» μας έρχονται στο μυαλό λέξεις όπως έλλειψη, αποστέρηση (Δασκαλάκης,2009:424). Δηλαδή, ο φτωχός στερείται ορισμένων αγαθών, σημαντικών πόρων για τη ζωή του, την ίδια στιγμή που άλλοι προνομιούχοι τα απολαμβάνουν ή, σύμφωνα με άλλους ορισμούς, η φτώχεια είναι το αποτέλεσμα της αποστέρησης. Αξιοσημείωτο είναι, βέβαια, και το γεγονός πως η φτώχεια δεν αφορά μόνο την ανεπάρκεια πόρων αλλά νοηματοδοτεί και χαρακτηρίζει κοινωνικά και την ταυτότητα όσων είναι φτωχοί (Δασκαλάκης,2009:425).

Αφού έγινε αναφορά στην έννοια της φτώχειας, θα αναφερθούμε και, στη συνέχεια, στην κατανόηση του φαινομένου του κοινωνικού αποκλεισμού. Τα δύο αυτά φαινόμενα συσχετίζονται σε ένα βαθμό, αλλά δεν σημαίνει πως ο κάθε φτωχός είναι κοινωνικά αποκλεισμένος και το αντίστροφο (Δασκαλάκης,2008: 33). Βέβαια, η φτώχεια μπορεί να αποτελέσει παράγοντα αποκλεισμού. Ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί μια σύγχρονη επινόηση, σύμφωνα με τον Α.Λύτρα (2004), και μέσω αυτής της επινόησης γίνεται μια προσπάθεια να αναδειχθούν οι κοινωνικές ανισότητες από την μη-ένταξη κοινωνικών ομάδων σε διάφορα πεδία της κοινωνικής ζωής (Λύτρας, Σουλιώτης,2004:25-26). Η ριζοσπαστικότητα του όρου φαίνεται από το γεγονός ότι δεν αναφέρεται μονάχα στη φτώχεια, αλλά παρουσιάζει και άλλους παράγοντες που οδηγούν τα άτομα στον αποκλεισμό (ρατσισμός, ξενοφοβία, παθολογικοί παράγοντες κ.ο.κ.).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός γίνεται αντιληπτός ως μια διαδικασία, η οποία αφορά ταυτόχρονα σε μια διάκριση των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων σε ενταγμένους και αποκλεισμένους από το κοινωνικό σύστημα (Λύτρας,Σουλιώτης,2004:36).  Ως διαδικασία, ο κοινωνικός αποκλεισμός παρουσιάζεται σταδιακός και εξελισσόμενος και δεν εμφανίζεται από τη μία μέρα στην άλλη (Δασκαλάκης,2008:38).

Το παρόν άρθρο στοχεύει στην ανάδειξη του ρόλου των φτωχών μέσα στα πλαίσια της καταναλωτικής κοινωνίας, όπου πια σημασία έχει το «φαίνεσθαι» και το «έχειν». Στη καταναλωτική κοινωνία παρατηρείται μια μεταστροφή στη νοηματοδότηση των ανθρώπινων πράξεων, καθώς οι άνθρωποι αυτοπροσδιορίζονται και προσδιορίζονται από τους άλλους με βάση την καταναλωτική τους δύναμη. Η ταυτότητα που υιοθετούν οι καταναλωτές δεν είναι σταθερή, αλλά διαμορφώνεται κάθε φορά ανάλογα με το συρμό (Μπάουμαν,2002:14).

Η παραγωγή δεν έχει τον ίδιο ρόλο που είχε άλλοτε, στην πρώτη φάση της νεωτερικής κοινωνίας, και περνάμε από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών (Μπάουμαν, 2002:77). Βέβαια, ούτε η νεωτερική κοινωνία στην πρώτη φάση ούτε η ύστερη νεωτερική κοινωνία θα μπορούσαν να επιβιώσουν χωρίς παραγωγούς και χωρίς καταναλωτές. Η διαφορά σχετίζεται στην σημασία που δίνουμε κάθε φορά και, σήμερα, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για το προφίλ του καταναλωτή (Μπάουμαν,2002:78).

Αλλωστε, κατά τον Baudrillard (2005) η κατανάλωση σε αυτές τις κοινωνίες δεν σχετίζεται με την κάλυψη αναγκών, αλλά αφορά έναν κώδικα σημείων-αντικειμένων και διαφορών. Η κυκλοφορία, η αγορά, η ιδιοποίηση αγαθών και αντικειμένων-σημείων αποτελούν, συνεπώς, τον κώδικα, με τον οποίο ολόκληρη η κοινωνία επικοινωνεί και μιλά. Δεν καταναλώνουμε αγαθά και δεν τα έχουμε ανάγκη από μία έμφυτη τάση, αλλά κατασκευάζονται κοινωνικά και αντανακλούν το πολιτισμικό πρότυπο της εκάστης κοινωνίας. Όλα έχουν µια συμβολική σημασία, όπως ο σημερινός τρόπος ζωής που διενεργείται µε µια ατέλειωτη κυκλοφορία σημείων. Έτσι, παράγουμε και καταναλώνουμε αγαθά που έχουν μια κάποια σημασία στο σύστημα αξιών.

Οι φτωχοί, λοιπόν, στα πλαίσιο αυτής της κοινωνίας δεν έχουν τα εισοδηματικά κριτήρια για να ανταποκριθούν σε αυτά τα πρότυπα και αποκλείονται από αμέτρητες δραστηριότητες που για τους πιο προνομιούχους είναι δεδομένες. Με αυτόν τον τρόπο οι φτωχοί διαταράσσουν τη διαδικασία τη επιλογής και της κατανάλωσης και χάνουν οποιονδήποτε ρόλο μέσα στη κοινωνία (Μπάουμαν,2002:14-15). Σε αντίθεση με άλλες εποχές οι φτωχοί, σήμερα, είναι άνθρωποι χωρίς ρόλο.

Προς επίρρωση της θέσης αυτής θα αναφερθούμε συνοπτικά στον ρόλο των φτωχών σε άλλες κοινωνικές συνθήκες. Σε κάθε κοινωνία υπήρχαν και υπάρχουν φτωχοί, αλλά η αντιμετώπισή τους από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο έχει προσλάβει διάφορες μορφές. Ανάλογα με το εκάστοτε σύστημα αξιών και κανόνων η κάθε κοινωνία δημιουργούσε και μια συγκεκριμένη εικόνα για τους φτωχούς της (Μπάουμαν,2002:240). Για παράδειγμα, στην προνεωτερική Ευρώπη οι φτωχοί είχαν έναν σημαντικό ρόλο στην κοινωνία, ήταν Παιδιά του Θεού. Ως μέρος τη θεϊκής δημιουργίας έφεραν κάποιο σκοπό. Ήταν αυτοί που λόγω τύχης υπέφεραν για το αρχικό αμάρτημα και είχαν να επιτελέσουν έναν σκοπό, ο οποίος σχετιζόταν τη σωτηρία και τη μακαριότητα των υπόλοιπων ανθρώπων. Μπορούμε να πούμε πως αποτελούσαν δώρο για τους πλούσιους καθώς περιθάλποντας τους, φροντίζοντας για την επιβίωσή τους, οδηγούνταν στην προσωπική τους σωτηρία (Μπάουμαν,2002:240-241).

Στην πρώιμη φάση της νεωτερικής κοινωνίας οι αντιλήψεις σχετικά με τους φτωχούς άλλαξαν. Πλέον, κυριαρχεί ο λόγος και πια οι άνθρωποι δεν ενεργούν, ώστε να φτάσουν στην σωτηρία μετά θάνατον, αλλά όλα διέπονται από την τάξη και τον κανόνα. Οι φτωχοί δεν είναι μέρος της τύχης ή της θείας πρόνοιας και δεν χρήζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης. Το να μην εργάζεται κάποιος στην κοινωνία των παραγωγών θεωρείται κάτι το ανεπίτρεπτο, το μη λογικό που πρέπει να διορθωθεί, διαφορετικά αποτελεί πρόβλημα ή/και απειλή για το κοινωνικό σύνολο (Μπάουμαν,2002:242). Η λύση, λοιπόν, και ο ρόλος των φτωχών αναζητήθηκε στην καταπολέμηση της ανεργίας. Βέβαια, ως φτωχά στρώματα αποτέλεσαν θύματα εκμετάλλευσης που εργάζονταν για πενιχρούς μισθούς, γεγονός που στο τέλος, δεν έλυνε το πρόβλημα της φτώχειας. Η λύση, δηλαδή, με την καταπολέμηση της ανεργίας παρουσιάζεται κάπως απλουστευτική διότι δεν πρέπει να λησμονούμε το φαινόμενο των φτωχών εργαζομένων.

Στη σύγχρονη κοινωνία, την καταναλωτική, οι φτωχοί δεν μπορούν να είναι μέρος της καθώς δεν διαθέτουν τους κατάλληλους οικονομικούς πόρους για να καταναλώσουν. Μιας και οι άνθρωποι, σήμερα, θεωρούνται πρωτίστως καταναλωτές και σε δεύτερο επίπεδο παραγωγοί, η ένταξή τους στην κοινωνία απαιτεί την τήρηση των κοινωνικών κανόνων που αφορούν την κατανάλωση. Οι φτωχοί παραβιάζουν αυτούς τους κανόνες και διαταράσσουν την ομαλή λειτουργία της καταναλωτικής κοινωνίας είτε εργάζονται είτε όχι. Εφόσον, και η δομή της εργασίας έχει αλλάξει και υπάρχουν τρόποι για το μεγαλύτερο κέρδος με το μικρότερο δυνατό κόστος οι φτωχοί είτε εργάζονται για χαμηλούς μισθούς είτε είναι άνεργοι, διότι η εργασία πια δεν είναι τόσο συμφέρουσα για τους κεφαλαιούχους.

Βλέπουμε, με άλλα λόγια, πως οι λύσεις που δίνονταν κάποτε ώστε οι φτωχοί να αποκτήσουν έναν ρόλο στην κοινωνία (Παιδιά του Θεού, εργασία) σήμερα δεν υιοθετούνται και, για πρώτη φορά, αυτή η κοινωνική ομάδα δεν επιτελεί κανέναν ρόλο. Παρουσιάζεται ως βάρος, ως ενόχληση που δεν αξίζει να επενδύσει κανείς σε αυτή διότι δεν θα αποφέρει κανένα κέρδος (Μπάουμαν,2002:251).