Μαλλούχου Αφροδίτη[1], Μουτσοπούλου Χριστίνα[2], Γαλανού Χαρά[3], Γκότσης Ηλίας[4]
Περίληψη
Το παρόν άρθρο προσεγγίζει τον θεσμό της αναδοχής στη χώρα μας, όπως έχει διαμορφωθεί από το σύγχρονο εθνικό νομικό πλαίσιο που αφορά την αναδοχή και την υιοθεσία, καθώς και τους παράγοντες κινδύνου που εν δυνάμει απειλούν την ομαλή εξέλιξη της αναδοχής. Παρουσιάζεται μία δομημένη παρέμβαση ενδυνάμωσης και συνεχούς υποστήριξης ανάδοχων γονέων, η οποία πραγματοποιήθηκε σε κλειστό πλαίσιο παιδικής προστασίας με βάση τo Συνθετικό Συστημικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης, με σκοπό να λειτουργήσει ως προστατευτικός παράγοντας για την υποστήριξη των αναδοχών που βρίσκονταν σε εξέλιξη. Η παρέμβαση ανέδειξε την αδήριτη ανάγκη των ανάδοχων γονέων όχι μόνο για αρχική εκπαίδευση πριν την αναδοχή αλλά και για συνεχή επιμόρφωση, ενδυνάμωση και ενίσχυση στο έργο τους μετά την αναδοχή, καθώς οι ίδιοι αποτελούν τον πρώτιστο φορέα αποϊδρυματοποίησης, ομαλούς κοινωνικοποίησης και υγιούς σωματικής και ψυχικής ανάπτυξης των παιδιών.
Λέξεις-κλειδιά: αναδοχή, νομικό πλαίσιο, παράγοντες κινδύνου, υποστήριξη ανάδοχων γονέων, Συνθετικό Συστημικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης
Foster care and support for foster parents. Modern challenges
Mallouchou Afroditi[5], Moutsopoulou Christina[6], Galanou Hara[7], Gotsis Ilias[8]
Abstract
Τhis article approaches the institution of foster care in Greece, outlined in the recent legal framework concerning foster care and adoption, and describes the risk factors affecting foster care placements. A structured professional intervention is presented, which aimed at the empowerment and continuing support of foster parents. It was implemented in an institute of child protection and it was based on the model of Appreciative Inquiry, with a view to functioning as a protective factor for foster families- in- progress. The intervention revealed the foster parents’ imperative need not only for initial education but also for continuing development, empowerment and support in their work. This need is defined by law, as parents are the most important agent carrying out de-institutionalisation procedures and leading to children’s socialization and their healthy physical and mental development.
Key-words: foster care, legal framework, risk factors, support of foster parents, Appreciative Inquiry.
Εισαγωγικά
Ο θεσμός της αναδοχής αναγνωρίζεται -σύμφωνα και με τα διεθνή κρατούντα- ως μία εναλλακτική μορφή φροντίδας για παιδιά που στερούνται κατάλληλου οικογενειακού περιβάλλοντος. Στο σύγχρονο δίκαιο αποτελεί ένα μεταβατικό θεσμό, που μπορεί να προχωρήσει, με γνώμονα την εξυπηρέτηση του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, προς δύο εντελώς αντίθετες κατευθύνσεις: στο ένα άκρο της μίας κατεύθυνσης βρίσκεται η επανένταξη του παιδιού στη φυσική του οικογένεια και στο άλλο άκρο βρίσκεται η υιοθεσία/ τεκνοθεσία[9].
Ως αναδοχή ανηλίκου ορίζεται η ανάθεση της πραγματικής φροντίδας και ανατροφής ενός παιδιού σε τρίτα φυσικά πρόσωπα – τους ανάδοχους γονείς- χωρίς να μεταβάλλονται οι έννομες σχέσεις του με τους βιολογικούς του γονείς. Βιβλιογραφικά, με τον όρο «πραγματική φροντίδα» εννοούνται όλες εκείνες οι καθημερινές πράξεις που είναι αναγκαίες προκειμένου να ικανοποιούνται οι άμεσες, βασικές ανάγκες ανατροφής του παιδιού, όπως για παράδειγμα η διατροφή του, η στέγασή του, η εκπαίδευσή του, η διασφάλιση της υγείας και της ιατρικής φροντίδας του (Γεώργαρου, 2016). Στο παρόν κείμενο διευρύνεται ο όρος για να συμπεριλάβει τη συναισθηματική και την ψυχική φροντίδα του παιδιού, εφόσον αυτή η διάσταση αποτελεί ούτως ή άλλως μια βασική παράμετρο της φροντίδας σε κάθε μορφή οικογένειας.
Η αναδοχή έχει ως στόχο να λειτουργήσει ως ένα εναλλακτικό μέτρο παιδικής προστασίας, σαφώς οικογενειoκεντρικό, με τεκμηριωμένη υπεροχή έναντι της ιδρυματικής φροντίδας, για τα παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικές ή/και επικίνδυνες εμπειρίες στη βιολογική τους οικογένεια και έχουν απομακρυνθεί από αυτή ή στερούνται οικογενειακού περιβάλλοντος, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να αναπτυχθούν σωματικά και ψυχοκοινωνικά σε ένα ασφαλές περιβάλλον και να αποκαταστήσουν τις πρώιμες τραυματικές εμπειρίες (Smyke et al, 2010).
Η παρούσα μελέτη αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος εκκινεί από την παρουσίαση του σύγχρονου εθνικού νομικού πλαισίου που αφορά στην αναδοχή και την υιοθεσία, επιχειρώντας παράλληλα και μια κριτική επισκόπησή του, εξετάζοντας τις θεσμικές ελλείψεις ως θεσμικές προκλήσεις και διατυπώνονται προτάσεις. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μέρος προσεγγίζονται οι παράγοντες κινδύνου που απειλούν την ομαλή εξέλιξη της αναδοχής. Aκολούθως, στο τρίτο μέρος, παρουσιάζεται μια δομημένη παρέμβαση ενδυνάμωσης ανάδοχων γονέων με βάση το Συνθετικό Συστημικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης, που πραγματοποιήθηκε σε κλειστό πλαίσιο παιδικής προστασίας. Στο άρθρο αναδύεται αδήριτη η ανάγκη, όπως άλλωστε προβλέπεται και στο νομικό πλαίσιο, αρχικής εκπαίδευσης αλλά και συνεχούς επιμόρφωσης και υποστήριξης των ανάδοχων γονέων στο έργο τους, προκειμένου να κατανοήσουν και να ανταποκριθούν επαρκώς στις ιδιαίτερες αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών.
A.ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
- Νομικές, θεσμικές και οργανωτικές καινοτομίες που αφορούν στην εφαρμογή και στην ανάπτυξη των θεσμών της αναδοχής και της υιοθεσίας
Κατά τα έτη 2018-2021, παρακολουθούμε σειρά ρυθμιστικών και λειτουργικών καινοτομιών στο πεδίο της παιδικής προστασίας και δη στον τρόπο συστηματοποίησης, οργάνωσης και εφαρμογής των θεσμών της αναδοχής και της υιοθεσίας.
Εδώ εντάσσονται:
α) η λειτουργία του πληροφοριακού συστήματος αναδοχής και υιοθεσίας anynet.gr ως ενιαία διαδικασία επιλογής αναδόχων και θετών γονέων και διασύνδεσης τους με παιδιά και εφήβους που ζουν σε ιδρύματα ή εγκαταλείπονται σε νοσοκομεία ή εισάγονται σε αυτά με εισαγγελική εντολή με βάση τις ανάγκες των παιδιών που τελούν υπό προστασία από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και τα αιτήματα των υποψηφίων αναδόχων και θετών γονέων
β) ο καθορισμός της διαδικασίας, των αρμόδιων φορέων, της χρονικής διάρκειας καθώς και κάθε άλλου σχετικού θέματος που αφορά στη σύνδεση των ανηλίκων που είναι εγγεγραμμένοι στο Εθνικό Μητρώο Ανηλίκων με τους υποψήφιους αναδόχους και τους υποψήφιους θετούς γονείς που είναι εγγεγραμμένοι στο Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων Γονέων και στο Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Θετών Γονέων αντιστοίχως
γ) ο καθορισμός των προϋποθέσεων, ο τρόπος και το ύψος της αμοιβής, η διαδικασία εγγραφής στον Ειδικό Κατάλογο Πιστοποιημένων κοινωνικών λειτουργών του ΣΚΛΕ που καλούνται ως πραγματογνώμονες για την διεξαγωγή της απαιτούμενης κοινωνικής έρευνας στις περιπτώσεις που η αρμόδια κοινωνική υπηρεσία αδυνατεί να προβεί στην διενέργεια αυτής
δ) η οργάνωση των προγραμμάτων εκπαίδευσης και επιμόρφωσης των υποψήφιων ανάδοχων και θετών γονέων και των προγραμμάτων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης αυτών
ε) η δημοσίευση του Κανονισμού Λειτουργίας του Εθνικού Συμβουλίου Αναδοχής – Υιοθεσίας (ΕΣΑνΥ) που περιλαμβάνει διατάξεις για τον σκοπό σύστασης, τη σύνθεση, τη συγκρότηση, τις αρμοδιότητες, καθώς και για όλα τα θέματα εσωτερικής διάρθρωσης και λειτουργίας του ΕΣΑνΥ
στ) ο καθορισμός των προϋποθέσεων χορήγησης της οικονομικής ενίσχυσης της αναδοχής, ο προσδιορισμός των δικαιούχων της ενίσχυσης, του χρόνου, του τρόπου και της διάρκειας καταβολής της κ.ά.
ζ) η έναρξη λειτουργίας της ανοιχτής πλατφόρμας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων paidi.gov.gr από την οποία κάθε πολίτης αντλεί πληροφορίες και στατιστικά στοιχεία για ζητήματα που αφορούν στο παιδί, όπως για τον θεσμό της αναδοχής και της υιοθεσίας, για τους φορείς παιδικής προστασίας κ.ά.
- Οι σημαντικότερες καινοτομίες του ν. 4538/2018
Οι σημαντικότερες καινοτομίες που εισήχθησαν με τον ν. 4538/2018 «Μέτρα για την προώθηση των Θεσμών της Αναδοχής και Υιοθεσίας και άλλες διατάξεις», συνοψίζονται στα εξής:
- Το νέο νομικό πλαίσιο εισήγαγε τη δυνατότητα απόκτησης της ιδιότητας του αναδόχου γονέα σε έχοντες υπογράψει σύμφωνο συμβίωσης, άρα και σε ομόφυλα ζευγάρια που έχουν προβεί στην υπογραφή συμφώνου συμβίωσης, και καθιέρωσε τη νομική ισοδυναμία της υποψηφιότητας των μεμονωμένων ατόμων έναντι των λοιπών υποψηφίων γονέων (ζευγάρια με ή χωρίς παιδιά, άγαμοι, διαζευγμένοι, σε χηρεία).
- Η πρόβλεψη του θεσμού της επαγγελματικής αναδοχής με την παροχή αντιμισθίας, ασφάλισης, εκπαίδευσης και διαρκούς επιμόρφωσης των επαγγελματιών αναδόχων μπορεί να συμβάλλει στην ποιοτική ανάληψη της φροντίδας παιδιών με αυξημένες ανάγκες (παιδιά με χρόνια προβλήματα υγείας και συμπεριφοράς ή με έντονη παραβατική δραστηριότητα).
- Η ίδρυση και λειτουργία Εθνικού και Ειδικού Μητρώου Ανηλίκων, Εθνικού και Ειδικού Μητρώου Υποψηφίων Αναδόχων Γονέων, Εθνικού Μητρώου Εγκεκριμένων Αναδοχών Ανηλίκων και Ειδικών Μητρώων Εγκεκριμένων Αναδοχών Ανηλίκων τα οποία καταγράφουν με τρόπο ενιαίο τα δεδομένα του συστήματος αναδοχής και υιοθεσίας. Επιπλέον, με μεταγενέστερη ρύθμιση ιδρύεται η υποχρέωση σύνταξης και καταχώρησης στο Ειδικό Μητρώο Ανηλίκων, από την κατά περίπτωση αρμόδια μονάδα παιδικής προστασίας και φροντίδας, ενός Ατομικού Σχεδίου Οικογενειακής Αποκατάστασης (ΑΣΟΑ), για κάθε ανήλικο εγγεγραμμένο σε Εθνικό Μητρώο Ανηλίκων, που τελεί υπό την ευθύνη της (άρθρο 117 § 4 Ν. 4604/2019).
- Καθιερώνονται κύκλοι εκπαίδευσης για τους υποψηφίους αναδόχους και τους υποψηφίους θετούς γονείς ως προαπαιτούμενο για την ένταξή τους στα αντίστοιχα ηλεκτρονικά μητρώα και προβλέπεται η διοργάνωση προγραμμάτων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης για τους ανάδοχους και θετούς γονείς από τους φορείς εποπτείας των θεσμών.
- Προβλέπεται η κατά προτεραιότητα εγγραφή των παιδιών σε αναδοχή σε παιδικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς, η φιλοξενία τους κατά προτεραιότητα σε παιδικές εξοχές και η εγγραφή σε φοιτητικές εστίες κατά προτεραιότητα των φοιτητών που τελούν σε αναδοχή.
- Η ιατροφαρμακευτική κάλυψη του ανηλίκου υπό αναδοχή παρέχεται από τον ασφαλιστικό φορέα του αναδόχου γονέα και όχι του έχοντος την επιμέλεια του παιδιού, όπως ίσχυε στο παρελθόν.
- Εξομοιώνονται οι ανάδοχοι γονείς με τους φυσικούς γονείς καθ’ όλη τη διάρκεια της αναδοχής ως προς τα κοινωνικά τους δικαιώματα (άδειες φροντίδας & ανατροφής).
- Εξακολουθεί να ισχύει η οικονομική ενίσχυση των παιδιών ΑμεΑ και μετά την ενηλικίωσή τους και για όσο χρόνο διαρκεί η αναδοχή.
- Καθιερώνεται η σύντμηση των προθεσμιών για τη διεξαγωγή και ολοκλήρωση της κοινωνικής έρευνας του φορέα εποπτείας του θεσμού της αναδοχής και της υιοθεσίας (προβλέπεται τρίμηνο για την ολοκλήρωση της έκθεσης αξιολόγησης και καταλληλότητας σε περιπτώσεις αναδοχής και εξάμηνο στις περιπτώσεις υιοθεσίας).
- Καθιερώνεται το χρονικό διάστημα των τριών ετών ως απώτατου χρονικού ορίου παραμονής του υποψηφίου αναδόχου γονέα στο Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων Γονέων.
- Εισάγεται η υποχρεωτικότητα τήρησης του έγγραφου τύπου για τις συμβατικές αναδοχές.
- Οι θεσμικές ελλείψεις ως θεσμικές προκλήσεις – Κριτική επισκόπηση
Το σύστημα παιδικής προστασίας στην Ελλάδα χρειάζεται γενναίες μεταρρυθμίσεις ώστε να οδηγηθούμε σε ένα καταλυτικό σχέδιο αποϊδρυματοποίησης, το οποίο να ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες των παιδιών που διαβιούν σε μονάδες παιδικής φροντίδας και κυρίως των πιο ευάλωτων μεταξύ αυτών, όπως τα παιδιά με αναπηρία.
Ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδικής προστασίας περιλαμβάνει παρεμβάσεις στην κοινότητα για την υποστήριξη των ευάλωτων οικογενειών και των οικογενειών με σύνθετα ψυχοκοινωνικά προβλήματα ώστε να μην “τροφοδοτείται” η δεξαμενή των υπό κίνδυνο παιδιών με νέα περιστατικά παραμέλησης ή κακοποίησης, ώστε να μην προστίθενται παιδιά και έφηβοι στην εμπειρία της ιδρυματοποίησης. Η πρωτογενής παρέμβαση στην κοινότητα μπορεί να προλάβει την δικαστική ή την εισαγγελική παρέμβαση με υπηρεσίες φροντίδας, υποστήριξης και υγείας σε χρόνο και χώρο όπου οι χειρισμοί μπορούν να είναι θυματοπροληπτικοί. Επίσης, η ανυπαρξία δομών άμεσης και επείγουσας φιλοξενίας οικογενειακού τύπου στην κοινότητα αποτελεί σοβαρό θεσμικό κενό του συστήματος παιδικής προστασίας της χώρα μας.
Δυστυχώς, η τρέχουσα εικόνα του συστήματος παιδικής προστασίας εμφανίζει σε μεγάλο βαθμό υποστελέχωση σε όλους τους φορείς που εμπλέκονται είτε στην εποπτεία των θεσμών της αναδοχής και της υιοθεσίας είτε στην διεξαγωγή της κατά περίπτωση απαραίτητης κοινωνικής έρευνας για την αφαίρεση της επιμέλειας από τους φυσικούς γονείς ή για την αξιολόγηση των υποψηφίων αναδόχων και θετών γονέων που, σε ένα μεγάλο βαθμό, μετακυλίει αρμοδιότητες υπηρεσιακού χαρακτήρα στους υποψήφιους γονείς αντιμετωπίζοντάς τους άλλοτε ως επαγγελματίες και άλλοτε ως εθελοντές χωρίς να τους παρέχει την απαραίτητη στήριξη και καθοδήγηση κατά τα κρίσιμα στάδια της τοποθέτησης του παιδιού στην οικογένειά τους ή στο σύνολο της μεταπαρακολούθησης των θεσμών της αναδοχής ή της υιοθεσίας.
Με την ίδρυση ηλεκτρονικών Μητρώων επιχειρείται μια προσπάθεια προτυποποίησης της διαδικασίας ώστε να είναι πιο εύκολη η σύζευξη παιδιών με υποψηφίους γονείς με βάση: α) τις ανάγκες των παιδιών για αποκατάσταση και αποϊδρυματοποίηση, β) τις αιτήσεις των υποψηφίων γονέων και γ) τη διαθεσιμότητα των παιδιών που βρίσκονται σε πλαίσια παιδικής προστασίας σε όλη την επικράτεια. Ζητήματα, ωστόσο, εφαρμογής και αποτελεσματικότητας αναδείχθηκαν μέσω αστοχιών ταιριάσματος παιδιών και υποψηφίων γονέων όταν, μετά την ηλεκτρονική σύνδεση, η γεωγραφική απόσταση ανάμεσα στο παιδί, την κατοικία των υποψηφίων γονέων και τη φυσική του οικογένεια δεν εξασφάλιζε την επικοινωνία του παιδιού με τους έχοντες την επιμέλειά του (φυσικούς γονείς ή ίδρυμα) καθώς, σε πλείστες περιπτώσεις, συνδέθηκαν ηλεκτρονικά παιδιά με υποψηφίους γονείς που κατοικούσαν μακριά από την φυσική οικογένεια ή το ίδρυμα. Αντιστοίχως, προβλήματα άσκησης των αρμοδιοτήτων και των υποχρεώσεων του επιτρόπου παρουσιάστηκαν σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η πραγματική φροντίδα ανατέθηκε σε γονείς με μόνιμη διαμονή σε τόπο διαφορετικό από αυτόν όπου βρισκόταν η έδρα του επιτρόπου.
Οι θεσμικές ελλείψεις που παρουσιάζει το σύστημα παιδικής προστασίας στη χώρα μας παραμένουν πάμπολλες, επιλεκτικά αναφέρουμε κάποιες από αυτές σε συνδυασμό με ορισμένες προτάσεις:
α) Η τρέχουσα εικόνα του συστήματος παιδικής προστασίας στη χώρα μας δεν προσφέρει ούτε ορατότητα στα παιδιά που διαβιώνουν στα Ιδρύματα, ούτε ένα χώρο όπου αυτά να μπορούν με ασφάλεια να ακούγονται, να ενημερώνονται για τα δικαιώματα τους σε γλώσσα φιλική προς αυτά και να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, πρόσφατες Συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης υπαγορεύουν την διεξαγωγή διαβουλεύσεων με παιδιά σε Υπηρεσίες και δομές που τα προστατεύουν και εργάζονται με αυτά. Στόχος των Συστάσεων είναι η εναρμόνιση των συστημάτων παιδικής προστασίας με τις αρχές της φιλικής προς το παιδί δικαιοσύνης, η τήρηση των οποίων ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή και ακρόαση των παιδιών σε ζητήματα που τα αφορούν, την ενδυνάμωση της θέσης τους και την ενίσχυση των δικαιωμάτων τους στα Ιδρύματα και στις Υπηρεσίες που τα εκπροσωπούν και τα προστατεύουν. Με την ενεργό συμμετοχή τους τα παιδιά συγκατασκευάζουν αποφάσεις που τα αφορούν και ανταποκρίνονται στις προσδοκίες τους. Με αυτόν τον ενεργό ρόλο, τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν κυριότητα, ιδιοκτησία απέναντι στις υιοθετηθείσες παρεμβάσεις, δεσμεύονται ως προς αυτές και τις ακολουθούν.
- β) Ένα ακανθώδες ζήτημα που επιπλέον αντιμετωπίζουν οι ανάδοχοι γονείς είναι το αρρύθμιστο νομικό καθεστώς των περισσοτέρων παιδιών που φιλοξενούνται σε ιδρύματα ή σε νοσοκομεία το οποίο έτσι δεν εξυπηρετεί το συμφέρον των παιδιών. Προτείνεται η εισαγωγή ρύθμισης της αφαίρεσης ή τακτοποίησης της γονικής μέριμνας των ευάλωτων παιδιών με ενιαίο και συστηματικό τρόπο, ώστε τα πλαίσια παιδικής προστασίας να μπορούν να προχωρούν σε ενέργειες φροντίδας και προστασίας των παιδιών που έχουν υπό την εποπτεία/επιμέλεια ή εν τέλει υπό την επιτροπεία τους.
γ) Σήμερα, η προσέλκυση οικογενειακών σχημάτων στην αναδοχή φαίνεται ακόμη να υστερεί ως προς την πολυμορφία και τον πλουραλισμό που αυτές παρουσιάζουν καθώς οικογενειακές μορφές, όπως οι έχοντες υπογράψει σύμφωνο συμβίωσης και τα ομόφυλα ζευγάρια, υποεκπροσωπούνται στην δεξαμενή των υποψηφίων γονέων. Ωστόσο, στον δημόσιο διάλογο η αναφορά στην αποφυγή των διακρίσεων μεταξύ των υποψηφίων μόνο θετική μπορεί να θεωρηθεί.
δ) Το άρθρο 25 της ΔΣΔΠ αναφέρεται στην περιοδική επαναξιολόγηση της εναλλακτικής φροντίδας στην οποία τοποθετείται ένα παιδί και αυτό σημαίνει ότι, παρά τον θεσμικό διάλογο που απαιτεί απόλυτη διακριτότητα ανάμεσα στους θεσμούς αναδοχής και υιοθεσίας, σε κάποιες περιπτώσεις η αναδοχή, και κυρίως η μακροχρόνια, ενδέχεται να οδηγήσει σε υιοθεσία εάν το ειδικό συμφέρον ενός συγκεκριμένου παιδιού απαιτεί μια τέτοια μετεξέλιξη.
ε) Μια αποδοτική, συνολική στρατηγική αποϊδρυματοποίησης απαιτεί την προώθηση ειδικά των μορφών της επαγγελματικής, της επείγουσας, της ανακουφιστικής και της βραχείας αναδοχής με παροχή κινήτρων και ανάπτυξη επαγγελματικού πλαισίου για αυτές τις μορφές αναδοχής.
ζ) Η αναβάθμιση του συστήματος παιδικής προστασίας δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση των εμπλεκομένων επαγγελματιών. Πουθενά έως σήμερα, στο κείμενο νομικό πλαίσιο δεν έχει γίνει αναφορά σε τέτοια υποχρέωση.
η) Κρίνεται επιτακτική η διαμόρφωση ενός ενιαίου και νομικά δεσμευτικού κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας που να διέπει όλους τους φορείς παιδικής προστασίας και τους φορείς εποπτείας της αναδοχής και της υιοθεσίας.
θ) Κρίνεται απαραίτητη η διαμόρφωση ενιαίων κανονισμών λειτουργίας των πλαισίων παιδικής προστασίας που να θεμελιώνουν ενιαία πρωτόκολλα διαχείρισης και κατοχύρωση των δικαιωμάτων των παιδιών και των αρχών που πρέπει να διέπουν την παιδική προστασία.
Περαιτέρω, ειδικά στο πεδίο της προώθησης του θεσμού της αναδοχής και της υιοθεσίας, κρίνεται απαραίτητη η αλλαγή παραδείγματος και κουλτούρας και η μετακίνηση από το προνοιακό πρότυπο διαχείρισης του ζητήματος της προστασίας των παιδιών σε κίνδυνο (στο πλαίσιο του οποίου παιδιά και γονείς αντιμετωπίζονται ως θύματα και αξιολογούνται με μέτρα φιλανθρωπίας και καλών προθέσεων) στο δικαιϊκό πρότυπο, ακολουθώντας τις αρχές μιας φιλικής προς το παιδί δικαιοσύνης, στο πλαίσιο του οποίου, οι φορείς παιδικής προστασίας χαρακτηρίζονται από διεπιστημονικές ομάδες υποστήριξης και αξιολόγησης των οικογενειών, τα παιδιά και οι γονείς (φυσικοί και ανάδοχοι ή θετοί) δεν αντιμετωπίζονται ως παθητικά αντικείμενα που χρήζουν προστασίας, αλλά ως φορείς – υποκείμενα δικαιωμάτων και ως εκ τούτου ασκούν τα δικαιώματα που τους αναγνωρίζονται από το τρέχον εθνικό και διεθνές νομικό πλαίσιο. Στο πλαίσιο του δικαιϊκού προτύπου, οι αποφάσεις, τα συστήματα και οι επαγγελματίες στον χώρο της παιδικής προστασίας υπόκεινται σε διαρκή εκπαίδευση και επιμόρφωση, δεσμεύονται από προθεσμίες για την ολοκλήρωση των ενεργειών τους, διέπονται από ενιαία πρωτόκολλα διαχείρισης και σαφή χρονοδιαγράμματα και μεθοδολογίες αποτυπωμένες σε δεσμευτικούς κώδικες δεοντολογίας.
Β. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΟΧΗ
- Παράγοντες που θέτουν σε κίνδυνο την αναδοχή
Μέσα από την παρέμβαση υποστήριξης ανάδοχων οικογενειών, η οποία θα περιγραφεί στη συνέχεια, διαπιστώθηκε ότι οι ίδιοι παράγοντες κινδύνου που απειλούν την τεκνοθεσία απειλούν και την αναδοχή. Αυτοί διακρίνονται σε: α) χαρακτηριστικά της επαγγελματικής παρέμβασης, β) χαρακτηριστικά της θετής οικογένειας και γ) χαρακτηριστικά των παιδιών (Vadilonga, 2017). Περαιτέρω, εμπειρικά από την εν λόγω παρέμβαση, αναδύθηκαν κάποιοι επιπλέον παράγοντες κινδύνου: α) η ελλιπής προετοιμασία του παιδιού κυρίως κατά το στάδιο πριν από την ένταξη του στην ανάδοχη οικογένεια, β) οι υπερβολικές προσδοκίες των γονέων, γ) οι δυσκολίες συναισθηματικής πρόσδεσης των γονέων, δ) η μειωμένη υποστήριξη των γονέων από το κοινωνικό τους δίκτυο και ε) το βίωμα της επιστροφής των παιδιών.
Ο παρακάτω πίνακας περιγράφει συνδυαστικά τους παράγοντες κινδύνου από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση, σε συνδυασμό με εκείνους που αναδύθηκαν κατά την παρέμβαση ενδυνάμωσης ανάδοχων γονέων, που παρουσιάζεται στο παρόν άρθρο.
Πίν. 1: Παράγοντες κινδύνου για την αναδοχή
| Χαρακτηριστικά επαγγελματικής παρέμβασης | Χαρακτηριστικά
ανάδοχης οικογένειας |
Χαρακτηριστικά παιδιών |
| · Έλλειψη εξειδικευμένης εκπαίδευσης
· Γενική αποτίμηση της καταλληλότητας · Aκατάλληλο ταίριασμα/σύνδεση παιδιού – γονέων · Απόκλιση στο προφίλ του παιδιού από το προφίλ του επιθυμητού παιδιού · Ελλιπής προετοιμασία του παιδιού πριν την ένταξη στην ανάδοχη οικογένεια · Απουσία υποστήριξης μετά την τοποθέτηση του παιδιού στην ανάδοχη οικογένεια και κατά τη διάρκεια της αναδοχής
|
· Μονογονεϊκή οικογένεια (μητέρα μόνη)
· Υπάρχοντα τέκνα (βιολογικά ή υιοθετημένα /ανάδοχα) · Σοβαρές διαφωνίες στο ζευγάρι σχετικά με την προοπτική της αναδοχής · Αυστηρός, ανελαστικός τρόπος ανατροφής · Υπερβολικές προσδοκίες γονέων · Δυσκολίες συναισθηματικής πρόσδεσης · Μειωμένη υποστήριξη από κοινωνικό δίκτυο
|
· Κακοποίηση/ παραμέληση
· Μεγάλη ηλικία κατά την αναδοχή (μεγαλύτερη των έξι ετών) · Μεγάλη παραμονή στο ίδρυμα πριν από την αναδοχή (μεγαλύτερη του εξαμήνου) · Εξωτερικευμένες συμπεριφορές (σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς) · Δυσκολίες συναισθηματικής πρόσδεσης · Προηγούμενο βίωμα επιστροφής στο ίδρυμα |
Ο καθένας από τους παραπάνω παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι δεν αρκεί από μόνος του να επιδράσει αρνητικά στην αναδοχή. Σε συνδυασμό όμως με άλλους παράγοντες κινδύνου, η επικινδυνότητα πολλαπλασιάζεται (Vadilonga, 2017).
3.1. Χαρακτηριστικά επαγγελματικής παρέμβασης
Η επαγγελματική παρέμβαση φαίνεται ότι επιδρά σημαντικά στην πορεία της αναδοχής:
α) στο στάδιο της αξιολόγησης της καταλληλότητας των υποψηφίων αναδόχων γονέων,
β) στην προετοιμασία – εκπαίδευση των γονέων και στην προετοιμασία των παιδιών και
γ) στη συνεχή υποστήριξη των ανάδοχων οικογενειών.
Ωστόσο, η έλλειψη εξειδικευμένης εκπαίδευσης των αρμόδιων επαγγελματιών αποτελεί καθοριστικό παράγοντα κινδύνου για την πορεία της αναδοχής. Η στοχευμένη επαγγελματική κατάρτιση θα πρέπει να περιλαμβάνει την απόκτηση γνώσεων σχετικά με το θεσμικό πλαίσιο της αναδοχής, τα συνταγματικά δικαιώματα του παιδιού, τη θεωρία του δεσμού, την εξελικτική ψυχολογία του παιδιού και την ψυχοπαθολογία που σχετίζεται με το τραύμα της εγκατάλειψης/παραμέλησης/κακοποίησης.
Ο επαγγελματίας οφείλει να καταβάλει την απαιτούμενη προσοχή, με μια εξατομικευμένη προσέγγιση και να μην αποτιμά την καταλληλότητα του γονέα σε ένα γενικό πλαίσιο. Η γενική εκτίμηση της καταλληλότητας ενέχει τον κίνδυνο να οδηγήσει σε ασαφή αξιολόγηση και άστοχη σύνδεση γονέων – παιδιών. Ο έλεγχος της καταλληλότητας των υποψήφιων ανάδοχων γονέων θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει, μετά την εκτίμηση των τυπικών προσόντων μέσω της προσκόμισης των απαιτούμενων δικαιολογητικών, τη διενέργεια κοινωνικής έρευνας στην οικία τους ώστε να διερευνηθούν οι πραγματικές συνθήκες ζωής τους και το περιβάλλον στο οποίο θα ενταχθεί το αναδεχόμενο παιδί, καθώς και κάποιες ουσιαστικές προϋποθέσεις, που σχετίζονται με τα κίνητρα, τους σκοπούς, τους στόχους και τις προσδοκίες του γονέα ή της οικογένειας που εκφράζει την επιθυμία να αναλάβει την αναδοχή ενός παιδιού. Επιπλέον ζητήματα που πρέπει να εξετάζονται και να συνεκτιμώνται κατά την αξιολόγηση καταλληλότητας είναι οι γονεϊκές δεξιότητες για χειρισμό ειδικών ή δύσκολων θεμάτων συμπεριφοράς, η ικανότητά τους για ζεστές, συναισθηματικές, σταθερές και ουσιαστικές οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις και η κοινωνική τους λειτουργικότητα, συνθήκες που επιτρέπουν την έκφραση συναισθημάτων και βοηθούν το παιδί να νιώσει ασφάλεια και αποδοχή (Καλλινικάκη, 2001).
Το μη κατάλληλο ταίριασμα/ σύνδεση γονέων – παιδιού θεωρείται προβλεπτικός παράγοντας κινδύνου για δυσκολίες στην αναδοχή. Το ταίριασμα/ σύνδεση, το λεγόμενο «matching», είναι σημαντικό να βασίζεται στις ανάγκες του παιδιού, όπως εντοπίστηκαν κατά τη διαγνωστική εκτίμηση, καθώς και στις δεξιότητες, την εμπειρία και τα γνωρίσματα των αναδόχων. Παράμετροι που πρέπει επιπρόσθετα να λαμβάνονται υπόψη κατά την αντιστοίχιση αυτή είναι π.χ το φύλο, η ηλικία, τα ενδιαφέροντα, η κουλτούρα, οι ιδιαίτερες, αυξημένες ανάγκες φροντίδας του παιδιού (Καλλινικάκη, 2001).
Η απόκλιση στο προφίλ του παιδιού από το προφίλ του «επιθυμητού» παιδιού προβλέπεται να επιφέρει ματαιώσεις. Το προφίλ του παιδιού πρέπει να συγκλίνει κατά το δυνατό περισσότερο με το προφίλ του «επιθυμητού» παιδιού. Η ορθή επιστημονικά και δεοντολογικά πρακτική επιβάλλει την αξιολόγηση της καταλληλότητας βάσει συγκεκριμένων αναγκών και χαρακτηριστικών των παιδιών, και παράλληλα βάσει συγκεκριμένων γνωρισμάτων και επιθυμιών των υποψηφίων, ώστε να μειώνονται οι περιπτώσεις μη επιτυχημένης εξέλιξης της αναδοχής. Οι υποψήφιοι γονείς θα πρέπει να ενθαρρύνονται, κατά τις διαδικασίες των εισαγωγικών συνεντεύξεων και πριν την τοποθέτηση του παιδιού στην οικογένεια τους, να διατυπώσουν σαφείς προσδοκίες και κίνητρα ώστε να αποφεύγεται το αίσθημα απογοήτευσης που μπορεί στη συνέχεια να εμφανισθεί, να μειώνονται οι πιθανότητες καλλιέργειας κλίματος ανασφάλειας και μη σταθερότητας προς το αναδεχόμενο παιδί και να εξαλείφεται η πιθανότητα επιστροφής του παιδιού στο ίδρυμα, ενδεχόμενο βλαπτικό για την κοινωνικοσυναισθηματική του αποκατάσταση.
Από την πλευρά του παιδιού, η ελλιπής προετοιμασία του δυσχεραίνει την προσαρμογή του στη νέα συνθήκη της αναδοχής. Σκόπιμο, επομένως, είναι να υπάρχει μια προπαρασκευαστική διαδικασία πριν ξεκινήσει η τοποθέτηση, κατά την οποία το παιδί θα έχει την ευκαιρία να ενημερωθεί από τον επαγγελματία για την επικείμενη αναδοχή, να λάβει διευκρινίσεις για τις παραμέτρους του νέου αυτού καθεστώτος φροντίδας του, για τις επαφές με τους γονείς του και τα αδέλφια του, να εκφράσει την γνώμη του και να συμμετέχει στις αποφάσεις που το αφορούν, να γνωρίσει σταδιακά το νέο του περιβάλλον.
Η απουσία συμβουλευτικής ή θεραπευτικής υποστήριξης προς τους ανάδοχους γονείς κατά τη διάρκεια της αναδοχής θεωρείται παράγοντας κινδύνου για την πορεία της αναδοχής. Σημαντικό είναι να αναπτύσσουν, με τη βοήθεια της εκπαίδευσης και της διαρκούς υποστήριξης και επιμόρφωσης, ειδικές δεξιότητες για να αναλάβουν με επιτυχία την ανατροφή ενός ξένου παιδιού (Γεώργαρου, 2016: 33-34). Ωστόσο, επισημαίνεται ότι, καμία προετοιμασία, όσο επαρκής και αν θεωρηθεί, δεν είναι δυνατό να προβλέψει και να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα της καθημερινότητας ενός παιδιού μέσα στην οικογένεια (Καλλινικάκη, 2001).
3.2 Χαρακτηριστικά ανάδοχης οικογένειας
Η μονογονεϊκότητα θεωρείται οικογενειακή συνθήκη που ενέχει κάποιες δυσκολίες κατά την εξέλιξη της νέας οικογένειας (Vadilonga, 2017). Στις οικογένειες που υποστηρίχθηκαν μέσω της παρέμβασης που θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, συμμετείχαν δύο μονογονεϊκές οικογένειες (μητέρες), οι οποίες κατά τη διάρκεια των συναντήσεων αφηγούνταν τις πρόσθετες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν, εφόσον ήταν αναγκασμένες να διαχειρίζονται μόνες όσα θέματα προέκυπταν σε σχέση με το παιδί χωρίς τη δυνατότητα μοιράσματος με έναν σύντροφο.
Η ύπαρξη άλλου παιδιού στην οικογένεια συνήθως διαφοροποιεί και επηρεάζει τον τρόπο προσαρμογής του παιδιού στην ανάδοχη οικογένεια. Σε μια περίπτωση από τις ανάδοχες οικογένειες που υποστηρίχθηκαν, η ύπαρξη βιολογικού παιδιού στην οικογένεια (με διαφορά ηλικίας από το αναδεχόμενο παιδί πέντε χρόνια) διευκόλυνε την προσαρμογή του αναδεχόμενου παιδιού στην οικογένεια, ενώ σε άλλη οικογένεια με βιολογικό παιδί συνομήλικο με το αναδεχόμενο (σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες κινδύνου) λειτούργησε επιβαρυντικά για την αναδοχή.
Οι σοβαρές διαφωνίες στο ζευγάρι σχετικά με την ικανοποίησή τους από την μέχρι σήμερα πορεία της αναδοχής και από την προοπτική της αναδοχής να εξελιχθεί σε τεκνοθεσία είναι παράγοντας κινδύνου για την εξέλιξη της αναδοχής. Για δύο οικογένειες από την ομάδα αναδόχων οι σχετικές συζυγικές διαφωνίες ήταν ο σοβαρότερος λόγος που δυσχέραινε την σχέση ασφάλειας μεταξύ των γονιών και του παιδιού. Στη μία περίπτωση ελλόχευε το (ανείπωτο στην ομάδα) συναίσθημα απειλής της μητέρας από την αναπτυσσόμενη θηλυκότητα της κόρης, ενώ στην άλλη το συναίσθημα μειωμένης γενναιοδωρίας του πατέρα προς το παιδί, σχετιζόταν με τα έννομα αστικά δικαιώματα κληρονομιάς που θα προέκυπταν από την υιοθεσία.
Ο αυστηρός και ανελαστικός τρόπος ανατροφής επιδρά αρνητικά στη σχέση γονέα και παιδιού. Αρκετοί γονείς της ομάδας θεωρούσαν ενδεδειγμένη την τιμωρητική αντιμετώπιση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών των παιδιών. Έτσι, όμως, ανέπτυσσαν έναν ανελαστικό τρόπο ανατροφής, με επιβολή τιμωριών και αυθαίρετης αποστέρησης προνομίων, που εγκλώβιζαν γονείς και παιδιά σε σχέση εξουσίας και σε συναισθήματα ματαίωσης και θυμού. Αυτή η τιμωρητική στάση των ανάδοχων γονέων έτεινε να θυμίζει στα παιδιά τις προγενέστερες αρνητικές εμπειρίες τους με τους βιολογικούς τους γονείς, που ήταν αυθαίρετα τιμωρητικοί, ανεξέλεγκτα θυμωμένοι και απρόβλεπτοι. Στον αντίποδα αυτών των συμπεριφορών, οι ανάδοχοι γονείς αναμένεται να προσφέρουν επανορθωτικές εμπειρίες στα παιδιά (Rosenfeld et al, 1997).
Από την ομάδα υποστήριξης ανάδοχων γονέων φάνηκε ότι οι υπερβολικές προσδοκίες των γονέων για το παιδί και οι δυσκολίες τους για συναισθηματική πρόσδεση, λειτούργησαν συνδυαστικά ως κυρίαρχη απειλή για την ομαλή εξέλιξη της αναδοχής. Συχνά οι γονείς έτειναν να δίνουν προβάδισμα στις δικές τους ανάγκες έναντι των αναγκών των παιδιών. Με αισθήματα απογοήτευσης και ματαίωσης είτε από τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές είτε από τις χαμηλές σχολικές επιδόσεις των παιδιών, οι γονείς ένιωθαν ότι η ιδεατή θετική κοινωνική τους εικόνα δεν επιβεβαιωνόταν. Με κυρίαρχη αυτή την ανάγκη επιβεβαίωσης της κοινωνικής τους εικόνας, οι γονείς επέμεναν είτε να τιμωρούν τα παιδιά για τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές τους είτε να περιορίζονται στο να υποστηρίζουν μαθησιακά τα παιδιά (και να απογοητεύονται συνεχώς από τις σχολικές υπο-επιδόσεις τους), και τα δύο σε βάρος της ανάπτυξης μιας ζεστής συναισθηματικής σχέσης με τα παιδιά.
Στην ομάδα ανάδοχων γονέων αναδύθηκε επίσης η μειωμένη υποστήριξη που βίωναν κάποιες οικογένειες από το ευρύτερο οικογενειακό ή/ και κοινωνικό τους πλαίσιο. Η απουσία υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου σήμαινε απουσία ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των γονέων από το περιβάλλον τους στο γονεϊκό τους ρόλο και αδυναμία αποφόρτισης των αρνητικών τους συναισθημάτων σε συγγενείς και φίλους. Ένας πατέρας βίωνε καταθλιπτικά συναισθήματα από την απειλή αποκλήρωσης από τον δικό του πατέρα, ενώ μια άλλη μητέρα έδινε αγώνα να διαφοροποιηθεί από τη δική της μητέρα και να υποστηρίξει την επιλογή της να γίνει ανάδοχη. Άλλοι γονείς ανέφεραν απαξιωτικές αντιδράσεις φίλων κατά το μοίρασμα δυσκολιών, τύπου: «δεν σου τα έλεγα; πού πάτε να μπλέξετε;».
Ο περιορισμός των παραγόντων κινδύνου, παίρνει τη μορφή προσωπικής μετακίνησης και εξέλιξης από πλευράς των γονέων, κάτι που δεν μπορεί να γίνει χωρίς συνεχιζόμενη υποστήριξη από επαγγελματίες.
3.3. Χαρακτηριστικά παιδιών
Η παραμέληση/κακοποίηση των παιδιών έχει αποδειχθεί ερευνητικά ότι αποτελεί τον βασικότερο παράγοντα κινδύνου για την αναδοχή. Η κακοποίηση σε συνδυασμό με την πρώιμη στέρηση – φτώχεια και την ψυχική ασθένεια ή εξάρτηση του βιολογικού γονιού από ουσίες, θέτει τα παιδιά προς αναδοχή σε ομάδα υψηλού κινδύνου για ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας και ενήλικης εγκληματικότητας (Rosenfeld et al. 1997). Πολλά αναδεχόμενα παιδιά λένε ότι οι γονείς τους σωστά έπρατταν που τους κακοποιούσαν ή τους παραμελούσαν. Οι βιολογικοί γονείς θεωρούνται «καλοί» από τα παιδιά, ενώ τα ίδια ήταν «κακά». Γι΄ αυτό, άλλωστε, πιστεύουν ότι απομακρύνθηκαν από το σπίτι και βρέθηκαν σε ανάδοχη οικογένεια. Πολλά παιδιά βιώνουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, καταθλιπτικά ή/και αυτοκτονικά συναισθήματα. Άλλοι αναδεχόμενοι (κυρίως έφηβοι) εξωτερικεύουν τον θυμό τους, με αποτέλεσμα να γίνονται παρορμητικοί και επιθετικοί κατά ανθρώπων και περιουσίας (Rosenfeld et al. 1997).
Η προχωρημένη ηλικία των παιδιών είναι βασικός παράγοντας κινδύνου για την ομαλή εξέλιξη της αναδοχής και την υγιή ανάπτυξη των παιδιών. Η μεγάλη ηλικία των παιδιών σημαίνει ότι τα παιδιά είχαν βιώσει παρατεταμένες τραυματικές εμπειρίες εντός της βιολογικής τους οικογένειας με κακοποιητικούς/ αδιάφορους/ απρόβλεπτους γονείς, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνονται οι διεργασίες ασφαλούς συναισθηματικής πρόσδεσης των παιδιών με τους ανάδοχους γονείς.
Η παραμονή στο ίδρυμα πριν την αναδοχή, ιδιαίτερα αν είναι μακροχρόνια, είναι παράγοντας που επιβαρύνει την ψυχική υγεία των παιδιών. Η µελέτη των Roy, Rutter, & Pickles, (2000), κατέδειξε ότι η υπερκινητικότητα και η διάσπαση της προσοχής οφείλονται κυρίως στην ιδρυµατική ανατροφή των παιδιών. Άλλες μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η ιδρυµατική ανατροφή, ιδιαίτερα αν ξεκινά από τη βρεφική ηλικία, έχει σοβαρές και µακροχρόνιες επιπτώσεις στην ανάπτυξη των παιδιών (Βορριά, 2015). Αυτές οι επιπτώσεις οφείλονται στην ασυνεχή και απρόσωπη φροντίδα που παρέχει το ίδρυμα, καθώς και στον κοινωνικό στιγματισμό που συνοδεύει τα παιδιά που ζουν σε ίδρυμα.
Τα προβλήματα συμπεριφοράς αποτελούν για τους γονείς παράγοντα που δυσκολεύει την αναδοχή. Πολλά από τα αναδεχόμενα παιδιά των γονέων της ομάδας που υποστηρίχθηκε είχαν αναπτύξει και εδραιώσει στρατηγικές προσαρμογής και επιβίωσης, από την ζωή τους με τη βιολογική οικογένεια αλλά και κατά την παραμονή τους στο ίδρυμα που προηγήθηκε της αναδοχής, ειδικά στην περίπτωση που η παραμονή ήταν μεγάλη. Πρόκειται για συμπεριφορές κοινωνικά μη αποδεκτές (ψέμα, κλοπή, επιθετικότητα). Για τους ανάδοχους γονείς αυτές οι συμπεριφορές προκαλούσαν έντονο προβληματισμό και ανησυχία.
Οι δυσκολίες συναισθηματικής πρόσδεσης των παιδιών με τους ανάδοχους γονείς παίρνουν πολλές μορφές. Στη σχέση τους με τους ανάδοχους γονείς τα παιδιά εξακολουθούν να χρησιμοποιούν προηγούμενα μοντέλα ανασφαλούς συναισθηματικής πρόσδεσης, που είχαν εγκαθιδρυθεί κατά τις προηγούμενες ανεπαρκείς και κακοποιητικές σχέσεις με τους βιολογικούς γονείς τους (Howe et al, 2003). Επιπρόσθετα, ανακαλούν αναπαραστάσεις από τις προηγούμενες εμπειρίες τους, για να προβλέψουν τις αντιδράσεις των ανάδοχων γονέων. Αναμένουν ότι οι ανάδοχοι θα έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τους βιολογικούς γονείς (απρόβλεπτοι, βίαιοι, καταστρεπτικοί ή συγκεχυμένοι). Κάποια παιδιά προκαλούν την αρνητική συμπεριφορά των ανάδοχων γονιών μόνο και μόνο για να επιβεβαιωθούν ότι οι ανάδοχοι μοιάζουν με τους βιολογικούς τους γονείς (Rosenfeld et al. 1997). Τα περισσότερα αναδεχόμενα παιδιά έχουν μια μόνιμη «συναισθηματική ουλή» από τους αποχωρισμούς που έχουν ζήσει. Η αβεβαιότητα για το πού τελικά ανήκουν, η οποία είναι σύμφυτη με τον θεσμό της αναδοχής, γεννά στα παιδιά μια εσωτερική σύγκρουση αφοσίωσης (loyalty conflict), δηλαδή ένα δίλημμα να επιλέξουν σε ποιον γονιό (βιολογικό ή ανάδοχο) να δείξουν αφοσίωση (Rosenfeld et al. 1997). Συνεπώς, η συναισθηματική πρόσδεση με τον ανάδοχο γονιό ίσως βιώνεται και ως προδοσία προς τον βιολογικό.
Η επιστροφή των παιδιών στο ίδρυμα αντιβαίνει στο συμφέρον των παιδιών, που είναι η διατήρηση ενός σταθερού και ασφαλούς οικογενειακού περιβάλλοντος διαμονής. Μάλιστα, για να διασφαλίσει ο νομοθέτης στο πρόσωπο του αναδόχου τη διάρκεια, την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια ως συστατικά στοιχεία μιας σχέσης φροντίδας, έχει προβλέψει την απώλεια της ιδιότητας του αναδόχου (και μάλιστα δια βίου) μόνο σε περιπτώσεις ακραίες και εξαιρετικές, κατά τις οποίες ο ανάδοχος γονέας καταδικάζεται τελεσίδικα για αδίκημα που διέπραξε με δόλο και που αφορά τη ζωή, την υγεία και τα ήθη του τέκνου (άρθρο 19 Ν. 4538/2018, άρθρο 1537 ΑΚ). Για το ίδιο το παιδί, που επανατοποθετείται στο ίδρυμα, η εμπειρία επιστροφής βιώνεται ως ένα ακόμα βίωμα απόρριψης. To τραυματικό αυτό βίωμα για τα παιδιά έρχεται να προστεθεί σε προηγούμενα τραύματα, όπως η πρωταρχική εγκατάλειψη/ απομάκρυνση από τους βιολογικούς γονείς. Η αυτοεικόνα και το αυτοσυναίσθημα του παιδιού πλήττονται σοβαρά, καθώς ενισχύεται ένας εαυτός μη άξιος να κρατηθεί στην οικογένεια ή να αγαπηθεί από γονείς/ φροντιστές. Οι διαδοχικές τοποθετήσεις του παιδιού σε περισσότερες ανάδοχες οικογένειες εντείνουν τις συναισθηματικές του δυσκολίες και επηρεάζουν την ικανότητα ασφαλούς συναισθηματικής του πρόσδεσης, καθώς και το βασικό αίσθημα εμπιστοσύνης προς τους ενήλικους φροντιστές του (Rosenfeld et. al, 1997).
Γ. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ
- Η συνεχιζόμενη υποστήριξη των ανάδοχων γονέων ως προστατευτικός παράγοντας για την αναδοχή
Η αναδοχή είναι μια ιδιαίτερη οικογενειακή συνθήκη και μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά/ επανορθωτικά για τα παιδιά σε αναδοχή. Ο αρνητικός αντίκτυπος της ιδρυματοποίησης στην υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών γίνεται πιο κατανοητός μέσα από την θεωρία του δεσμού, που αναπτύχθηκε από τον John Bowlby το 1951, η οποία, παράλληλα, αναδεικνύει τη σημασία της αναδοχής στην ομαλή ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών. Περιγράφει τη σχέση εξάρτησης που αναπτύσσει το παιδί με τους κύριους φροντιστές του, τα σημαντικά -ένα ή δύο- πρόσωπα δηλαδή, που το φροντίζουν προστατεύοντάς το από κάθε κίνδυνο και του παρέχουν σωματική και συναισθηματική φροντίδα, αδιάλειπτα και σταθερά, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Το κύριο πρόσωπο δεσμού είναι εκείνο με το οποίο το παιδί νιώθει πιο κοντά, εκείνο που με αξιοπιστία, υπευθυνότητα και σταθερότητα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, συνεισφέροντας στην κοινωνική, ψυχοσυναισθηματική και συμπεριφορική ανάπτυξη του παιδιού, το πρόσωπο που επιτρέπει στο παιδί να δημιουργήσει ασφαλή δεσμό (Bowlby, 1988).
Τα παιδιά, επομένως, που τίθενται σε ανάδοχη φροντίδα, ενδέχεται να παρουσιάζουν εκτεταμένες αναπτυξιακές, ψυχολογικές και ψυχιατρικές ανάγκες, στις οποίες οι ανάδοχοι γονείς καλούνται να ανταποκριθούν (Rosenfeld et al., 1997), αποκαθιστώντας τις πρώιμες τραυματικές εμπειρίες της βρεφικής ηλικίας, καθώς και τον ανασφαλή δεσμό που μπορεί να εκδηλώνεται μέσα από αρνητικά συναισθήματα, αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων, αντικοινωνικές ή και επιθετικές συμπεριφορές των παιδιών, αναπτύσσοντας μαζί τους δεσμούς ασφάλειας και εμπιστοσύνης. Προκειμένου, λοιπόν, να αποφέρει η αναδοχή τα καλύτερα προσδοκώμενα αποτελέσματα για το αναδεχόμενο παιδί και να σταθούν οι ανάδοχοι γονείς ικανοί να κατανοήσουν και να ανταποκριθούν επαρκώς σε αυτές τις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών, χρειάζονται συνεχή υποστήριξη και συστηματική εποπτεία για την ενδυνάμωση του γονεϊκού τους ρόλου. Η σωστή προετοιμασία και η συνεχής εκπαίδευση των ανάδοχων γονέων, κρίνεται, λοιπόν, ότι είναι εξαιρετικής σημασίας, προκειμένου αφενός να είναι κατάλληλα κι επαρκώς προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν ζητήματα που πιθανότατα να προκύψουν, ιδιαίτερα κατά την ένταξη και προσαρμογή των παιδιών στην οικογένεια και αφετέρου να είναι σε θέση να εστιάσουν στις θετικές πτυχές της αναδοχής και να επενδύσουν στη δημιουργία ουσιαστικών δεσμών με τα παιδιά (Oosterman et al, 2007).
Η αναδοχή έχει μια μετασχηματιστική δύναμη, η οποία επικεντρώνεται στις ανάγκες του παιδιού και πηγάζει από την προσφορά νέων εμπειριών φροντίδας από τους γονείς στο παιδί, οι οποίες θα πρέπει να είναι σημαντικά διαφορετικές από την προηγούμενη εμπειρία του, επαναλαμβανόμενες και έντονες, ώστε το παιδί να υποχρεωθεί να δημιουργήσει νέες εγγραφές ισχυρότερες από τις προϋπάρχουσες. Το να γίνει κανείς ανάδοχος γονέας ενός παιδιού με ψυχικά τραύματα χρειάζεται πολλή υπομονή, επιμονή, ψυχραιμία και την ικανότητα να οδηγήσει προοδευτικά – μέσα από ασφαλή μοντέλα πρόσδεσης και με αφετηρία ατομικές καθημερινές εμπειρίες φροντίδας – στην αλλαγή της ψυχονοητικής οργάνωσης του παιδιού, ώστε να μην επιβεβαιωθούν οι τραυματικές αναπαραστάσεις του και τεθεί σε κίνδυνο η ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη (Κατσιώλης, Μαλλούχου, Μάνθου, 2018).
4.1. Μεθοδολογία παρέμβασης βάσει του Συνθετικού Συστημικού Μοντέλου Καταξιωτικής Διερεύνησης (Σ.Σ.Μ.Κ.Δ)
Η παρέμβαση σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με βάση το Συνθετικό Συστημικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης (Γκότσης, 2019), το οποίο βασίζεται θεωρητικά στη συστημική επιστημολογία και έχει έντονες επιδράσεις από το πεδίο της διαλεκτικής φιλοσοφίας.
Ο όρος Καταξιωτική Διερεύνηση (Αppreciative Ιnquiry) οφείλεται στον David Cooperrider (1986), ο οποίος θεωρείται ο κύριος εμπνευστής του μοντέλου. Η λέξη Καταξιωτική παραπέμπει σε μια πράξη αναγνώρισης, εκτίμησης και καταξίωσης των δυνάμεων, των ικανοτήτων και των δυνατοτήτων που ενυπάρχουν σε ένα άτομο ή σε ένα σύστημα. Τα αποθέματα ενδέχεται να αφορούν το παρελθόν ή το παρόν. Η λέξη Διερεύνηση παραπέμπει σε μια διαδικασία διερεύνησης και ανακάλυψης αυτών των αποθεμάτων. Η προσέγγιση είναι διαφορετική από τις παραδοσιακές μεθόδους που στοχεύουν στην εστίαση σε ένα πρόβλημα, στην διερεύνησή του και στην αναζήτηση λύσεων. Η εστίαση στο πρόβλημα θεωρείται ότι αυξάνει τη δύναμή του. Η Καταξιωτική Διερεύνηση εστιάζει σε αυτό που είναι λειτουργικό και αποτελεσματικό με στόχο να αξιοποιηθεί. Η εστίαση γίνεται στο μέλλον, στον οραματισμό και στους μετασχηματισμούς.
Ειδικότερα, συνιστά σημείο συνάντησης σε ένα τοπίο διαλόγων γεμάτο από ερωτήματα, καταφάσεις, αντιφάσεις, ανάγκες, επιθυμίες και πρακτικές. Ιδιαίτερο μέλημα σε αυτό το διαλογικό τοπίο είναι η συν-δημιουργία λειτουργικών, πολυφωνικών ταυτοτήτων, καθώς και η αποφυγή κατασκευής κλειστών, συμπαγών, άκαμπτων ταυτοτήτων και η ετικετοποίηση. Το Σ.Σ.Μ.Κ.Δ. προσφέρει τη δυνατότητα για τη δημιουργία διαλογικών τοπίων σύνδεσης και ασφάλειας, κάτι που θεωρείται ως προϋπόθεση για την πρόσκληση και την ανάδυση των διαλόγων και των συνομιλιών στις οποίες προσκαλούμε τους ανθρώπους με τους οποίους εργαζόμαστε.
Μια σημαντική παράμετρος, που συμπληρώνει τα διαλογικά τοπία σύνδεσης και ασφάλειας (P. Lang και E. McAdam 2017, 2018), αφορά στη σύνδεση των ανθρώπων με μια θέση ατομικής και συλλογικής αξιοπρέπειας. Το βλέμμα και η γλώσσα αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, διότι τόσο το καταξιωτικό βλέμμα όσο και η καταξιωτική γλώσσα δημιουργούν τις δυνατότητες να επικυρωθεί δημόσια μια ιδιωτική αίσθηση αξιοπρέπειας, καθώς, σε μια διαλογική οπτική, δεν αρκεί μόνο το άτομο να σέβεται τον εαυτό του, να εκτιμά τις ικανότητές του και τα αξιακά του αποθέματα, αλλά εξίσου σημαντικό είναι η αίσθηση αυτή να επικυρωθεί σε μια συνθήκη εξωτερικής μαρτυρίας.
Οι ρίζες, τα αποθέματα και το θεμέλιο της σκέψης παραμένουν οι συστημικές ιδέες. Ο τρόπος εργασίας των βιωματικών συστημικών θεραπευτών, όπως η V. Satir και ο C. Whitaker, έχει επηρεάσει έντονα την αισθητική στάση του ΣΣΜΚΔ αλλά και την αξία στη χρήση των συμβολικών και βιωματικών μέσων. Μια κονστραξιονιστική θεωρία που έχει επηρεάσει την Καταξιωτική Διερεύνηση και το ΣΣΜΚΔ είναι η Συντονισμένη Διαχείριση του Νοήματος (Cordinated Management of Meaning) και αφορά στη σημασία που έχει η διερεύνηση της νοηματοδότησης της γλώσσας και των εμπειριών όσων, ατόμων ή ομάδων, μετέχουν σε μια επικοινωνιακή πράξη. Αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1980, ως θεωρία αλλά και ως πρακτική μέθοδος για την επικοινωνία, από τους B. Pearce και V. Cronen (1980). Οι δυο θεωρητικοί ενδιαφέρθηκαν για το νόημα που αναδύεται μέσα σε κάθε πράξη επικοινωνίας και τη διαχείρισή του και το πώς μπορεί να υπάρξει συντονισμός στα νοήματα και τη γλώσσα.
Οι ανάδοχοι γονείς, που εντάχθηκαν στην ομάδα προκειμένου να ενδυναμωθούν στο γονεϊκό τους ρόλο, είχαν αναλάβει την αναδοχή παιδιών σε καθημερινή βάση ή σε βάση Σαββατοκύριακου και σχολικών διακοπών. Τα παιδιά διαβίωναν σε κλειστό πλαίσιο παιδικής προστασίας που ασκούσε, κατά περίπτωση, τη γονική μέριμνα, την επιμέλεια ή την επιτροπεία τους. Η ομάδα αποτελούνταν από δεκαπέντε γονείς. Από αυτούς τους αναδόχους οχτώ προσήλθαν σε ζεύγη, δύο ήταν μονογονείς μητέρες και οι υπόλοιποι πέντε συμμετείχαν χωρίς τον/την σύζυγό τους (τέσσερις μητέρες και ένας πατέρας, εκ των οποίων οι τρεις μητέρες είχαν και βιολογικό παιδί).
Ομάδα αναστοχασμού[10], που αποτελούνταν από πέντε κοινωνικούς επιστήμονες εκπαιδευμένους στην Καταξιωτική Συστημική Διερεύνηση, σχεδίασε και επόπτευσε την εφαρμογή του προγράμματος, ενώ εποπτεία παρείχε οικογενειακός θεραπευτής. Οι συντονίστριες του προγράμματος ήταν δύο (μία κοινωνική λειτουργός και μία ψυχολόγος). Το πρόγραμμα διήρκησε 10 τρίωρες συναντήσεις, μία κάθε δεκαπενθήμερο. Ακολούθησε επαναξιολόγηση μετά από δύο μήνες.
Οι βασικές αρχές, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο σχεδιασμός, και οι βασικοί στόχοι για τις συντονίστριες ήταν οι εξής: α) η αναζήτηση εναλλακτικών αφηγήσεων που να «φωτίζουν πλάγια» την κυρίαρχη αφήγηση, β) η δημιουργία πεδίου ασφάλειας για τον συντονισμό στα νοήματα και την σύνδεση των μελών εντός της ομάδας, γ) η δημιουργία πεδίου ασφάλειας για μοίρασμα δυσκολιών και αναγνώριση επιτευγμάτων και δ) η δημιουργία συναισθηματικού χώρου για να ονειρευτούν οι γονείς εντός της ομάδας και εντός της οικογένειας.
Βασικοί στόχοι επίτευξης για τους γονείς τέθηκαν οι εξής: α) η αναγνώριση της αναδοχής ως μια πράξη φροντίδας, ως επανορθωτική εμπειρία και ως αμφίδρομο δώρο μεταξύ γονιού και παιδιού, β) η αναγνώριση των δυσκολιών ως ματαιωμένων ονείρων, γ) η δημιουργία/ ενίσχυση δεσμού των ανάδοχων γονέων με το παιδί, δ) η ενίσχυση της ασφάλειας στην οικογένεια με την καθιέρωση ρουτινών/ τελετουργικών, ε) η δημιουργία ορίων ως πηγών ασφάλειας, στ) η εστίαση στις ποιότητες της σχέσης μεταξύ ανάδοχου γονιού και παιδιού (προσφορά- γενναιοδωρία, αγάπη άνευ όρων, φροντίδα), ζ) η σύνδεση των ανάδοχων γονιών με τα αποθέματα, τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τις υποστηρικτικές φωνές (εξωτερικές και εσωτερικές) και τα όνειρά τους ως πηγές δύναμης, η) η κατανόηση του πολυφωνικού γονεϊκού εαυτού και της ανάγκης φροντίδας των εσωτερικών πλευρών του εαυτού, θ) η κατανόηση της προσπάθειας σύνδεσης των παιδιών με το παρελθόν τους και ι) η κατανόηση του ανάδοχου γονεϊκού ρόλου ως γέφυρας ανάμεσα στα παιδιά και τη βιολογική οικογένεια.
4.2. Ειδικά σχεδιασμένα εργαστήρια και γενικές θεματικές της παρέμβασης
Αρκετοί ανάδοχοι γονείς στην ομάδα που υποστηρίχθηκε αδυνατούσαν να καταλάβουν τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές των παιδιών (όπως το ψέμα ή την κλοπή) ως αποτελεσματικές στρατηγικές επιβίωσης στο ιδρυματικό πλαίσιο, στο οποίο είχαν ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τις περιέγραφαν επανειλημμένα με ενόχληση και έντονο προβληματισμό ως σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς. Η υποστηρικτική παρέμβαση από επαγγελματίες μπορεί να βοηθήσει σημαντικά τους γονείς να κατανοήσουν τις δύσκολες συμπεριφορές των παιδιών, προκειμένου οι γονείς να λειτουργήσουν επανορθωτικά με κατανόηση και ενσυναίσθηση, εφαρμόζοντας όρια ως πηγή ασφάλειας, και όχι τιμωρητικά για τα παιδιά. Ειδικό εργαστήρι σχεδιάστηκε για να επιτευχθεί η οριοθέτηση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών των παιδιών από τους γονείς όχι με επιβολή αυθαίρετων τιμωριών αλλά με τη χρήση φυσικών/ λογικών συνεπειών, που έπονται φυσικά και αβίαστα των ανεπιθύμητων συμπεριφορών και συμβάλλουν στην καλή σχέση γονέων και παιδιού και στην ανάπτυξη του παιδιού σε γνωστικό, συναισθηματικό και ηθικό επίπεδο.
Οι γονείς προσκαλούνταν συνεχώς να επαναπροσδιορίζουν προς το ρεαλιστικότερο τις προσδοκίες που είχαν από τα παιδιά, καθώς τα γνώριζαν σταδιακά όλο και περισσότερο. Πολλοί γονείς προσδοκούσαν να επιβεβαιωθεί από το παιδί η καλή τους εικόνα ως γονείς, κάτι που αναδείχθηκε ως δική τους ανάγκη και όχι ως ανάγκη των παιδιών. Συνεχώς, δινόταν έμφαση στο να μετακινηθεί η ματιά των γονιών από «το δύσκολο παιδί που χρήζει διόρθωσης» στο «τι δυσκολεύει τους ίδιους τους γονείς να δεθούν».
Η δημιουργία ασφαλούς δεσμού των αναδόχων με τα παιδιά ήταν ένας από τους κεντρικούς άξονες της παρέμβασης. Οι δυσκολίες συναισθηματικής πρόσδεσης διαπιστώθηκαν εκατέρωθεν, και από τα παιδιά και από τους γονείς. Σχεδιάστηκαν, λοιπόν, δύο ειδικά εργαστήρια, προκειμένου οι γονείς να καταλάβουν τις δυσκολίες των παιδιών ως «ιδιαίτερες ανάγκες» για συναισθηματική πρόσδεση και να συνειδητοποιήσουν ότι πρέπει να τους παρέχουν ευκαιρίες συνεχούς και σταθερής φροντίδας, προκειμένου τα παιδιά να βοηθηθούν να ανακατασκευάσουν τις προηγούμενες αναπαραστάσεις σχετικά με την ασυνεπή ή ελλιπή φροντίδα. Το ζητούμενο είναι «να δημιουργηθούν οι συνθήκες για νέες εμπειρίες, οι οποίες θα αποτελούν νέες εγγραφές στο παιδί και οι οποίες θα οδηγήσουν σε αλλαγές των αναπαραστάσεών του» (Vadilonga, 2017: 35). Οι Ansermet και Magistretti (2016: 21) σημειώνουν ότι, «το άτομο μεταβάλλεται συνεχώς, ξαναρχίζοντας κάθε μέρα την πορεία του από μια tabula rasa πάνω στην οποία έρχονται ν’ αποτυπωθούν νέα ίχνη».
Η μειωμένη υποστήριξη που εισπράττουν οι γονείς από το οικογενειακό/ κοινωνικό τους περιβάλλον γέννησε την ανάγκη να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί ειδικό εργαστήρι, με σκοπό να μοιραστούν φροντίδα οι ίδιοι οι γονείς ο ένας με τον άλλον στα πλαίσια της ομάδας, για να αυξήσουν τα ψυχικά τους αποθέματα και να μπορούν να παρέχουν γενναιόδωρα φροντίδα στα παιδιά τους. Στόχοι του εργαστηρίου ήταν οι γονείς να κατανοήσουν τη φροντίδα από άλλους ως απόθεμα για την φροντιστική σχέση με το παιδί τους και ως εκ τούτου να εντοπίσουν τα υποστηρικτικά άτομα στο κοινωνικό τους δίκτυο. Στη συνέχεια, προσκλήθηκαν να αναγνωρίσουν τις υποστηρικτικές φωνές (ως προς την αναδοχή) στο κοινωνικό τους δίκτυο και αυτές τις υποστηρικτικές φωνές να τις εκφράσουν ρητά, να εκφράσουν υποστηρικτικές φωνές ο ένας στον άλλον και τέλος να τις εσωτερικεύσουν ως πηγή δύναμης και καταξίωσης (Ανδρουτσοπούλου, 2012). Στο σύνολό της, η συγκεκριμένη παρέμβαση επέτρεψε στην ομάδα ενδυνάμωσης να λειτουργήσει και ως ομάδα αλληλοϋποστήριξης, όπως ανέφεραν συχνά οι γονείς.
Τέλος, η έννοια της επιστροφής του παιδιού στο ίδρυμα τέθηκε στο επίκεντρο της συζήτησης με την ομάδα ανάδοχων γονέων. Οι γονείς κλήθηκαν να προβληματιστούν για την επιστροφή των παιδιών αλλά και την απειλή της επιστροφής που χρησιμοποιούσαν ως μέσο οριοθέτησης (ως απειλή τιμωρίας για ανεπιθύμητες συμπεριφορές). Γενικά, οι γονείς ψυχοεκπαιδεύτηκαν στο να αντικαθιστούν την απειλή τιμωρίας και την τιμωρία με τη χρήση των φυσικών συνεπειών που έπονται της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, σε μια προσπάθεια να θέσουν τα όρια ως πηγή ασφάλειας για τα παιδιά. Η απειλή της επιστροφής παρουσιάστηκε στην ωμή της διάσταση: ως μορφή ψυχολογικής βίας, που εμπνέει φόβο αφανισμού και απαξίωση στα παιδιά, και ως μήνυμα από τους γονείς ότι η αγάπη και η αποδοχή τους προς τα παιδιά δεν είναι γενναιόδωρη και άνευ όρων. Για τη συγκεκριμένη ποιότητα της άνευ όρων αγάπης και γενναιοδωρίας σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ειδικό εργαστήρι.
Κεντρική θεματική της παρέμβασης ήταν οι γονεϊκές δεξιότητες και οι οικογενειακές τελετουργίες που διευκολύνουν τη σύνδεση και τον δεσμό των γονιών με το παιδί. Αυτό είχε ζωτική σημασία για τον όλο σχεδιασμό, γιατί οι ανάδοχοι γονείς καλούνταν να προσφέρουν επανορθωτικές εμπειρίες φροντίδας στα παιδιά και κυρίως να αποκαταστήσουν το πεδίο ασφάλειας μέσα στην οικογένεια δημιουργώντας έναν δεσμό ασφάλειας με τα παιδιά. Οι ανάδοχοι γονείς προσκλήθηκαν να λειτουργήσουν ως φορέας αλλαγής για τη θεραπεία των παιδιών, όπως άλλωστε γίνεται στις περισσότερες παρεμβάσεις σε ανάδοχους γονείς (Leve et al, 2012). Δόθηκε πολύς χώρος για αφηγήσεις από την καθημερινότητα με τα παιδιά. Κρίθηκε απαραίτητο οι γονείς να συνδεθούν με τις πλευρές του δικού τους εαυτού που αναγνώριζαν ως ικανότητες και αποθέματα. Αυτή η σύνδεση φάνηκε ότι είχε καθοριστική σημασία όχι μόνο για την αυτοεκτίμησή τους ως γονείς αλλά και για την αναγνώριση του εαυτού και των άλλων γονιών ως πηγή δύναμης, γνώσης και εμπειρίας, με αποτέλεσμα να ενδυναμωθεί η ομάδα γονέων και να αποτελεί για τους γονείς σταθερό τόπο συνάντησης και επικοινωνίας. Οι γονείς προσκλήθηκαν να κατανοήσουν πώς οι οικογενειακές ρουτίνες και τελετουργίες αποτελούν διαγενεαλογικά αποθέματα (Γκότσης 2019), που διευκολύνουν την ανάπτυξη του δεσμού και αποτελούν επανορθωτικές εμπειρίες για τα παιδιά.
Οι γονείς προσκλήθηκαν να εργαστούν πάνω στην ιδέα πως οι δυσκολίες, εκ μέρους των παιδιών που αφορούν στην σύνδεση μαζί τους αποτελούν έναν τρόπο να «μεταφραστούν» βαθύτερες επιθυμίες για φροντίδα, για προστασία και ασφάλεια. Η προσπάθεια επικεντρώθηκε προς την κατεύθυνση να μετακινηθεί η ματιά των γονιών από το «παιδί που κοιτά μόνο το συμφέρον του» στην βαθύτερη ανάγκη του παιδιού να επιβιώσει σε συνθήκες ακραίας παραμέλησης/ κακοποίησης στη βιολογική οικογένεια αλλά και αργότερα στο απρόσωπο ιδρυματικό περιβάλλον.
Βασική θεματική, λοιπόν, ήταν η έννοια της φροντίδας. Η διαρκής πρόσκληση προς τους γονείς να συνομιλήσουν για τις ικανότητες, τις αξίες και τα αποθέματα που επιτρέπουν ή διευκολύνουν την σχέση με τον άλλο είχε σαν βασικό στόχο να συνειδητοποιήσουν ότι διαθέτουν αυτές τις ικανότητες ακριβώς επειδή υπήρξαν αποδέκτες πράξεων φροντίδας από σημαντικούς άλλους. Προσεγγίσαμε τη φροντίδα που μας δόθηκε όταν ήμαστε παιδιά ως «πρώτη ύλη», που εσωτερικεύεται, γίνεται δύναμη και απόθεμα να δώσουμε οι ίδιοι φροντίδα σε άλλους.
Σημαντική θεματική ήταν η ιδέα της αναδοχής ως αμφίδρομου δώρου από το παιδί προς τους γονείς και αντίστροφα. Η έννοια της γενναιοδωρίας – προσφοράς από τους γονείς προς τα παιδιά είναι μια γονεϊκή ποιότητα που αναδείχθηκε ως θεμελιώδης ιδιότητα για να αποφασίσει υπεύθυνα ένας άνθρωπος να γίνει ανάδοχος γονιός. Έννοιες, όπως η αγάπη, η παραχώρηση, η υποχώρηση εγωισμού, η προσφορά απασχόλησαν τους γονείς. Αναρωτήθηκαν για τη μοναδική μορφή που παίρνει η αγάπη του γονιού προς το παιδί, όπως αναδύεται ως αγάπη χωρίς όρους ανταλλαγής και υποχρεωτικής αμοιβαιότητας.
4.3 Αποτιμώντας την παρέμβαση
Η κατευθυντήρια αρχή της παρέμβασης ήταν να δοθεί η ευκαιρία στους γονείς να απομακρυνθούν από τα αρνητικά σημεία των εμπειριών τους με τα παιδιά που ενισχύουν την ελλειμματική ταυτότητα των ανθρώπων και να μετακινηθούν προς την αφήγηση θετικών εμπειριών που ενισχύουν το δεσμό, το θετικό αυτοσυναίσθημα των γονιών, την αυτοπεποίθησή τους, τις ατομικές και συλλογικές ικανότητες και δεξιότητες για σύνδεση με τα παιδιά και για προσφορά επανορθωτικών εμπειριών σε αυτά. Έτσι, τους προσκαλούσαμε σε κάθε συνάντηση – πέρα από τις δυσκολίες που έτειναν με ευκολία να μας αφηγούνται – να διηγούνται ιστορίες αξιοπρέπειας από την καθημερινότητά τους με τα παιδιά, που τους έκαναν υπερήφανους και για τα παιδιά και για τους εαυτούς τους.
Συνεχώς, δινόταν έμφαση στο να μετακινηθεί η ματιά των γονιών από «το δύσκολο παιδί που χρειάζεται διόρθωση» στο «τι δυσκολεύει τους ίδιους τους γονείς να δεθούν με τα παιδιά». Μια κρυφή (ανείπωτη) ανάγκη των γονιών ήταν να αποδείξουν την ανωτερότητά τους έναντι των βιολογικών γονιών. Αυτό κάποιοι το έκαναν υποτιμώντας τους βιολογικούς γονείς και στην ομάδα μας και μπροστά στα παιδιά. Πρόκειται στην ουσία για κρυφή απειλή που νιώθουν οι ανάδοχοι γονείς και δεν συζητούν πάντα με τους ειδικούς (Rosenfeld et al, 1997). Δινόταν σταθερά επιβεβαίωση και συμβουλευτική στους γονείς για τον σημαντικό ρόλο τους, που είναι να λειτουργούν ως «γέφυρα» ανάμεσα στο παρελθόν του παιδιού και στο παρόν και στο μέλλον του.
Οι γονείς αποτίμησαν θετικά το πρόγραμμα και ζήτησαν την συνέχισή του, καθώς οι ίδιοι ένιωσαν ότι βοηθήθηκαν σημαντικά: στη διαχείριση καταστάσεων που προέκυπταν στην καθημερινότητά τους, στην ενίσχυση του γονεϊκού τους ρόλου και την προσωπική τους ενδυνάμωση, στην ανάπτυξη του δεσμού με το αναδεχόμενο παιδί τους, στην καλλιέργεια δεξιοτήτων επικοινωνίας και ενσυναίσθησης, στη δημιουργία και καθιέρωση ρουτινών της οικογένειας, στην κατανόηση των τραυματικών εμπειριών του παιδιού και στην αποδοχή του παρελθόντος του, όχι ως «απειλή» για τη δική τους ζωή αλλά ως ευκαιρία για νέες μετασχηματιστικές εμπειρίες, στη φροντίδα του εαυτού τους, αξιοποιώντας τις υποστηρικτικές φωνές τόσο της ομάδας όσο και του κοινωνικού τους δικτύου, στη σύνδεση με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας και στο ανιδιοτελές μοίρασμα σκέψεων, συναισθημάτων, προβληματισμών, δυσκολιών, ικανοποιήσεων.
Ακολούθησε επαναξιολόγηση (follow – up) δύο μήνες μετά τη λήξη της παρέμβασης, οπότε οι γονείς εξέφρασαν ρητά την ανάγκη τους για συνεχιζόμενη υποστήριξη.
Συμπερασματικά: H συνεχιζόμενη υποστήριξη των γονέων φαίνεται ότι λειτουργεί προστατευτικά για την αναδοχή, καθώς οι γονείς είναι οι ίδιοι φορείς αλλαγής για την κοινωνική προσαρμογή και θετική εξέλιξη των παιδιών τους. Η συνεχιζόμενη υποστήριξη εξασφαλίζει ένα πλαίσιο ασφάλειας για τους γονείς, ή μια «ζώνη άνεσης», όπως εισάγουν τον όρο στην καταξιωτική θεραπεία οι McAdam et al (2018), ανταλλαγής εμπειριών και ενδυνάμωσης της γονεϊκότητάς τους για το σημαντικό έργο που έχουν αναλάβει, με τελικό σκοπό να ωφελούνται τα ίδια τα παιδιά. Παράλληλα, η συμμετοχή των γονέων σε προγράμματα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης αποτελεί μια μετασχηματιστική εμπειρία προσωπικής ανάπτυξης, καθώς η συναίσθηση ευθύνης της γονεϊκότητας ωριμάζει, εμπλουτίζεται με συναισθήματα ικανοποίησης, χαράς και περηφάνιας για τους ίδιους και τα παιδιά τους και φωτίζεται μέσα στο ομαδικό πλαίσιο με αξίες φροντίδας, αλληλεγγύης και αγάπης.
Eπίλογος – Προτάσεις
Από όλα όσα εκτέθηκαν στη συγκεκριμένη μελέτη, προκύπτει η αναμφισβήτητη παραδοχή ότι η εφαρμογή του θεσμού της αναδοχής ανηλίκων, ως μέσο κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας, απαιτεί συστηματική και διεπιστημονική εργασία σε κοινωνικό, ψυχολογικό και νομικό επίπεδο, ώστε να μπορούμε να προσβλέπουμε σε ένα πραγματικά καλύτερο παρόν και ελπιδοφόρο μέλλον για τα παιδιά που υπήρξαν θύματα παραμέλησης, κακοποίησης ή εγκατάλειψης και υποχρεώθηκαν να εισαχθούν και να παραμείνουν –σε πολλές περιπτώσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα– σε ιδρυματικά ή νοσοκομειακά πλαίσια, μέχρι το επόμενο βήμα οικογενειακής αποκατάστασής τους.
Εκτός όμως από την διεπιστημονική διαχείριση, η προώθηση του θεσμού της αναδοχής απαιτεί διϋπουργική συνεργασία για την επίσπευση των διαδικασιών (αφαίρεση της γονικής μέριμνας ή επιμέλειας σε επείγουσες περιπτώσεις παιδιών που τελούν σε κίνδυνο, ανάθεση της πραγματικής φροντίδας σε ανάδοχους γονείς, διορισμός επιτρόπου κ.ά.) που αφορούν την αποσαφήνιση του νομικού καθεστώτος ενός παιδιού σε ευαλωτότητα και την ασφαλή του ένταξη σε νέα οικογένεια μέχρι την επιστροφή του στη βιολογική του οικογένεια, εάν η τελευταία καταφέρει να ανακτήσει τις δυνάμεις της και να επιλύσει τα νομικά ή πραγματικά κωλύματα που έχει συναντήσει, ή μέχρι την διακοπή των δεσμών του με την βιολογική του οικογένεια και την ίδρυση μιας νέας έννομης σχέσης ανάμεσα στο παιδί και την θετή οικογένεια, εάν η τελευταία αυτή υπόθεση κρίνεται προς το συμφέρον του παιδιού. Καθώς τα ίδια τα παιδιά αποτελούν αυτόνομους φορείς δικαιωμάτων αλλά, λόγω του νεαρού της ηλικίας τους, δεν μπορούν πάντα να τα διαφυλάξουν από τις παραβιάσεις τους, η διάδοση του θεσμού της αναδοχής αποτελεί το κυριότερο εναλλακτικό προνοιακό μοντέλο παιδικής προστασίας και αποϊδρυματοποίησης (Γεώργαρου, 2016: 221-222).
Ο ασφαλής δεσμός είναι το κλειδί που μπορεί να ανοίξει τον δρόμο σε ένα παιδί ώστε να μπορέσει ευκολότερα να εξελιχθεί σε μια δυναμική, ανθεκτική και ανεξάρτητη προσωπικότητα με ενισχυμένη αυτοεκτίμηση και να αναπτύξει τον έλεγχο των συναισθημάτων του, τις κοινωνικές του δεξιότητες και τα θετικά του συναισθήματα (Μπόλμπυ, 1995).
Ευελπιστούμε ότι η αναδοχή μπορεί να αποτελέσει το κύριο μοντέλο αποϊδρυματοποίησης των παιδιών στην ελληνική πραγματικότητα με παράλληλη και σταδιακή κατάργηση του ιδρυματικού μοντέλου. Οι Κοινές Ευρωπαϊκές Κατευθυντήριες Γραμμές (2012) αναφέρουν την αναδοχή «ως μορφή παιδικής προστασίας και ως έναν από τους ανασταλτικούς παράγοντες των συνεπειών της ιδρυματοποίησης». Για το σκοπό αυτό, κρίνεται απαραίτητη κι επιβεβλημένη η έγκαιρη, επικαιροποιημένη και στοχευμένη κοινωνική εργασία (Κατσιώλης, Μαλλούχου & Μάνθου, 2018). Για κάθε παιδί που τοποθετείται σε ίδρυμα, θα πρέπει να καταρτίζεται άμεσα ο προγραμματισμός για το μέλλον του, με στόχο την αποϊδρυματοποίηση μέσω της οικογενειακής του αποκατάστασης. Με την υιοθέτηση του Ατομικού Σχεδίου Οικογενειακής Αποκατάστασης (ΑΣΟΑ) επιτυγχάνεται ενιαία διαχείριση των μελλοντικών βημάτων στη ζωή ενός παιδιού με ιδρυματική εμπειρία λαμβάνοντας, σαφώς, υπόψιν τις ατομικές και ιδιαίτερες ανάγκες του με βάση την αρχή της εξατομικευμένης αντιμετώπισης.
Ορισμένοι παράγοντες που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν, κατά το μέτρο του δυνατού, την επιτυχία της ανάδοχης φροντίδας, είναι:
- Ευαισθητοποίηση της κοινότητας και εκστρατείες ενημέρωσης για τον θεσμό και τον σκοπό της αναδοχής, με στόχο την εκπροσώπηση όλων των οικογενειακών τύπων και μοντέλων μεταξύ των υποψηφίων ανάδοχων γονέων και μετέπειτα ανάδοχων γονέων.
- Εργασία με τη βιολογική οικογένεια στην κοινότητα και ίδρυση φορέων πρωτοβάθμιας παρέμβασης στις οικογένειες σε κρίση, με σκοπό τον περιορισμό της παιδικής κακοποίησης και την στήριξη της ευάλωτης οικογένειας με πολλαπλά προβλήματα (κοινωνικά, οικονομικά, νομικά) ώστε η επιστροφή του παιδιού στη βιολογική του οικογένεια μετά τη διάρκεια της αναδοχής να είναι εφικτή.
- Επαρκής στελέχωση και δια βίου εξειδικευμένη εκπαίδευση και κατάρτιση των επαγγελματιών που εργάζονται στο πεδίο της παιδικής προστασίας.
- Ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση της σχολικής κοινότητας σχετικά με τα δικαιώματα των παιδιών, την αποφυγή συμπεριφορών βίας και την εναλλακτική οικογένεια.
- Η αποϊδρυματοποίηση ως πρωταρχικός σκοπός κάθε ιδρύματος παιδικής προστασίας, με παράλληλη υιοθέτηση συγκεκριμένης μεθοδολογίας για τη μετάβαση του παιδιού από το ίδρυμα στην ανάδοχη οικογένεια.
- Διεπιστημονικές συνεργασίες και σύσταση διεπιστημονικής ομάδας στα ιδρύματα τόσο για την αποτίμηση της καταλληλότητας και την αξιολόγηση των υποψηφίων ανάδοχων γονέων όσο και για την τήρηση σταθερού πλαισίου στήριξης και μεταπαρακολούθησης όλων των σταδίων της αναδοχής.
- Ολοκληρωμένη προετοιμασία με συγκεκριμένα πρωτόκολλα διαχείρισης του αναδεχόμενου παιδιού, της ανάδοχης οικογένειας αλλά και της βιολογικής και διαμόρφωση πλαισίου συνεργασίας όλων των εμπλεκόμενων μερών.
- Εκπαίδευση, επιμόρφωση και συνεχιζόμενη υποστήριξη των ανάδοχων γονέων με τακτικές ατομικές και ομαδικές συνεδρίες.
- Συνεργασία δομών παιδικής προστασίας και όλων των φορέων εποπτείας του θεσμού της αναδοχής, όπως αυτοί απαριθμούνται στον Ν. 4538/2018, για τον συντονισμό συστηματικής εποπτείας της αναδοχής.
- Δημιουργία βιωματικών ομάδων επιμόρφωσης και ενδυνάμωσης ανάδοχων γονέων.
«Το να γίνει κάποιος γονέας προκαλεί την ανάγκη μιας διεργασίας επί του εαυτού, σε καθημερινή πρακτική» (Gutton, 2009: 159). Αυτή η «διεργασία γονεοποίησης» στην οποία αναφέρεται ο Gutton (ό.π.: 140) –και η οποία αφορά είτε βιολογικούς είτε ανάδοχους/θετούς γονείς– δημιουργείται και κατασκευάζεται από τους ίδιους, κατακτάται μέρα με τη μέρα και απαιτεί ένα διαρκές σμίλευμα, προκειμένου ο κάθε γονέας να νιώσει ικανός να ανταπεξέλθει με αποτελεσματικότητα στις απαιτήσεις του γονεϊκού του ρόλου και συνειδητά να επιθυμεί να προσφέρει την ανοιχτή και ζεστή του αγκαλιά, προκειμένου να φωτίσει τους ορίζοντες, τα όνειρα και το μέλλον ενός παιδιού.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Ελληνόγλωσσες
Ανδρουτσοπούλου, Α. (2012). Κρίσεις πανικού σε περιόδους κρίσης. Συμμαχώντας με υποστηρικτικές και φροντιστικές φωνές. Στο Σειρά Κειμένων Εργασίας του «Λόγω Ψυχής», τεύχος 1.
Ansermet, Fr., & Magistretti, P. (2016/2004). Τα ίχνη της εμπειρίας. Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση (μτφρ. Β. Βακάκη). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Βορριά, Π. (2015). Υιοθεσία και Αναδοχή: Οι Συνέπειές τους στην ανάπτυξη των παιδιών. Στο Παιδιά και Έφηβοι σε έναν κόσμο που αλλάζει (Επιμ. Φρ. Μόττη- Στεφανίδη). Αθήνα: Εστία
Γεώργαρου, Ε. (2016). Η αναδοχή ως θεσμός κοινωνικής προστασίας των ανηλίκων. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Γκότσης, Η. (2019). Η Γραμματική των Αποθεμάτων. Αθήνα: Αρμός
Gergen, K.J. (2016). Θεραπευτικές πραγματικότητες: συνεργασία, καταπίεση και σχεσιακή ροή (μτφρ. Κ. Πάγκαλου). Αθήνα: Πεδίο.
Gutton, P. (2009). Η γονεϊκότητα (μτφρ. Ν. Παπαχριστόπουλος). Στο Ν. Παπαχριστόπουλος & Κ. Σαμαρτζή (Επιμ.) (2009). Οικογένεια και νέες μορφές γονεϊκότητας (σσ. 127-159). Πάτρα: Opportuna.
Καλλινικάκη, Θ. (Επιμ). (2001). Ανάδοχη φροντίδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Κατσιώλης, Ν., Μαλλούχου, Α. & Μάνθου, Π. (2018). Εκπαιδευτικό Υλικό για το Πρόγραμμα με τίτλο: «Ο θεσμός της αναδοχής ως μέσο κοινωνικής προστασίας», ΕΚΔΔΑ
Lang, P. & McAdam, E. (2017). Ιστορίες, προοπτικές και θέσεις. Τροφοδοτώντας και ενισχύοντας τους ανέμους της δημιουργικής φαντασίας στις συζητήσεις (μτφρ. Δ. Μουζάς). Στο Μετάλογος, τ. 30.
McAdam, E., Lang, P. & Henoa, D. (2018). Ο Καπνός που βροντά: Ξεμπλέκοντας το Μπλεγμένο Δίχτυ της Αιμομιξίας: Ένας Δρόμος Αξιοπρέπειας για το Παιδί, την Οικογένεια και τους Επαγγελματίες. Στο Μετάλογος, τ. 34
Μπόλμπυ, T. (1995). Δημιουργία και διακοπή των συναισθηματικών δεσμών. (μτφρ. Π. Στρατή). Αθήνα: Καστανιώτη.
Περάκη, Β. (2018). Δίκαιο υιοθεσίας και αναδοχής. Μετά τον Ν 4538/2018. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη
Vadilonga, F. (2017). Το άγχος του υιοθετημένου παιδιού (μτφρ. Μ. Νοχού, Ε – Θ. Βαρίνου). Στο Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία, τεύχος 10, σσ. 27-42.
Ξενόγλωσσες
Bowlby, J. (1988). Attachment, communication, and the therapeutic process. A secure base: Parent-child attachment and healthy human development, 137-157.
Cooperrider, D. L. (1986). Appreciative Inquiry: toward a methodology for understanding and enhancing organizational innovation. Unpublished Doctoral Dissertation. Cleveland: Case Western Reserve University
Cooperrider, D.L. & McQuaid, M. (2012). The positive arc of systemic strengths: How appreciative inquiry and sustainable designing can bring out the best human systems. Journal of Corporate Citizenship, 46, 32-64.
Howe, D.,& Fearnley, S. (2003). “Disorder of attachment in adopted and fostered children: Recognition and treatment”. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 8, 369-387.
Leve, L., Harold, G., Chamberlain, P., Landsverk, J., Fisher, Ph. & Pryor, J. (2012). Practitioner Review: Children in Foster Care: Vulnerabilities and Evidence- Based Interventions that Promote Resilience. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53, 1197-1211.
Oosterman, M., Schuengel, C., Slot, N.W., Bullens, R.A.R., & Doreleijers, T.A.H. (2007). Disruptions in foster care: A review and meta-analysis. Children and Youth Services Review, 29 (1): 53-76.
Rosenfeld, A., Pilowsky, D., Fine, P., Thorpe, M., Feine, Ed., Simms, M., Halfon, N., Irwin, M., Alfaro, J., Saletsky, R. & Nickman, St. (1997). Foster Care: An Update. J. AM. Acad. Child Adolescent Psychiatry, 36(4), 448-457
Roy, P., Rutter, M. & Pickles, A. (2000). Institutional care: Risk from family background or pattern of rearing? Journal of child Psychology and Psychiatry, 41, 139- 149.
Sinclair, I. (2010). What makes for effective foster care: some issues. In: E. Fernandez and R. Barth (Εds.) How does foster care work? International evidence on outcomes. Jessica Kingsley Publishers.
Smyke A. T., Zeanah, C. H., Fox, N. A., Nelson, C. A., & Guthrie, D. (2010). Placement in foster care enhances attachment among young children in institutions. Child Development, 81, 212–223.
Stovall, K, & Dozier, M. (2000). The development of attachment in new Relationships: Single subject analyses for 10 foster infants. Development and Psychopathology, 12, 133-156.
[1] Κοινωνική Λειτουργός, MSc, PhDc. – Επιμελήτρια Ανηλίκων
[2] Ψυχολόγος, MSc – τ.Επιμελήτρια Ανηλίκων
[3] Νομικός – Εγκληματολόγος, MA – Επιμελήτρια Ανηλίκων
[4] Κοινωνιολόγος – Συστημικός Καταξιωτικός Οικογενειακός Θεραπευτής
[5]Social Worker, MSc, PhDc.-Juvenile Probation Officer
[6]Psychologist, MSc-Juvenile Probation Officer
[7] LLB (Law), MA Criminology-Juvenile Probation Officer
[8] Sociologist -Systemic Appreciative Family Therapist
[9] Η μη συστηματικότητα στη χρήση των όρων υιοθεσία/ τεκνοθεσία στο σύνολο του παρόντος άρθρου οφείλεται στο ότι το οικογενειακό μας δίκαιο χρησιμοποιεί μόνο τον όρο υιοθεσία. Επίσης η εναλλαγή των όρων «φυσικοί» και «βιολογικοί» γονείς οφείλεται και πάλι στη χρήση του πρώτου ως δόκιμου στον τρέχοντα Αστικό Κώδικα.
[10] Η αξιοποίηση των αναστοχαστικών ομάδων αποτελεί σημαντική πρακτική στις παρεμβάσεις που στηρίζονται στην Καταξιωτική Συστημική Διερεύνηση
