Προχτές το απόγευμα η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Αθήνας (ΟΠΙΑ) διοργάνωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση σε αίθουσα του Δήμου Γαλατσίου. Κάλεσε εκπαιδευτικούς με σκοπό να τους δώσει στοιχεία για το τι είναι και πώς μπορεί να φανεί χρήσιμη ως εκπαιδευτικό εργαλείο η προφορική ιστορία.
Η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, κοινωνική ανθρωπολόγος, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μιλώντας για την προφορική ιστορία είπε: «Ένας απλός ορισμός της προφορικής ιστορίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει σκοπό την ηχογραφημένη ή βιντεοσκοπημένη καταγραφή βιωμένων εμπειριών με τη μορφή εκτεταμένων αφηγήσεων ζωής η διηγήσεων για ιστορικά γεγονότα από αυτόπτες μάρτυρες. Οι αφηγήσεις αυτές μπορεί να επικεντρώνονται είτε σε γεγονότα (π.χ. μια μεγάλη απεργία, μαζικά αντίποινα, μια φυσική καταστροφή) είτε σε εμπειρίες (ο εργασιακός βίος, η εμπειρία της γήρανσης, η ζωή στα ναζιστικά στρατόπεδα) ή να συνδυάζονται οι διαστάσεις αυτές.» Εξήγησε ότι η προφορική ιστορία είναι διαφορετική από την προφορική παράδοση, καθώς αφορά τη ζωντανή μνήμη ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα από πρώτο χέρι και τα ερμήνευσαν με το δικό τους τρόπο. Και προχώρησε σε μια σειρά παραθέσεων για τι δεν είναι προφορική ιστορία.
Τη σκυτάλη πήρε η Βασιλική Σακκά, Συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου 3ου ΠΕΚΕΣ Αττικής και Πρόεδρος Ομίλου για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας μια σημαντικότατη πρωτοβουλία των ομάδων προφορικής ιστορίας: Το διήμερο μαθητικό συνέδριο προφορικής ιστορίας, που έγινε τον Μάιο του 2019. Μαθήτριες και μαθητές από όλη την Ελλάδα και όλες τις σχολικές βαθμίδες χρησιμοποίησαν προφορικές ιστορίες για να συγκεντρώσουν ερευνητικό υλικό και συμπεράσματα για θέματα όπως:
- Τραυματικές μνήμες από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
- Ιστορίες της πόλης
- Ιστορίες της γειτονιάς
- Βιωμένες εμπειρίες σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο κοινωνικό γίγνεσθαι
- Ιστορίες Αντίστασης από τη δεκαετία του 1940 και τη Χούντα (1967-1974)
- Ιστορίες από και για την εκπαίδευση
- Ιστορίες της μετανάστευσης και της προσφυγιάς
Η ομάδα προφορικής ιστορίας Αθήνας εξήγησε στο ακροατήριο, που αποτελούσαν κυρίως εκπαιδευτικοί, ότι έχει στη διάθεσή της αρχείο με προφορικές ιστορίες και κάλεσε όσους και όσες ενδιαφέρονται να έρθουν σε επικοινωνία μαζί της για να το αξιοποιήσουν. Εξήγησε επίσης ότι για να γίνει κάποια/ος μέλος μιας ομάδας προφορικής ιστορίας δεν χρειάζεται να έχει ειδικές ιστορικές γνώσεις, απλά να έχει μεράκι και διάθεση να ασχοληθεί με το θέμα.
Παραθέτουμε όλη την ομιλία της Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν η οποία εξηγεί τι είναι και τι δεν είναι προφορική ιστορία:
Ευχαριστώ θερμά την ΟΠΙΑ για την πρόσκληση να μιλήσω στην ημερίδα σας. Η προφορική ιστορία είναι εξαιρετικό εργαλείο για την άσκηση των μαθητών στην κριτική σκέψη και για τη μύησή τους στην έρευνα – αντίδοτα στην παπαγαλία που κυριαρχεί στο ελληνικό σχολείο και στην στερεοτυπική σκέψη που κυριαρχεί στην κοινωνία. Όλα μαζί μια τεράστια ελπίδα για το μέλλον. Δυστυχώς ένα πρόβλημα υγείας δεν μου επιτρέπει να ταξιδέψω και έτσι παρακάλεσα τους διοργανωτές να διαβάσουν το παρόν κείμενο.
Ο τίτλος της ομιλίας μου είναι «Τι είναι η προφορική ιστορία;». Όμως θα ξεκινήσω διευκρινίζοντας τι ΔΕΝ είναι προφορική ιστορία. Και αυτό γιατί σήμερα η προφορική μαρτυρία είναι παντού και η ίδια η δημοφιλία της προφορικής ιστορίας έχει δημιουργήσει πολλαπλές συγχύσεις. Επιπλέον η κουλτούρα της εξομολόγησης και ο ακραίος ατομικισμός που βρίσκονται στην καρδιά του νεοφιλελευθερισμού οδήγησαν σε μια διάχυτη κατάσταση, όπου πολλοί θέλουν να συγκεντρώσουν και να αξιοποιήσουν προφορικές μαρτυρίες και λίγοι ξέρουν πως μπορεί να γίνει αυτό προς όφελος της ιστορικής γνώσης και της κοινωνίας και με σεβασμό των δικαιωμάτων αυτών που μας παρέχουν τις μαρτυρίες.
Τι δεν είναι η προφορική ιστορία
Προφορική ιστορία λοιπόν δεν είναι απλώς να ρωτήσεις τον παππού ή τη γιαγιά σου, ούτε ταυτίζεται με την τοπική ιστορία. Συγκεντρώνουμε προφορικές μαρτυρίες γιατί έχουμε κάποια ιστορικά ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν μόνο μέσα από τις εμπειρίες των ανθρώπων που τα έζησαν αλλά δεν είχαν τα μέσα να διασωθούν οι μνήμες τους για το μέλλον. Οι αναμνήσεις αυτές μπορούν να ξεκινήσουν από ένα τοπικό πλαίσιο, αλλά μέσα από αυτές θίγονται πάντα ευρύτερα ζητήματα. Δηλαδή, όπως λένε και οι ανθρωπολόγοι «μικροί τόποι, μεγάλα ζητήματα».
Η προφορική ιστορία είναι διαφορετική από την προφορική παράδοση. Αφορά τη ζωντανή μνήμη ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα από πρώτο χέρι και τα ερμήνευσαν με το δικό τους τρόπο. Η προφορική παράδοση αντίθετα είναι η μνήμη που μεταδίδεται προφορικά από γενιά σε γενιά. Αυτή η μεταβίβαση ήταν ή είναι ακόμα πολύ δυνατή σε κάποιες κοινωνίες που επικοινωνούν κυρίως με τον προφορικό λόγο, την εποχή του Ομήρου π.χ. ή σε κάποιες αφρικανικές κοινωνίες. Όμως σε πολλές κοινωνίες που έζησαν τα τραυματικά γεγονότα του 20ου αιώνα (Γενοκτονία των Αρμενίων, Ολοκαύτωμα, Μικρασιατική Καταστροφή, ελληνικός Εμφύλιος) η ενδοοικογενειακή μεταβίβαση της μνήμης είτε δεν υπάρχει, είτε είναι αποσπασματική. Επομένως τίθεται ένα βασανιστικό ερώτημα που το αντιμετωπίζουμε συχνά στην έρευνα: από τη στιγμή που λείπουν πια οι μάρτυρες, αξίζει τον κόπο να ρωτήσουμε τους απογόνους τους; Η απάντηση που δίνω συνήθως σε αυτό το ερώτημα είναι το εξής. Ναι, αξίζει, αλλά δεν είναι προφορική ιστορία. Ναι, αξίζει, αλλά αυτό που μπορούμε να μελετήσουμε μέσα από τις μαρτυρίες αυτές δεν είναι η βιωμένη εμπειρία των προηγούμενων γενιών, αλλά η διαδικασία μεταβίβασης της μνήμης. Στην περίπτωση της τραυματικής μνήμης που μεταβιβάζεται σαν θραύσματα στην επόμενη γενιά, μιλάμε, σύμφωνα με τον ορισμό της Marianne Hirsch, για «μετα-μνήμη».
Συνεχίζω λοιπόν με το τι δεν είναι η προφορική ιστορία. Η προφορική ιστορία δεν είναι αυτοβιοΓΡΑΦΙΑ, σαν γραπτό κείμενο. Ο αφηγητής της προφορικής ιστορίας αφηγείται τη ζωή του σε μια διαλογική σχέση με αυτόν που του παίρνει συνέντευξη, η ιστορία του κατασκευάζεται τη στιγμή της αφήγησης, ενώ ο συγγραφέας μιας αυτοβιογραφίας δρα μόνος του και επανέρχεται στο τελικό κείμενο όσες φορές θέλει. Με τον ίδιο τρόπο δεν είναι προφορική ιστορία το γραπτό μήνυμα του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Μπορεί να σας φαίνεται περίεργο, αλλά στα συνέδρια προφορικής ιστορίας που οργανώνει η ΕΠΙ κάθε 2 χρόνια, έρχονται πάντα κάποιες προτάσεις που αναφέρονται σε αυτό το είδος επικοινωνίας. Χωρίς δια ζώσης επαφής και χωρίς προφορικότητα δεν υπάρχει προφορική ιστορία.
Τέλος υπάρχουν και κάποιες διαφορές της συνέντευξης προφορικής ιστορίας με τη δημοσιογραφική συνέντευξη, αλλά και με την εθνογραφική συνέντευξη που μπορεί να κάνει ο ανθρωπολόγος στο πεδίο.
Υπάρχει όμως και το ζήτημα της ερμηνείας, ίσως και το πιο δύσκολο, μετά τη διεξαγωγή της συνέντευξης. Προφορική ιστορία δεν είναι απλώς η παράθεση αποσπασμάτων ή και ολόκληρων συνεντεύξεων. Αυτές οι αποδόσεις του προφορικού λόγου των αφηγητών μας έχουν βεβαίως μια δικιά τους αξία, και όχι μικρή. Όμως εμείς σαν ιστορικοί – ή οι μαθητές σας σαν μαθητευόμενοι μάγοι – θα πρέπει πρώτον να διασταυρώσουν και να ελέγξουν την εγκυρότητα των πληροφοριών και στη συνέχεια να αποδείξουν γιατί αυτή η αφήγηση είναι σημαντική, γιατί ενδεχομένως αλλάζει την οπτική μας για ένα ιστορικό φαινόμενο. Μόνο έτσι η προφορική ιστορία μπορεί να ανοίξει καινούργιους δρόμους.
Ίσως όμως θα είναι καλύτερο να στραφούμε τώρα στο τι ΕΙΝΑΙ η προφορική ιστορία
Όταν μιλάμε για προφορική ιστορία, εννοούμε συνήθως ταυτόχρονα τρία διαφορετικά πράγματα. Είναι καταρχήν μια ερευνητική πρακτική, μια διαδικασία, μια μέθοδος που έχει στο επίκεντρο τη συνέντευξη. Κατά δεύτερον λόγο εννοούμε το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, μια μεμονωμένη συνέντευξη σαν ηχητικό τεκμήριο ή σαν απομαγνητοφωνημένο κείμενο, ή ένα ολόκληρο βιβλίο που να στηρίζεται σε προφορικές μαρτυρίες. Τρίτον, εννοούμε και μια θεωρία που προέκυψε από αυτή την πρακτική – και κυρίως από τη δυσκολία να ερμηνεύσουμε τα δαιδαλώδη μονοπάτια που παίρνουν συχνά οι αναμνήσεις των αφηγητών μας. Ένας χρήσιμος οδηγός σε αυτή τη θεωρία είναι το βιβλίο της Lynn Abrams, Θεωρία Προφορικής Ιστορίας (Πλέθρον 2016).
Εάν θέλετε τώρα ένας απλός ορισμός της προφορικής ιστορίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει σκοπό την ηχογραφημένη ή βιντεοσκοπημένη καταγραφή βιωμένων εμπειριών με τη μορφή εκτεταμένων αφηγήσεων ζωής η διηγήσεων για ιστορικά γεγονότα από αυτόπτες μάρτυρες. Οι αφηγήσεις αυτές μπορεί να επικεντρώνονται είτε σε γεγονότα (π.χ. μια μεγάλη απεργία, μαζικά αντίποινα, μια φυσική καταστροφή) είτε σε εμπειρίες (ο εργασιακός βίος, η εμπειρία της γήρανσης, η ζωή στα ναζιστικά στρατόπεδα) ή να συνδυάζονται οι διαστάσεις αυτές.
Αυτό είναι το γενικό πλαίσιο ενασχόλησης με την προφορική ιστορία. Από εκεί και πέρα, όσον αφορά το περιεχόμενο των συνεντεύξεων και την ερμηνεία τους, αξίζει να αναφέρουμε ότι από τη δεκαετία του 1980 και μετά παρατηρούμε μια σημαντική στροφή. Ενώ μέχρι τότε οι ερευνητές χρησιμοποιούσαν τις προφορικές μαρτυρίες κυρίως για να αναπληρώσουν τα κενά που άφησε η γραπτή ιστορία και να δώσουν φωνή στα ξεχασμένα υποκείμενα, τώρα επικεντρώνονται περισσότερο στη μελέτη της ίδιας της προφορικής μνήμης και των νοημάτων της. Δηλαδή, με τα λόγια του γνωστού Ιταλού ερευνητή της προφορικής ιστορίας Sandro Portelli, δεν μας ενδιαφέρει πλέον μόνο ΤΙ μας λένε, αλλά και ΠΩΣ μας το λένε, ΓΙΑΤΙ μας το λένε έτσι και τι ΔΕΝ μας λένε.
Μια σημαντική διαφορά της προφορικής ιστορίας από τις μεθόδους άλλων κοινωνικών επιστημών που χρησιμοποιούν τη συνέντευξη, είναι ο σκοπός της μελλοντικής χρήσης του υλικού μας από άλλους ερευνητές ή από τις κοινότητες με τις οποίες συνεργαζόμαστε. Άρα δεν κρατάμε τις συνεντεύξεις μας στα συρτάρια ενός γραφείου αλλά αποσκοπούμε στην αρχειοθέτηση του υλικού σε ένα φορέα που μπορεί να το διαχειρίζεται υπεύθυνα και να διευκολύνει την πρόσβαση. Για να γίνω σαφής, για την αρχειοθέτηση δεν αρκεί μόνο η ανάρτηση σε μια ηλεκτρονική πλατφόρμα. Προκειμένου να εξυπηρετήσουμε αυτό το σκοπό της αρχειοθέτησης θα πρέπει να φροντίσουμε την ποιότητα του ήχου και της εικόνας (μια μαρτυρία που δεν ακούγεται είναι άχρηστη!) και να προσθέσουμε και το απαραίτητο πρόσθετο υλικό, προκειμένου οι επόμενοι χρήστες να μπορούν να κατανοήσουν το όλο πλαίσιο της συνέντευξης. Τέτοια τεκμήρια, όπως διδάσκουμε και στα σεμινάριά μας, είναι το δελτίο πληροφορητή, το ημερολόγιο της συνέντευξης, η περίληψη και η απομαγνητοφώνηση.
Ένα επίσης σημαντικό στοιχείο της προφορικής ιστορίας είναι η προσοχή που δίνουμε στα δεοντολογικά ζητήματα. Έχοντας επίγνωση ότι το μυστικό για μια επιτυχημένη συνέντευξη είναι η ανάπτυξη μιας σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στον αφηγητή και τον πληροφορητή, αφιερώνουμε πολύ χρόνο στην εξήγηση των σκοπών της έρευνας, της ενδεχόμενης χρήσης του υλικού και των δικαιωμάτων των ίδιων των αφηγητών επί των θεμάτων αυτών. Τα αποτελέσματα αυτής της συζήτησης κατοχυρώνονται στα παραχωρητήρια που ζητάμε να υπογράψει ο αφηγητής και στα οποία δίνει την ενημερωμένη συγκατάθεσή του για τη διεξαγωγή της συνέντευξης, την παραχώρησή της στο φορέα και για τη χρήση της που θα συμφωνηθεί από κοινού.
Υπάρχουν πολλά ακόμα σημεία που διακρίνουν την προφορική ιστορία, και τα οποία δεν έχουμε καιρό να συζητήσουμε εδώ. Θα ήθελα όμως να τελειώσω με μια ιδιαίτερη πτυχή που είναι χαρακτηριστικό δείγμα του στόχου του εκδημοκρατισμού της ιστορίας που συμμερίζονται οι ερευνητές της προφορικής ιστορίας. Είναι η λεγόμενη «επιστροφή στην κοινότητα». Σε παλιότερες εποχές – αλλά και σήμερα σε πολλούς κλάδους της κοινωνικής έρευνας – ο ερευνητής έπαιρνε τα στοιχεία που ήθελε από τις κοινότητες που μελετούσε και έγραφε τη μελέτη του όπως ήθελε χωρίς να ενημερώσει ποτέ τους πληροφορητές του για το τελικό αποτέλεσμα. Στην προφορική ιστορία όμως επιδιώκουμε τη συνεργατικότητα σε όλα τα στάδια της έρευνας : στη συνέντευξη, στην ερμηνεία και στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων. Δεν είναι πάντα εφικτό ή εύκολο να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, ιδίως όταν τα πορίσματα της έρευνας αποκλίνουν από την εικόνα που έχει διαμορφώσει η κοινότητα για τον εαυτό της. Όμως είναι ένας στόχος που εμπνέει και τις ομάδες προφορικής ιστορίας. Και σε ορισμένες περιπτώσεις η επιστροφή της ιστορίας στην κοινότητα σε δημόσιες εκδηλώσεις οργανωμένες από τις ομάδες είχαν και θεαματική επιτυχία. Σε σχολεία πιστεύω ότι το εγχείρημα αυτό θα είναι λίγο πιο δύσκολο. Κι αυτό γιατί οι προφορικές μαρτυρίες πολύ συχνά ανατρέπουν ή αμφισβητούν τη θεσμική μνήμη των γεγονότων, ενώ το σχολείο είναι ο ιμάντας μεταφοράς αυτής της θεσμικής μνήμης. Είναι ωστόσο μια σημαντική πρόκληση που αξίζει να τη δοκιμάζουμε και είμαι σίγουρη ότι θα τη συζητήσετε και στη συνέχεια.
