Κοινωνικός αποκλεισμός και φτώχεια: έννοιες ταυτόσημες;

Κοινωνικός αποκλεισμός και φτώχεια: έννοιες ταυτόσημες;

Άννα-Μαρία Μπουρδούνη

Απόφοιτος Μεταπτυχιακού Κοινωνικής Πολιτικής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Περίληψη

Ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» είναι μια πρόσφατη έννοια που συχνά ταυτίζεται με τη φτώχεια. Αν και οι δύο έννοιες μοιάζουν μεταξύ τους, δεν αποτελούν ταυτόσημες έννοιες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν έχει ένα γενικά αποδεκτό ορισμό, εξαιτίας της πολυδιάστατης φύσης του. Πρόκειται για μια διαδικασία που δεν στηρίζεται μόνο στην οικονομική κατάσταση των ατόμων, αλλά σε μια κοινωνική κατάσταση που συνδέεται με φαινόμενα όπως η περιθωριοποίηση, η κοινωνική αποβολή και το στίγμα. Οι κύριες αιτίες δημιουργίας του κοινωνικού αποκλεισμού είναι η αποστέρηση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων που προκύπτουν από την ιδιότητα του πολίτη και η ανάπτυξη των ατομοκεντρικών κοινωνιών. Αντίθετα, η φτώχεια συνδέεται αυστηρά με οικονομικά κριτήρια. Σύμφωνα με την R. Levitas υπάρχουν τρεις αιτιακές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη του κοινωνικού αποκλεισμού: η πρώτη αφορά την αναδιανεμητική πολιτική πόρων και συνδέεται περισσότερο με τη φτώχεια, η δεύτερη αφορά την κοινωνική ενσωμάτωση και συνδέεται κυρίως με την αμειβόμενη εργασία. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, κοινωνικά αποκλεισμένοι είναι οι άνεργοι. Η τρίτη προσέγγιση αφορά τους ηθικούς και πολιτισμικούς λόγους που οδηγούν στον αποκλεισμό από την κοινωνική διαδικασία και συνδέεται με τις αποκλίνουσες συμπεριφορές. Εν κατακλείδι, ο κοινωνικός αποκλεισμός αφορά την περιθωριοποίηση ορισμένων ατόμων από το κοινωνικό σύνολο, γιατί ορισμένα χαρακτηριστικά τους καθιστούν «απειλή» για την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

Λέξεις κλειδιά: κοινωνικός αποκλεισμός, περιθωριοποίηση, αίτιο, φτώχεια, κοινωνία

Social Exclusion and Poverty: Concept-wise Identical?

Anna-Maria Bourdouni

MA in Social Policy, Democritus University of Thrace

Abstract

The term “social exclusion” is a recent concept that is often equated with poverty. Although the two concepts are similar, they are not identical. Social exclusion does not have a generally accepted definition, due to its multidimensional nature. It is a process that is not based only on the economic situation of individuals, but on a social situation associated with phenomena such as marginalization, social expulsion and stigma. The main causes of social exclusion are the deprivation of fundamental human rights arising from citizenship and the development of individual-centered societies. On the contrary, poverty is strictly linked to economic criteria. According to R. Levitas, there are three causal approaches to the development of social exclusion: the first concerns resource redistribution policy and is more linked to poverty, the second concerns social inclusion and is mainly related to paid work. According to this approach, the unemployed people are socially excluded. The third approach concerns the ethical and cultural reasons that lead to exclusion from the social process and is associated with deviant behaviors. In conclusion, social exclusion concerns the marginalization of certain individuals from society as a whole, because certain characteristics those individuals bear make them a “threat” for the maintenance of social cohesion.

Key words: social exclusion, marginalization, cause, poverty, society

Εισαγωγή

Παρότι ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» χρησιμοποιείται ευρέως, οι έννοιες που του αποδίδονται ποικίλλουν. Η δυσκολία να προσδιορισθούν τα χαρακτηριστικά του και να αναζητηθούν τα αίτια και οι μηχανισμοί παραγωγής και αναπαραγωγής του οφείλονται στο γεγονός ότι είναι πολλές οι πτυχές, τα χαρακτηριστικά του καθώς και οι αιτίες και οι συνθήκες της εκδήλωσής του. Οι παράγοντες που συμμετέχουν στη διαμόρφωσή του είναι κυρίως κοινωνικοί και οικονομικοί.

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην ακαδημαϊκή κοινότητα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρείται μια τάση μεταστροφής από τη μελέτη των προβλημάτων φτώχειας στη μελέτη των προβλημάτων κοινωνικού αποκλεισμού. Οι έννοιες της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού είναι σχετικές μεταξύ τους, αλλά δεν ταυτίζονται. Η διεθνής επιστημονική κοινότητα ερευνώντας την φτώχεια και τη φύση της κατέληξαν ότι αποτελεί ένα αίτιο του κοινωνικού αποκλεισμού, ωστόσο, δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό και ούτε αποτελεί υποχρεωτική για να θεωρείται κάποιος κοινωνικά αποκλεισμένος (Οικονόμου και Φέρωνας 2006: 136).

Αυτή η ερευνητική μεταστροφή προέκυψε μελετώντας τρεις κυρίως παράγοντες: στη έρευνα και αξιολόγηση των ήδη υφιστάμενων στατιστικών δεδομένων, στην επικράτηση της σχετικής θεώρησης της φτώχειας έναντι της απόλυτης και στη συνειδητοποίηση τόσο σε επιστημονικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο ότι η σχετική στέρηση δεν προσδιορίζεται μόνο με εισοδηματικούς όρους, αλλά περιλαμβάνει πολύ περισσότερες παραμέτρους της κοινωνικής ζωής των ατόμων και των νοικοκυριών. (Ανδριοπούλου και Παπαδόπουλος και Τσακλόγλου 2013: 32)

Η ανάπτυξη των θεωριών του κοινωνικού αποκλεισμού ώθησε τους ερευνητές να αποδείξουν ότι η σχετική στέρηση δεν αφορά μόνο την απόκλιση από ένα επαρκές ή αποδεκτό από την κοινωνία εισόδημα, αλλά επεκτείνεται τόσο σε άλλες παραμέτρους της οικονομικής δραστηριότητας, όπως η πρόσβαση στην εργασία, όσο και σε άλλα πεδία, όπως η πολιτική με την έννοια της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος ή το πολιτιστικό με την έννοια της διατήρησης κοινωνικού δικτύου.

Το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού δεν είναι καινούριο. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι συνυφασμένος με όλη την ανθρώπινη ιστορία. Σε όλη την ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας άτομα και ομάδες αποκλείονταν πρόσκαιρα ή και δια παντός από το σύνολο ή από ορισμένες μορφές κοινωνικής ζωής. Μπορεί να γίνεται αντιληπτό ως σύγχρονο κοινωνικό πρόβλημα, αλλά καταστάσεις αποκλεισμού υπήρχαν πάντοτε, με τη διαφορά ότι είναι σχετικά πρόσφατη η απόδοση τους με τον όρο «αποκλεισμός».

Η βασική ιδέα σε όλες τις απόπειρες εννοιολογικού προσδιορισμού είναι ότι ο αποκλεισμός αφορά την ανισότητα σε όλες της τις διαστάσεις. Σε συνδυασμό με την έννοια της περιθωριοποίησης, ο κοινωνικός αποκλεισμός αντιπροσωπεύει ένα σχετικά πρόσφατο τρόπο μετονομασίας ενός μεγάλου αριθμού καταστάσεων και τάσεων που αναγνωρίζονται ως προβλήματα ή απειλές για το επιθυμητό μέλλον της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Έτσι, υπάρχει δυσκολία απόδοσης ενός χρηστικού ορισμού για αυτό το φαινόμενο και αυτό έγκειται σε μεγάλο βαθμό σε μεθοδολογικά αίτια. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι προϊόν της απόπειρας ταξινόμησης των σημερινών κοινωνικών προβλημάτων. Είναι η έννοια μέσω της οποίας περιγράφονται, ορίζονται και ερμηνεύονται σήμερα τα κοινωνικά προβλήματα.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια διαφορετική έννοια από εκείνες της φτώχειας και της περιθωριοποίησης. Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού αποτελεί μία πολυσυζητημένη και αμφισβητούμενη έννοια. Χρησιμοποιήθηκε με διάφορους τρόπους από το σύνολο των κοινωνικών εταίρων και τοποθετήθηκε στο επίκεντρο του πολιτικού, επιστημονικού και δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος. Ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Η επιστημονική συζήτηση συχνά εστιάζεται γύρω από την αδυναμία καθολικής αποδοχής ενός ενιαίου ορισμού. Κοινή είναι η διαπίστωση, για τη σταδιακή μετατόπιση από τον όρο «φτώχεια» στον όρο «κοινωνικός αποκλεισμός».

Θεωρητική συζήτηση

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού εμφανίζεται για πρώτη φορά σε επιστημονικό κείμενο την δεκαετία του 1960, στο έργο του Pierre Masse, Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Σχεδιασμού της Γαλλίας, «Les dividences du progres» (Masse 1969: 1056).  Είναι ένας πρόσφατος όρος περιγραφής μιας διαχρονικά σημαντικής διαδικασίας, κατάστασης και σχέσης. Ο όρος αποτελούσε μια περιγραφή ενός ποσοστού του πληθυσμού που παρέμενε στο περιθώριο της οικονομικής ανάπτυξης και των απολαβών που περιλαμβάνουν. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ταυτιζόταν σχεδόν αποκλειστικά με την φτώχεια. Το βάρος της ευθύνης καταλογιζόταν στο άτομο και την αδυναμία προσαρμογής του στα νέα δεδομένα. Ωστόσο, η πατρότητα του όρου, με την σημερινή του έννοια και την πολυδιάστατη φύση του, αποδίδεται στον Rene Lenoir, ανώτατο στέλεχος της γαλλικής κρατικής διοίκησης, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο «κοινωνικός αποκλεισμός» για πρώτη φορά το 1974, αναφερόμενος σε διάφορες κατηγορίες πληθυσμού που δεν καλύπτονταν από την κοινωνική ασφάλιση, όπως ΑΜΕΑ, ηλικιωμένοι και μονογονεϊκές οικογένειες. Πιο συγκεκριμένα, ο Lenoir παρατήρησε ότι το 1/10 του πληθυσμού της Γαλλίας δεν είχε πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες που παρέχονταν από το κράτος στους πολίτες (Lenoir 1974: 180). Επομένως, τη δεκαετία του 1970, ο όρος του κοινωνικού αποκλεισμού αφορούσε τις περιπτώσεις αποκλεισμένων που δεν καλύπτονταν από τους διοικητικούς μηχανισμούς κοινωνικής προστασίας.

Λόγω της πολυδιάστατης φύσης του φαινομένου δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος ορισμός. Πυρήνα του κοινωνικού αποκλεισμού συνιστά η αδυναμία των ατόμων να συμμετέχουν σε βασικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές λειτουργίες, ή/και αποστέρηση του ατόμου από θεμελιώδη πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα (Πεμπετζίδου και Παπαθεοδώρου 2004: 250). Ένα άτομο θεωρείται κοινωνικά αποκλεισμένο αν δεν συμμετέχει σε ένα σύνολο δραστηριοτήτων, όπως για παράδειγμα, η παραγωγή και η κατανάλωση προϊόντων ή συμμετοχή σε πολιτικές και κοινωνικές δράσεις, της κοινωνίας στην οποία ζει και θα ήθελε να συμμετέχει. Ο κοινωνικός αποκλεισμός σχετίζεται με την κοινωνική παθολογία φαινομένων, όπως η περιθωριοποίηση, η απομόνωση, η φτώχεια, η αποκλίνουσα συμπεριφορά, η κοινωνική αποβολή και το στίγμα.

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού αναφέρεται σε μια κατάσταση μη ενσωμάτωσης αλλά και στους μηχανισμούς που οδηγούν στον αποκλεισμό από δραστηριότητες της κοινωνίας το οποίο το άτομο επιθυμεί να συμμετέχει, αλλά για κάποιο λόγο αδυνατεί. Ο κοινωνικός αποκλεισμός φανερώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στης οποίας υφίσταται και οι αδυναμίες της (Παπαδοπούλου 2004: 98).

Τα άτομα που βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό είτε σταδιακά απομακρύνονται από μια ομάδα στην οποία λειτουργούσαν και συμμετείχαν μέχρι πρότινος και ενώ το επιθυμούν, δεν μπορούν να συνεχίσουν να συμμετέχουν, είτε δεν είχαν εξαρχής πρόσβαση σε συγκεκριμένες δραστηριότητες, ενώ το επιθυμούσαν. Σε πολλές περιπτώσεις περιλαμβάνει και την άσκηση λεκτικής ή/και σωματικής παρενόχλησης.

Μια αξιωματική προσέγγιση της μέτρησης του φαινομένου βασίζεται στο άθροισμα των ατομικών εμπειριών κοινωνικού αποκλεισμού (Αμίτσης 2006: 70). Οι ατομικές εμπειρίες κατηγοριοποιούνται και αποτελούν τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες που συνήθως δυσκολεύονται ή δεν μπορούν να συμμετέχουν  σε δραστηριότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη (Βενιέρης 2006: 59). Στις ευπαθείς ομάδες συγκαταλέγονται ανάμεσα σε άλλες και κατηγορίες ανθρώπων που δεν σχετίζονται με την φτώχεια όπως οι πρόσφυγες, οι ΑΜΕΑ, οι Ρομά, οι αποφυλακισμένοι, οι ψυχικά πάσχοντες, οι χρήστες ναρκωτικών, τα θύματα Trafficking και οι φορείς AIDS. Όλες αυτές οι κατηγορίες αποτελούν και αναδεικνύουν τις διαφορετικές περιπτώσεις και τις διαφορετικές όψεις του κοινωνικού αποκλεισμού (Παπαδοπούλου 2004: 314).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός προσιδιάζει περισσότερο σε διαδικασία παρά σε κατάσταση. Είναι μια διαδικασία έκπτωσης, συνδεδεμένη με την ανισότητα και την φτώχεια. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που μπορεί να συμβάλλουν στην διαδικασία του κοινωνικού αποκλεισμού. Τέτοιοι παράγοντες μπορεί να είναι η ηλικία, η θρησκεία, το φύλο, η καταγωγή και το είδος της εργασίας.

To γεγονός ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός χαρακτηρίζεται ως πολυδιάστατο φαινόμενο φανερώνει ότι τα αίτια της διαδικασίας αυτής ποικίλλουν. Οι διαφορετικές αιτίες και οι αλληλεπιδράσεις του φαινομένου με τις διαδικασίες που επηρεάζει, σκιαγραφούν την πολυπλοκότητα της φύσης του. Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται συχνά σε δραστηριότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη και τη διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού (Βενιέρης 2006: 59). Η ιδιότητα του πολίτη συνδέεται με την καθολική συμμετοχή μέσω δικαιωμάτων που συνδέονται με την αυτοδιάθεση, τις οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες και τη διασφάλιση της κοινωνικής σύνθεσης. Ο κοινωνικός δεσμός συνδέεται με τις κοινωνικές σχέσεις και την κοινωνική αλληλεγγύη, γίνεται πιο εύθραυστος όταν αυτά φθίνουν, οδηγώντας στην αύξηση των ευάλωτων ομάδων.

Για την αποτελεσματικότερη μελέτη του φαινομένου, η Ruth Levitas, καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνιολογίας του πανεπιστημίου του Μπρίστολ, προχώρησε στην κατηγοριοποίηση του κοινωνικού αποκλεισμού με βάση τα αίτια ενεργοποίησής του. Η Levitas κατέληξε σε τρεις βασικές αιτιακές προσεγγίσεις κοινωνικού αποκλεισμού: την κατηγορία που σχετίζεται με την άνιση διανεμητική πολιτική, την κατηγορία που σχετίζεται με την κοινωνική ενσωμάτωση και την κατηγορία που σχετίζεται με αποκλίνουσες συμπεριφορές (Levitas 2005: 7). Η κατηγοριοποίηση του κοινωνικού αποκλεισμού διαχωρίζει το φαινόμενο από την φτώχεια, αποδεικνύοντας ότι οι έννοιες του κοινωνικού αποκλεισμού και της φτώχειας σχετίζονται, αλλά η οικονομική δυσχέρεια δεν αποτελεί το μοναδικό αίτιο  δημιουργίας του φαινομένου.

Η πρώτη αιτιακή προσέγγιση του κοινωνικού αποκλεισμού σχετίζεται με την άνιση διανεμητική πολιτική. Παράγοντες που οδηγούν τα άτομα στην μη ενσωμάτωση είναι η φτώχεια και η εισοδηματική ανεπάρκεια. Επομένως, η κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα σε αυτήν την αιτιακή κατηγορία είναι οι φτωχοί, αυτοί δηλαδή που ζουν κάτω από το μέσο όριο φτώχειας συγκριτικά με την υπόλοιπη κοινωνία. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός διαθέτει αιτιώδη σχέση με την φτώχεια, δεν αποτελούν όμως ταυτόσημες έννοιες. Διαχωρίζεται από την φτώχεια, γιατί δεν αναφέρεται μόνο σε οικονομικά φαινόμενα και δεν αποτελεί απλά μια κατάσταση, αλλά μια σύνθετη διαδικασία. Επομένως, θα μπορούσε κάποιος να είναι φτωχός και ταυτόχρονα κοινωνικά ενσωματωμένος και ταυτόχρονα, θα μπορούσε κάποιος να είναι εύπορος και κοινωνικά αποκλεισμένος. Η οικονομική δυσχέρεια δεν συνεπάγεται απαραίτητα και κοινωνικό αποκλεισμό (Βενιέρης 2006: 50).

Η δεύτερη αιτιακή προσέγγιση αφορά την κοινωνική ενσωμάτωση. Ως κοινωνική ενσωμάτωση ορίζεται η αποστέρηση των δικαιωμάτων που πηγάζουν από την ιδιότητα του πολίτη και τη διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού. Η συγκεκριμένη προσέγγιση σχετίζεται με την αμειβόμενη και ασφαλή συνθήκη εργασίας. Η κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα σε αυτήν την κατηγορία είναι οι άνεργοι. Με βάση αυτήν την προσέγγιση η κοινωνική ενσωμάτωση έχει ως τρόπο ενσωμάτωση της αμειβόμενης και ασφαλούς εργασίας και άρα, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι είναι αφενός οι άνεργοι και αφετέρου όσοι δεν εργάζονται σε ασφαλείς συνθήκες εργασίας. Οι συνθήκες αυτές δεν αφορούν το είδος της εργασίας, αλλά την ασφάλεια που καλύπτει τον εκάστοτε εργασία και την αυτοπεποίθηση του εργαζομένου να προγραμματίζει τη ζωή του και τον βιοπορισμό του από αυτήν. (Κασιμάτη 1998: 221)

Η τρίτη αιτιακή προσέγγιση συνδέεται με τις αποκλίνουσες συμπεριφορές. Αφορά, ηθικούς και πολιτισμικούς λόγους, όταν ορισμένα χαρακτηριστικά των ατόμων τους καθιστούν «απειλή» για το κοινωνικό σύνολο. Τα άτομα περιθωριοποιούνται γατί αποκλίνουν από την κοινωνική νόρμα και είναι ανήμποροι να αλλάξουν την κατάστασή τους. Με βάση αυτήν την προσέγγιση, κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα θεωρούνται άτομα με παραβατική ή μη αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο συμπεριφορά. Η προσέγγιση αυτή θεωρεί ως κοινωνικά αποκλεισμένους τους ανήθικους και τους παραβάτες.

Λόγω της πολυδιάστατης και πολύπλοκης φύσης του φαινομένου του κοινωνικού αποκλεισμού, δημιουργείται ένα ευρύ φάσμα συνεπειών. Οι συνέπειες του κοινωνικού αποκλεισμού περιλαμβάνουν την δημιουργία ατομοκεντρικών κοινωνιών. Η στροφή προς τις ατομοκεντρικές κοινωνίες διασπά την κοινωνική συνοχή και διαρρηγνύει τους κοινωνικούς δεσμούς, την μονιμότητα και την σταθερότητα των κοινωνικών σχέσεων που συνδέουν τα μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας. Άλλη συνέπεια του κοινωνικού αποκλεισμού είναι η έλλειψη δυνατότητας άσκησης των δικαιωμάτων που προκύπτουν από την ιδιότητα του πολίτη. Η άσκηση των δικαιωμάτων αυτών συνδέεται στενά με την κοινωνική συμμετοχή και αποτελεί θεμέλιο της κοινωνικής ενσωμάτωσης και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι το αποτέλεσμα παρεμπόδισης αυτών των δικαιωμάτων. Οι ψυχολογικές συνέπειες, είναι άλλη μια κατηγορία συνεπειών που δημιουργούνται μέσω του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς το άτομο δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει τα χαρακτηριστικά που τον οδήγησαν στο περιθώριο, γεγονός που έχει αντίκτυπο στον ψυχισμό του. Άλλη μια συνέπεια αποτελεί ο στιγματισμός ατόμων και των συνοικιών που κατοικούν. Οι κοινωνικά ενσωματωμένοι αντιμετωπίζουν με δυσπιστία τους περιθωριοποιημένους και τους απομακρύνουν με την στάση τους από την ενσωμάτωσή τους στο κοινωνικό σύνολο. Με τη σειρά τους, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι συγκεντρώνονται εθελοντικά ή υποχρεωτικά σε συγκεκριμένες περιοχές, δημιουργώντας ομάδες ήπιας απομόνωσης, στιγματίζοντας περιοχές, τις οποίες οι κοινωνικά ενσωματωμένοι αποφεύγουν, γιατί εκεί δεν αισθάνονται ασφαλείς. Το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού οδηγεί σε ελλιπή ή ανεπαρκή σχέση με τους κοινωνικούς μηχανισμούς, όπως η αγορά εργασίας και η οικογένεια. Αποτέλεσμα της συνέπειας αυτής είναι η ασταθής εργασία ή η πλήρης αποχή από αυτήν και η δημιουργία εύθραυστων κοινωνικών σχέσεων, κυρίως με την οικογένειά, που μπορεί να αποτελεί ένα ή και το μοναδικό υποστηρικτικό δίκτυο, των κοινωνικά αποκλεισμένων, την περίοδο της απομάκρυνσής τους από την κοινωνική νόρμα (Castel 1991: 147).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο με συνέπειες τόσο στα άτομα μεμονωμένα, όσο και στο σύνολο της κοινωνίας. Τα άτομα αλλά και κοινωνικές ομάδες γίνονται αντικείμενο ρατσισμού, απομόνωσης και περιθωριοποίησης. Για αυτούς τους λόγους, η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού συνεπάγεται την ατομική πρωτοβουλία, τις ενέργειες του κράτους, υιοθετώντας πολιτικές πρόνοιας, καθώς και υπερεθνικές παρεμβάσεις. Η ατομική πρωτοβουλία συνιστά την απομάκρυνση των στερεοτυπικών αντιλήψεων και την συμμετοχή σε δράσεις στήριξης ευπαθών ομάδων. Το κράτος καταπολεμά τον κοινωνικό αποκλεισμό μέσω κρατικών πολιτικών πρόνοιας, όπως η υιοθέτηση στρατηγικών κοινωνικής πολιτικής με στόχο την αναδιανομή εισοδήματος για τον περιορισμό των οικονομικών ανισοτήτων. Το κράτος πρόνοιας παρεμβαίνει για να εξασφαλίσει την ισορροπία ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα. Αυτό συνεπάγεται, ότι αν δεν υπάρχει ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας, το οποίο θα παρέχει κοινωνική προστασία, η διαταραχή αυτή επηρεάζει τα άτομα και μπορεί να τα οδηγήσει στο περιθώριο και στον κοινωνικό αποκλεισμό (Rosanvallon 2003: 174). Μια σημαντική υπερεθνική παρέμβαση στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού είναι η δημιουργία της «Πράσινης Βίβλου» για την Ισότητα και την Διακριτική Μεταρρύθμιση στη διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση από την Επιτροπή Ευρωπαϊκή Κοινοτήτων με στόχο την ολική εξάλειψή του φαινομένου.¹ Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι υπάρχουν κάθετες και οριζόντιες πολιτικές για την αποτροπή του αποκλεισμού και την σταδιακή ενσωμάτωση των ατόμων που απομακρύνθηκαν από την κοινωνική νόρμα, στο κοινωνικό σύνολο.

Συμπέρασμα

Τα αποτελέσματα της μελέτης αποδεικνύουν ότι, ενώ υπάρχει σημαντική επικάλυψη ανάμεσα στο φαινόμενο της φτώχειας και εκείνο του κοινωνικού αποκλεισμού, σε καμία περίπτωση αυτά δεν ταυτίζονται.

Οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό αδυνατούν να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες ως προς την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη, στην εκπαίδευση, στον εργασιακό τομέα και φυσικά και στα κοινωνικά δικαιώματα.

Με σκοπό να επιλυθούν σε κάποιον βαθμό τα προβλήματα τους θα πρέπει οι κρατικοί φορείς να δώσουν πρόσβαση των ατόμων αυτών στους παραπάνω τομείς. Για παράδειγμα, θα πρέπει να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, καθώς και να δημιουργηθούν σχολεία δεύτερης ευκαιρίας για να μπορέσουν οι κοινωνικά αποκλεισμένοι να έχουν μια ισάξια μεταχείριση και να μην νιώθουν μειονεκτικά απέναντι στους συνανθρώπους τους. Παράλληλα, θα πρέπει να δημιουργηθούν κέντρα επαγγελματικού προσανατολισμού, συμβουλευτικής κατάρτιση και επιμόρφωσης, καθώς και πρακτική άσκηση για τις ευπαθείς ομάδες και την ευαισθητοποίηση και την πληροφόρηση σχετικά με αυτές.

Ως προς τις πολιτικές στήριξης, θα πρέπει να αποκτήσουν μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση που θα έχει ως στόχο τη δημιουργία δομών και υπηρεσιών με σκοπό τη πρόληψη και απαλοιφή του φαινομένου καθώς και την υποχρεωτική δράση για τη χειραφέτηση των ανθρώπων. Το κράτος και συνολικά οι κοινωνίες θα πρέπει να είναι αυτές οι εγγυήτριες δυνάμεις που θα εξασφαλίζουν στα μέλη τους ζωή με αξιοπρέπεια και δικαιώματα χωρίς αυτό να προϋποθέτει την ανταποδοτικότητα αυτών.

Τα παραπάνω δείχνουν ότι αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι να προωθηθεί η συγκρότηση ενός συστήματος κοινωνικής προστασίας και η δόμηση μιας κοινωνίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτή συνεπάγεται επανεξέταση της έννοιας των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, ώστε να τεθεί υπό αμφισβήτηση η συσσώρευση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Επανακαθορισμό των οικονομικών προτεραιοτήτων και στρατηγικών ανάπτυξης, ώστε να τεθεί υπό αμφισβήτηση η πολιτική που διευρύνει τις ανισότητες, οξύνει τις διαφορές, ευθύνεται για την αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού .

Σημειώσεις

¹ Το Πράσινο Βιβλίο για την Κοινωνική Πολιτική (1993β, σελ.21), υπογραμμίζει ότι: « Ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν σημαίνει μόνο ένα ανεπαρκές εισόδημα. Προχωράει πέρα ακόμα και από την συμμετοχή στην εργασιακή ζωή, εκδηλώνεται σε πεδία όπως η στέγαση, η εκπαίδευση, η υγεία και η πρόσβαση σε υπηρεσίες. Επηρεάζει όχι μόνο τα άτομα αλλά και κοινωνικές ομάδες (…) που γίνονται αντικείμενα ρατσισμού, απομόνωσης ή εξασθένισης των παραδοσιακών μορφών κοινωνικών σχέσεων(…)».

Αναφορές

Ελληνική βιβλιογραφία 

Αμίτσης, Γ. (2006), Η ευρωπαϊκή στρατηγική κοινωνικής ένταξης, Παπαζήσης, Αθήνα.

Ανδριοπούλου, Μ. και Παπαδόπουλος, Φ. και Τσάκογλου, Π. (2013), Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Ελλάδα, Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Αθήνα.

Βενιέρης, Δ. (2006), Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική και Κοινωνικά Δικαιώματα, Τόπος (Μοτίβο Εκδοτική), Αθήνα.

Κασιμάτη, Κ. (1998), Έρευνα για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της απασχόλησης, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών ερευνών, Αθήνα.

Οικονόμου, X. και Φέρωνας, Α. (2006), Οι εκτός των τειχών: φτώχεια και αποκλεισμός

Παπαδοπούλου Δ. (2002), Κοινωνικός Αποκλεισμός. Για τους ανθρώπους που παραμερίζουμε, Αρμός, Αθήνα.

Πεμπετζίδου, M. και Παπαθεοδώρου, Χ. (2004), Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός, Εξάντας, Αθήνα.

Ξένη βιβλιογραφία

Castel, R. (1991), De l’Indigence a` l’exclusion: la de´saffiliation, Esprit, Paris.

Lenoir, R. (1974), Les exclus un français sur dix, Éditions du Seuil, Paris.

Levitas, R. (2005), Three discourses of social exclusion. Palgrave Macmillan, London.

Masse, P. and Masse, B. (1969), Les dividendes du progres, Éditions du Seuil, Paris

Rosanvallon, P. (2003), La nouvelle question sociale – repenser l’ Etat-providence, Éditions du Seuil, Paris.