Στίγκα Δήμητρα Αρτεμισία
Αριστούχος Κοινωνιολόγος
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών
και Πολιτικών Επιστημών
(Σε συνέχεια του προηγούμενου άρθρου. Διαθέσιμο εδώ)
Η χρήση ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής για λόγους αναστοχασμού και ενδοσκόπησης, οδηγεί τον άνθρωπο σε μεγαλύτερη επαφή ή απομάκρυνση από τον εαυτό του;
Ποιά είναι η “κουλτούρα της αυτοκαταγραφής”;
Πως αξιοποιούνται οι ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής από στο σύγχρονο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα; Ποια τα οφέλη και ποιοί οι κίνδυνοι;
Πως αξιοποιούνται οι ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής από το σύγχρονο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα για τον έλεγχο των πολιτών;
Βρισκόμαστε στο επίκεντρο μιας σύγχρονης μορφής (ψηφιακού) Πανοπτισμού;
Το Κίνημα του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού και η εξέλιξή του
Οι Kelly και Wolf αποτελούν τους βασικούς εκπροσώπους και τους θεμελιωτές του «Κινήματος του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού». Οι ίδιοι είναι επίσης επινοητές του ίδιου του όρου «ποσοτικοποιημένος εαυτός». Ο Wolf είναι Αμερικανός συγγραφέας και συνεργαζόμενος συντάκτης[1] στο περιοδικό “America’s Wired”, ενώ έχει δημοσιεύσει μια σειρά άρθρων για το περιοδικό των “New York Times”. Ο Kelly είναι επίσης αμερικανικής καταγωγής και υπήρξε ιδρυτικό μέλος και αρχισυντάκτης[2] του περιοδικού “America’s Wired”. Ο Kelly μάλιστα αποτελεί ένα σημαντικό πρόσωπο με αξιόλογη συνεισφορά στον τομέα της Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας, έχοντας συγγράψει έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων τεχνολογικού περιεχομένου, με γνωστότερους τίτλους το “What Technology Wants” (Kelly, 2010), καθώς και το “The Inevitable” (Kelly, 2016).
Οι Kelly και Wolf ίδρυσαν επίσης τον διαδικτυακό ιστότοπο https://quantifiedself.com, ο οποίος αξιοποιείται για τη διάδοση της ιδεολογίας του κινήματος, την προώθηση των δράσεών του, την ενημέρωση γύρω από ζητήματα σχετικού ενδιαφέροντος, την προβολή και τη διαφήμιση ψηφιακών προϊόντων αυτοκαταγραφής που δημιουργούν νέοι αυτοδημιούργητοι επιχειρηματίες, καθώς επίσης και τη διεξαγωγή συζητήσεων μέσω forum. Ο ίδιος ο ιστότοπος διαθέτει μάλιστα μια συνοπτική ενημερωτική παράγραφο, προκειμένου να πληροφορήσει τον διαδικτυακό επισκέπτη για το περιεχόμενό του, η οποία αναφέρει τα κάτωθι
«Ο Ποσοτικοποιημένος Εαυτός είναι μια διεθνής κοινότητα χρηστών και δημιουργών εργαλείων αυτοκαταγραφής που μοιράζονται ένα κοινό ενδιαφέρον για την «αυτογνωσία μέσω των αριθμών». Αν αυτοκαταγράφεις για οποιονδήποτε λόγο – για να απαντήσεις ένα ερώτημα σχετικό με την υγεία, για να πετύχεις έναν στόχο, για να εξερευνήσεις μια ιδέα, ή απλά επειδή είσαι περίεργος – μπορείς να βρεις υποστήριξη εδώ» (Quantified Self, 2021α).[3]
Το απόγειο της δράσης του Kινήματος του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού τοποθετείται από το 2007 έως και το 2014, όπου όλο και περισσότεροι υποστηρικτές ενώθηκαν μπροστά σε μια κοινή ιδεολογία, η οποία αποτυπώνεται μέσα από το μότο «η αυτογνωσία μέσω των αριθμών» (Self–Knowledge Through Numbers).
Έτσι, οι Kelly και Wolf όντας οι βασικότεροι εκπρόσωποι της ιδεολογίας του κινήματος, στρέφουν το ενδιαφέρον τους στην ιδέα της φροντίδας του εαυτού και στην επαγρύπνηση για την καλή υγεία και την ευημερία του σώματος, αντιμετωπίζοντας τις ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής και τα αριθμητικά δεδομένα (data) ως μέσα, τα οποία βοηθούν στην ουσιαστική ενδοσκόπηση του ατόμου. Οι Kelly και Wolf πιστεύουν πως το άτομο αναπτύσσει νέες ικανότητες και κατορθώνει να έρχεται σε επαφή με τον εαυτό του σε καθημερινή βάση και κάθε φορά που χρησιμοποιεί τις τεχνολογίες αυτοκαταγραφής. Η παρατήρηση των δεδομένων και των αλλαγών που αυτά υφίστανται μετατρέπεται σε μια μορφή του «να ακούς το σώμα σου/εαυτό σου»· να μπορεί κανείς δηλαδή να προλαμβάνει, να εντοπίζει και να επιλύει το εκάστοτε πρόβλημα με πολύ μεγάλη ταχύτητα και ακρίβεια.
Μέσα από τη χρήση των τεχνολογιών αυτών λοιπόν υποστηρίζεται πως υπάρχει μια πολύ μεγάλη γκάμα σωματικών, πνευματικών, ψυχολογικών, αλλά και περιβαλλοντικών πεδίων, τα οποία μπορούν να αναχθούν σε αριθμητικά δεδομένα και να αξιοποιηθούν από τον εκάστοτε χρήστη για την ανάληψη του ελέγχου του εαυτού του και την επίτευξη της αυτοβελτίωσής του. Επομένως, μέχρι και σήμερα υποστηρίζεται σε σημαντικό βαθμό από τους οπαδούς των τεχνολογιών αυτοκαταγραφής πως το άτομο δύναται να φτάσει στην αυτοπραγμάτωσή του μέσα από τη συστηματική χρήση τους.
Έτσι, το κίνημα διαμόρφωσε μια ρητορική, σύμφωνα με την οποία οι αριθμοί μπορούν να οδηγήσουν στην αυτοβελτίωση και άρα, σε μία ποιοτική αναβάθμιση του ίδιου του εαυτού του εκάστοτε χρήστη.
Μολονότι η κινηματική δράση του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού σύντομα παρήκμασε, η παρουσία και η αποδοχή των ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής δεν ακολούθησε την ίδια πορεία. Έτσι, το κίνημα προσέφερε ένα ισχυρό παράδειγμα σκέψης και αντίληψης αυτών των τεχνολογιών, το οποίο φαίνεται να καλύπτει ένα μεγάλο ποσοστό των συζητήσεων γύρω από τον ποσοτικοποιημένο εαυτό μέχρι και σήμερα. Συνεπώς, οι ιδέες που διατυπώθηκαν στα πλαίσια της δράσης τους κινήματος αποτελούν εφόδια, τα οποία δείχνουν να επικαιροποιούνται όλο και περισσότερο, ακόμα και μετά το πέρας της ενεργούς κινηματικής δράσης του. Σύμφωνα άλλωστε και με μια πρόβλεψη που είχε εκφράσει σε ένα παλιό άρθρο του ο Kelly (2011β), «…μπορεί οι παθιασμένοι self-trackers[4] να φαίνονται εξωφρενικά geeky[5] τώρα, αλλά σύντομα πρόκειται να αποτελούν τη νέα κανονικότητα».[6]
Έτσι, παρά την παρακμή του ίδιου του κινήματος, οι ιδέες αυτής της κοινότητας θεμελιώθηκαν και διαμόρφωσαν μια κουλτούρα, η οποία ακμάζει μέχρι και σήμερα. Αυτή η «κουλτούρα της αυτοκαταγραφής»[7] αφορά μία ιδεολογία που βασίζεται στην πίστη της ανωτερότητας των αριθμών ως μορφών γνώσης. Όπως υποστηρίζει και ο Wolf (2010), κάθε φορά που επιθυμούμε να μιλήσουμε με ακρίβεια και πειθώ, τείνουμε να κάνουμε χρήση των αριθμών. Έτσι, ο ίδιος προχωράει το επιχείρημά του αναρωτώμενος το γιατί άραγε να μην χρησιμοποιούμε τα αριθμητικά δεδομένα και για τους ίδιους μας τους εαυτούς;
Περί ελευθερίας και υποδούλωσης
Οι υποστηρικτές.
Τελικά οι τεχνολογίες του ποσοτικοποιημένου εαυτού προσφέρουν ελευθερία και ανεξαρτησία στους χρήστες τους ή αποτελούν ένα μέσο χειραγώγησης και εξαναγκασμού των σημερινών ανθρώπων;
Ορισμένοι θεωρητικοί φαίνεται πως διάκεινται θετικά στην εκτεταμένη ύπαρξη και χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, πιστεύοντας πως η συγκεκριμένη κατάσταση μπορεί να προωθήσει τη χειραφέτηση και την ανάληψη της ευθύνης του εαυτού. Υπάρχει όμως και ένα αντίθετο ρεύμα, το οποίο δείχνει να αντιμετωπίζει τις τεχνολογίες αυτές ως έναν δούρειο ίππο ενός κοινωνικοπολιτικού συστήματος που έχει ως στόχο την ανθρώπινη εκμετάλλευση με έναν λανθάνοντα και υποχθόνιο τρόπο.
Οι Kelly και Wolf, όντας οι κύριοι εμπνευστές της κουλτούρας της αυτοκαταγραφής μέχρι και σήμερα, δείχνουν να αντιλαμβάνονται τη σημερινή κοινωνία της πληθώρας των ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής ως ένα περιβάλλον που προωθεί την ανεξαρτησία των ανθρώπων και την ανάληψη της ευθύνης του εαυτού τους. Οι ίδιοι τείνουν να αντιμετωπίζουν τα ψηφιακά τεχνολογικά μέσα ως εργαλεία που μπορούν και βοηθούν στην απόκτηση του ελέγχου του εαυτού από το ίδιο το άτομο, καθώς υποστηρίζουν πως μέσω των αριθμών και των αλγορίθμων προσφέρεται η απαραίτητη τεχνική γνώση, η οποία αποτελεί το εναρκτήριο σημείο προς μια μακρά διαδικασία αναστοχασμού, παρατήρησης, επίτευξης στόχων και αυτοβελτίωσης (Lupton, 2016: 55). Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο άνθρωπος δείχνει να μπορεί να διαχειρίζεται τον εαυτό του κατά βούληση και να απελευθερώνεται σε κάποιο βαθμό από τις προηγούμενες εξωτερικές υποδείξεις. Πλέον, σύμφωνα με τη ρητορική που διαμορφώνει η κουλτούρα της αυτοκαταγραφής, ο κάθε ένας μπορεί να διαχειρίζεται και να «κατασκευάζει» τον εαυτό του όπως ο ίδιος επιθυμεί.
Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη προσέγγιση λοιπόν, οι σύγχρονες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες δείχνουν να παρέχουν τη δυνατότητα για απαγκίστρωση από συχνά δεσμευτικούς και αμφιλεγόμενους κρατικούς θεσμούς, καθώς και από ειδικούς επιστήμονες, οι οποίοι συχνά τείνουν να καταστέλλουν τα περιθώρια αυτενέργειας και ελευθερίας. Η κουλτούρα της αυτοκαταγραφής υποστηρίζει πως σήμερα, ειδικά στον τομέα της υγείας, τα δεδομένα αλλάζουν σημαντικά. Πιστεύεται πως οι τεχνολογίες αυτοκαταγραφής έχουν τη δυνατότητα να καθιστούν τους χρήστες τους ανεξάρτητους και να τους παρέχουν τα απαραίτητα δεδομένα για την αυτοδιάγνωσή τους. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται μια ρητορική, σύμφωνα με την οποία ο σύγχρονος αυτοκαταγραφόμενος άνθρωπος μπορεί να καθίσταται ο ίδιος «ειδικός του εαυτού του» (Lupton, 2016: 106-107). Το άτομο δηλαδή μοιάζει να ανεξαρτητοποιείται σε έναν μεγάλο βαθμό από τον γιατρό του και να καθίσταται, σε κάποιον βαθμό, ο ίδιος «γιατρός του εαυτού του». Επομένως, με τις τεχνολογίες αυτοκαταγραφής οι επιστημονικές πρακτικές φαίνεται να εκδημοκρατίζονται και να βρίσκονται διαθέσιμες πια στα χέρια των πολιτών.
Σύμφωνα λοιπόν με την κουλτούρα της αυτοκαταγραφής, υποστηρίζεται πως τόσο οι σύγχρονες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες όσο και οι τεχνολογίες της αυτοκαταγραφής, διαμορφώνουν ένα περιβάλλον που ευνοεί την ανεξαρτησία, την ελευθερία και τη διαφορετικότητα, μέσα από την προώθηση ενός υγιούς προτύπου δράσης, σύμφωνα με το οποίο ο κάθε άνθρωπος αναλαμβάνει την ευθύνη του εαυτού του και μεριμνά για τη βέλτιστη διαχείριση και την ανάπτυξή του.
Οι αντίλογοι.
Η βιοπολιτική προσέγγιση. Στην πλευρά των κριτικών προσεγγίσεων απέναντι στις ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής συναντάται αρχικά η θεώρηση της Deborah Lupton, η οποία επικαλείται τη φουκωική έννοια της «βιοπολιτικής», προκειμένου να ερμηνεύσει το κοινωνικοπολιτικό σύστημα μέσα στο οποίο βρίσκουν έδαφος και ανθίζουν οι υπό συζήτηση ψηφιακές τεχνολογίες. Η βιοπολιτική δείχνει να αναφέρεται σε ένα κοινωνικο-πολιτικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στην ύπαρξη ενός λανθάνοντα εξωτερικού επιβεβλημένου ελέγχου επάνω στην ίδια την ανθρώπινη ζωή και το ανθρώπινο σώμα. Αυτή η μορφή ελέγχου υποστηρίζεται ότι εσωτερικεύεται υποσυνείδητα από το άτομο και ότι εξυπηρετεί μια νεοφιλελεύθερη ρητορική που υποστηρίζει ότι ο εκάστοτε άνθρωπος θα πρέπει να αναλαμβάνει την ευθύνη του δικού του εαυτού (Lupton, 2014: 79-80).
Ο Michel Foucault (Φουκώ, 1976/1989: 259-268) διαμόρφωσε μια θεωρία, η οποία υποστήριξε πως στον σύγχρονο κόσμο, η μορφή άσκησης της εξουσίας αλλάζει ολοκληρωτικά. Αναφέρεται σε ένα νέο μόρφωμα που ονόμασε «βιοπολιτική» (biopolitics), η οποία ασκείται μέσω της «βιοεξουσίας» (biopower). Η βιοπολιτική αναδύθηκε ταυτόχρονα με τον σχηματισμό της βιολογίας ως επιστήμη (Malabou, 2014: 99-101) και έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι η εξουσιαστική δράση της λαμβάνει χώρα επάνω στα βιολογικά σώματα των σύγχρονων ανθρώπων. Η βιοπολιτική λοιπόν, μέσω της βιοεξουσίας, έχει την ιδιότητα να εξουσιάζει, όχι μόνο το πνεύμα, αλλά και το σώμα. Αυτή η νέα μορφή εξουσίας τείνει να επικάθεται επάνω στο σώμα και να το μετατρέπει σε ένα «πειθήνιο» όργανο, το οποίο καθοδηγείται στο να λαμβάνει τις απαραίτητες δράσεις για την αυτοβελτίωσή του, ενώ ταυτόχρονα μετατρέπεται ολοένα και περισσότερο σε ένα παραγωγικό όργανο εξυπηρέτησης «κυβερνησιακών» σκοπιμοτήτων (Φουκώ, 1976/1989: 181-188).[8]
Η βιοπολιτική δεν δρα επιβαλλόμενη επάνω στο άτομο, αλλά αντιθέτως, στρέφει το ίδιο το άτομο προς την αυτο-διαχείρισή του. Ο έλεγχος του σώματος προκύπτει μέσα από τον τρόπο που ο άνθρωπος σκέπτεται για το ανθρώπινο σώμα (Lupton, 2016: 101-108). Αυτός ο τρόπος σκέψης όμως διαμορφώνεται κοινωνικά και άρα, μέσα και από τις συνθήκες σκέψης και δράσης που διαμορφώνει η δράση της βιοπολιτικής σε συλλογικό/κοινωνικό επίπεδο. Επομένως, η βιοπολιτική δημιουργεί ένα πλαίσιο, σύμφωνα με το οποίο ο εκάστοτε άνθρωπος θα πρέπει να διαχειρίζεται, να συγκρατεί και να ελέγχει το σώμα του· θα πρέπει, με λίγα λόγια, να γίνεται κύριος επί του σώματός του (Lupton, 2016: 101-108). Σε διαφορετική περίπτωση, όποιος αποτυγχάνει στο εγχείρημα αυτό, αντιμετωπίζεται από την κοινωνία ως ανάξιος και στη συνέχεια, περιθωριοποιείται. Εκείνος όμως, ο οποίος κατορθώνει την αυτο-διαχείριση, θεωρείται ως «ιδεολογικά και ηθικά σωστός/δίκαιος», όπως γράφει η Lupton (2016: 101-108). Έτσι, η βιοπολιτική δείχνει να καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αυτο-πειθαρχείται, μέσα από τον οικειοθελή περιορισμό και τον έλεγχο του σώματός του. Συνεπώς, μέσα από τον συγκεκριμένο τρόπο η βιοεξουσία ασκείται μέσω του φυσικού/βιολογικού σώματος των ανθρώπων.
Έτσι λοιπόν η βιοεξουσία φαίνεται πως απλώνεται σαν ένα αόρατο πέπλο επάνω στους σύγχρονους ανθρώπους και κατορθώνοντας την υποσυνείδητη κυριαρχία επί των εκάστοτε μεμονωμένων σωμάτων, κατορθώνει παράλληλα και την κυριάρχηση επί του πληθυσμού ως σύνολο, απλώνοντας έτσι την εξουσιαστική δύναμή της επάνω σε ολόκληρο το φάσμα της ατομικής και κοινωνικής ζωής (Φουκώ, 1976/1989: 181-188). Η ειδοποιός διαφορά αυτής της νέας εξουσιαστικής δύναμης είναι πως δεν δρα μέσω της καταπίεσης και της επιβολής, αλλά μέσω της κανονικοποίησης. Σε αυτή την περίπτωση, οι νόμοι αντικαθίστανται από τις νόρμες, οι οποίες έχουν μη-καταναγκαστικό χαρακτήρα και με τον τρόπο αυτό, κατορθώνεται η άσκηση του ελέγχου στο όνομα της ίδιας της ελευθερίας (Ajana, 2017: 4-6). Έτσι, το εκάστοτε άτομο μοιάζει να αναλαμβάνει την άσκηση του ελέγχου προς τον ίδιο του τον εαυτό, εσωτερικεύοντας τις εξωτερικά δημιουργούμενες νόρμες και έτσι, επιτυγχάνεται η έμμεση συμμόρφωσή του σε κυβερνησιακές επιταγές, χωρίς να χρειάζεται το ίδιο το κράτος να εμπλακεί. Πλέον, υποστηρίζεται πως δεν υπάρχει η έννοια της τιμωρίας, αλλά αντίθετα, ότι ο έλεγχος ασκείται μέσω της κανονικοποίησης και της περιθωριοποίησης. Ο ίδιος ο Foucault αναφέρει πως αυτή η μορφή άσκησης της εξουσίας την οποία σκιαγραφεί ανταποκρίνεται σε ένα νεοφιλελεύθερο εξουσιαστικό σύστημα.
Εντός του πλαισίου της βιοπολιτικής θεώρησης, επομένως, η βαρύτητα ρίχνεται στην έννοια του ελέγχου, o οποίος υποστηρίζεται πως είναι εξωτερικά επιβεβλημένος, αλλά πλέον εκφράζεται υπό τη μορφή του αυτο-ελέγχου. Το άτομο δείχνει να αναλαμβάνει αυτοβούλως την άσκηση του ελέγχου επί του εαυτού του, λόγω μιας εσωτερικευμένης εξουσιαστικής πολιτικής στρατηγικής. Κατά τη Lupton (2014: 79-80), οι ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής δείχνουν να εξυπηρετούν άριστα στον σκοπό αυτόν και εντός των συγκεκριμένων πλαισίων αντιμετωπίζονται ως ένας τρόπος «διακυβέρνησης του εαυτού» (governing of the self). Σύμφωνα με τον Foucault μέσα σε αυτά τα πλαίσια η «ευθύνη» ορίζεται ως η «ήπια εξουσία» (soft power), η οποία οδηγεί τους πολίτες σε συμμόρφωση με τις υπάρχουσες νόρμες (Lupton, 2014: 79-80). Δηλαδή, μέσω των εξωτερικών θετικών διατυπώσεων και των επιβραβεύσεων, τα άτομα καταλήγουν να ικανοποιούνται και με τον τρόπο αυτόν, να συνεχίζουν την προσπάθειά τους για περαιτέρω επιβράβευση και αναγνώριση.
Η ύπαρξη της βιοεξουσίας δημιουργεί μια συνθήκη όπου οι ίδιοι οι άνθρωποι υποδουλώνουν τους εαυτούς τους ζώντας όμως μέσα σε μια αυταπάτη ελευθερίας (Lupton, 2014: 79-80). Έτσι, η ατομική υγεία και η ευημερία φαίνονται να μετατρέπονται πλέον σε κρατική επιδίωξη και στον προσωπικό αγώνα για αυτοβελτίωση, τείνουν πια να παρεμβάλλονται ποικίλοι εξωτερικοί παράγοντες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι συνθήκες που επικρατούν στο «εσωτερικό» των ανθρώπων, δείχνουν να ενδιαφέρουν άμεσα και το εξωτερικό κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον.
Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζεται πως η υγεία, η επιτυχία και η αυτοβελτίωση, στην πραγματικότητα αποτελούν κυβερνησιακές επιταγές, οι οποίες λαμβάνουν τη μορφή νορμών και επικάθονται επάνω στον εαυτό και στο σώμα με τρόπο ανεπαίσθητο. Συνεπώς, παρ’ ότι η Lupton αναγνωρίζει το διευκολυντικό και προοδευτικό κομμάτι των πρακτικών ψηφιακής αυτοκαταγραφής, η ίδια παραμένει σκεπτική σχετικά με το τι μπορεί να συνεπάγονται όλα αυτά για τον εαυτό, την ιδιωτικότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα στα πλαίσια των σύγχρονων κοινωνιών.
Κατά την προσωπική της άποψη, όμως, μέσα από την ψηφιακή αυτοκαταγραφή ο άνθρωπος μοιάζει να απομακρύνεται από τον εαυτό του, δίχως μάλιστα να το αντιλαμβάνεται. Οι ανάγκες, τα θέλω και οι επιθυμίες του παύουν να προκύπτουν πηγαία και αυθόρμητα. Ταυτόχρονα όμως ο ίδιος δείχνει να αισθάνεται πως όλα όσα νιώθει είναι αυθεντικά. Έτσι, η ίδια θεωρεί πως η επαφή με τον εαυτό κατακερματίζεται και πως τόσο ο εαυτός όσο και το φυσικό/βιολογικό σώμα, μετατρέπονται σε ένα θεμελιώδες πεδίο άσκησης της νεοφιλελεύθερης εξουσίας.
Η ψυχοπολιτική προσέγγιση. Βασικό στοιχείο στη θεώρησή του Byung-Chul Han είναι η έννοια της «ψυχοπολιτικής» (psychopolitics), με την οποία ορίζει τον σύγχρονο νεοφιλελεύθερο τρόπο διακυβέρνησης των κοινωνιών. Η ψυχοπολιτική, σε αντίθεση με τη βιοεξουσία, εδρεύει στη ψυχή και όχι στο σώμα των ανθρώπων (Han, 2017/2017: 50-51). Όπως επισημαίνει και ο ίδιος, η σωματική πειθαρχία δίνει πλέον τη θέση της στη βελτιστοποίηση των ψυχικών και πνευματικών διαδικασιών (Han, 2017/2017: 50-51), με απώτερο σκοπό τη βέλτιστη παραγωγικότητα και λειτουργικότητα της κοινωνίας.
Κατά τον ίδιο οι κοινωνίες του 21ου αιώνα πλημμυρίζονται από θετικότητα και πασχίζουν να αποτινάξουν από πάνω τους κάθε τι το αρνητικό (Han, 2010/2015: 10-15). Με λίγα λόγια, η νεοφιλελεύθερη εξουσία φαίνεται να πασχίζει να δημιουργεί στους πολίτες θετικά συναισθήματα, να τους διατηρεί σε μια ευδιάθετη συναισθηματική κατάσταση και να τους παρέχει θετικά κίνητρα, μέσα από τα οποία επιδιώκει οι ίδιοι να επιθυμούν να αναλάβουν την ευθύνη του εαυτού τους, όπως επίσης και τις απαραίτητες ενέργειες για τη βελτιστοποίησή τους (optimization). Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ο προηγούμενος καταναγκασμός δείχνει να αντικαθίσταται από τον «πειθαναγκασμό»,[9] ο οποίος φαίνεται να επιτυγχάνει τα ίδια αποτελέσματα με έναν πιο ανεπαίσθητο τρόπο.
Η βιοεξουσία, κατά την άποψη του Han (2010/2015: 14-20), κουβαλά επάνω της ακόμα πολλή αρνητικότητα και αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο αμφισβητεί την επικαιρότητα της φουκωικής σκέψης. Αυτή η αρνητικότητα υποστηρίζει πως προκύπτει μέσα από τη λειτουργία της κανονικοποίησης και της επακόλουθης περιθωριοποίησης όσων δεν συμβαδίζουν με τα κανονιστικά πρότυπα. Η συγκεκριμένη λειτουργία, επομένως, δείχνει να δημιουργεί μια «απαίτηση», ένα «θα έπρεπε», το οποίο παραπέμπει έμμεσα σε μια απαγόρευση που φυσικά κατέχει ένα αρνητικό πρόσημο (Han, 2010/2015: 14-20). Για τον Han, η ενασχόληση του Foucault με τη βιοπολιτική και τον πληθυσμό είναι λανθασμένη, καθώς πιστεύει πως αυτές οι έννοιες δεν περιγράφουν μια νεοφιλελεύθερη κοινωνία, αλλά αντίθετα, μια συνέχεια των πειθαρχικών πρακτικών, οι οποίες διαιωνίζουν μια αρνητική και εκφοβιστική ατμόσφαιρα (Han, 2017/2017: 49).
Εν αντιθέσει, εξηγεί πως η ψυχοπολιτική εξουσία εισέρχεται στον άνθρωπο και τον εξουσιάζει με τρόπο πραγματικά ανεπαίσθητο. Τον οδηγεί στην εκμετάλλευση της ίδιας του της ελευθερίας. Η ρητορική του «θα μπορούσες» (you could),[10] φαίνεται να λειτουργεί ενθαρρυντικά και να προκαλεί τους ανθρώπους να δοκιμάζονται συνεχώς με νέα πράγματα και να ξεπερνούν κάθε φορά τα όριά τους. Έτσι, το νεοφιλελεύθερο σύστημα δεν επιβάλλεται επί του ατόμου, αλλά αντίθετα, αφήνει μεγάλα περιθώρια ελευθερίας και αφαιρεί τον παράγοντα του εξαναγκασμού, έτσι ώστε το άτομο να παροτρύνεται να φτάνει κάθε φορά στα ανώτερα επίπεδα της παραγωγικότητάς του. Μέσα από τη συγκεκριμένη τοποθέτηση, ο Han εννοεί πως το άτομο φαίνεται να κατευθύνεται υποσυνείδητα από το κρατικό σύστημα προς την οικειοθελή υιοθέτηση εξωτερικά επιβεβλημένων προτύπων, συμπεριφορών και ενεργειών. Αυτό συμβαίνει μέσα από την τεχνική της εξωτερικής θετικής παρότρυνσης, η οποία κάνει το άτομο να αισθάνεται ως εσωτερική του ανάγκη και επιθυμία την αποδοχή των εξωτερικών ερεθισμάτων που του προσφέρονται.
Επομένως, η συγκεκριμένη συνθήκη καταλήγει να γεμίζει τους ανθρώπους με θετικά συναισθήματα, ενώ στην πραγματικότητα εγκαθιδρύεται μια ισχυρότερη και αποτελεσματικότερη μορφή εκμετάλλευσης, εκείνη της αυτο-εκμετάλλευσης (auto-exploitation) (Han, 2017/2017: 12-28). Με τον τρόπο αυτόν, φαίνεται να διαιωνίζεται μια καπιταλιστική λογική, η οποία μάλιστα εισέρχεται στους τρόπους διαχείρισης του εαυτού από το ίδιο το άτομο. Όταν εγκαθιδρυθεί αυτή η μορφή παραγωγής – δηλαδή μέσω της εκμετάλλευσης του εαυτού από το ίδιο το άτομο – ο άνθρωπος δουλεύει συνεχόμενα, σπρώχνοντας τον εαυτό του στα άκρα, προκειμένου να κατορθώνει τους εκάστοτε στόχους και να αισθάνεται ολοκλήρωση. Ταυτόχρονα όμως το άτομο καθίσταται υπεύθυνο για τον εαυτό του και έτσι, σε περίπτωση αποτυχίας, δεν μπορεί να στραφεί εναντίον του συστήματος ή της κοινωνίας. Έτσι, σύμφωνα με τον Han (2017/2017: 17-22), η ντροπή και η απογοήτευση αντικαθιστά την τάση για αμφισβήτηση του συστήματος και της κοινωνίας. Συνεπώς, κατά τον Han, με τον τρόπο αυτόν το σύστημα του νεοφιλελευθερισμού φαίνεται να εξασφαλίζει τις κατάλληλες συνθήκες για την αποτροπή της ανατροπής του από τον λαό.
Ψυχοπολιτική, επομένως, είναι εκείνη η στρατηγική, η οποία ξέρει πρώτα απ’ όλα να εκμεταλλεύεται τη ψυχή και τον νου. Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να πασχίζει να δημιουργήσει ορθά συστήματα επιλογών που πρόκειται να αυξήσουν τις επιτυχίες του, οι οποίες με τη σειρά τους αναμένεται να τον καταστήσουν κοινωνικά ευυπόληπτο, αλλά και ευδαίμονα. Έτσι, ο Han (2010/2015: 15-20) υποστηρίζει πως, σήμερα περισσότερο από ποτέ, η αξία των ανθρώπων κρίνεται από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους και έτσι, ονομάζει τη σύγχρονη κοινωνία «κοινωνία του επιτεύγματος»,[11] ενώ αποκαλεί τους ίδιους τους πολίτες της κοινωνίας αυτής, «υποκείμενα του επιτεύγματος».[12] Μέσα από αυτόν τον ατέρμονο αγώνα για το κυνήγι της «ευτυχίας», ο Han θεωρεί πως ο άνθρωπος χάνει την υποκειμενικότητά του και μετατρέπεται ο ίδιος σε ένα εγχείρημα (project) (Han, 2010/2015: 59-85). Το υποκείμενο παύει πια να θεωρείται υποκείμενο. Στη σύγχρονη ζωή ο άνθρωπος φαίνεται να επιτυγχάνει την αυτοπραγμάτωσή του μόνο μέσα από τα ποσοστά επιτυχίας του. Συνεπώς, ο Han υπογραμμίζει πως πλέον οι άνθρωποι παύουν να «ακούν» πραγματικά τον εαυτό τους. Αντίθετα, οι ίδιοι μεταμορφώνονται σε επιχειρηματίες, σε εργοδότες και σε εκμεταλλευτές του εαυτού τους, με στόχο τη βέλτιστη παραγωγικότητά τους. Με τον τρόπο αυτόν, υποστηρίζεται πως ο άνθρωπος αλλοτριώνεται και απομακρύνεται από τον εαυτό του εντός των σύγχρονων κοινωνιών. Μέσα σε αυτές τις ρευστές και χαοτικές συνθήκες, ο ίδιος αναφέρει πως «σήμερα, δεν θεωρούμε τους εαυτούς μας εξουσιαζόμενα υποκείμενα, αλλά εγχειρήματα (projects)· πάντοτε μεταποιώντας και επινοώντας τους εαυτούς μας» (Han 2017/2017: 13).[13] Έτσι, οι άνθρωποι καθίστανται εκμεταλλευτές του ίδιου τους του εαυτού, απαλλάσσοντας το κράτος από τον πρότερο έκδηλο εκμεταλλευτικό του χαρακτήρα.
Επιπρόσθετα, ο Han υποστηρίζει πως, ανεξαρτήτως από τα ποσοστά επιτυχίας του εκάστοτε ατόμου στους στόχους που το ίδιο θέτει, αυτή η στιγμή της ολοκλήρωσης δεν φτάνει ποτέ, καθώς οι ιλιγγιώδεις ρυθμοί της σύγχρονης καθημερινότητας απαιτούν την άμεση μετάβαση στον αγώνα για τον επόμενο στόχο. Ακολουθώντας αυτή την αέναη διαδικασία, ο ίδιος θεωρεί ότι το άτομο σύντομα οδηγείται στην εξουθένωση (burnout) και έπειτα, στην κατάθλιψη. Για τον Han (2010/2015: 59-61) αυτές αποτελούν τις κυρίαρχες αρρώστιες του 21ου αιώνα, οι οποίες προκύπτουν ως αποτέλεσμα των συνθηκών της θετικότητας και της επακόλουθης υπέρμετρης αυτο-εκμετάλλευσης. Όπως αναφέρει και ο ίδιος (2010/2015: 13, 42-43), «η βία της θετικότητας δεν στερεί ούτε αποκλείει, αλλά αντίθετα, εξουθενώνει».[14] Συνεπώς, η νεοφιλελεύθερη πολιτική αφορά την εκμετάλλευση της ίδιας της ελευθερίας και αυτό θεωρεί πως αποτελεί μια ανώτερη μορφή εξουσίας.
Αξίζει να αναφερθεί πως ο Han προβαίνει σε μια περίτεχνη διασκευή – σχεδόν αναστροφή θα μπορούσαμε να πούμε – του εξουσιαστικού μορφώματος του «Μεγάλου Αδελφού» (Big Brother) που ξεδιπλώνεται μέσα στις σελίδες του διάσημου μυθιστορήματος «1984» του Τζώρτζ Όργουελ (1949/1999). Εξηγεί πως ο σύγχρονος ψηφιακός «Μεγάλος Αδελφός» φορά πλέον ένα φιλικό προσωπείο και σε αυτό ακριβώς έγκειται η μεγάλη εξουσιαστική επιρροή του (Han, 2017/2017: 72). H οργουελική «Νέα Διάλεκτος»[15] (Newspeak) στόχευε στη σταδιακή εξαφάνιση των λέξεων από την ανθρώπινη γλώσσα, με απώτερο σκοπό αυτή η γλωσσική ένδεια να οδηγήσει εν καιρώ σε εκφραστική και διανοητική αποστέρηση. Σκοπός ήταν δηλαδή η εξουσία του «Μεγάλου Αδελφού» σταδιακά να κατακεραυνώσει την ελευθερία και να απορροφήσει τα ψήγματά της, ακόμα και μέσα από τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής, μέχρι την ολική εξαφάνιση της ίδιας της έννοιας της «ελευθερίας» (Όργουελ, 1949/1999).
Ο Han (2017/2017: 69-70) υποστηρίζει πως σήμερα, υπό τις ίδιες βλέψεις, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Στην εποχή μας, οι λέξεις δεν καταστρέφονται, αλλά πολλαπλασιάζονται ασταμάτητα, καταλήγοντας σε μια χαοτική κατάσταση όπου τα πάντα χάνουν το νόημά τους, ακόμα και η ίδια η έννοια της «ελευθερίας». Η τεχνική αυτή αποδεικνύεται τόσο αποτελεσματική, που οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν αισθάνονται ποτέ ότι εξουσιάζονται (Han, 2017/2017: 72). Αντιθέτως, αισθάνονται πως πλέον κατέχουν κάθε λογής πληροφορία στα χέρια τους. Επομένως, σύμφωνα με την προσέγγιση της ψυχοπολιτικής, ο ίδιος ο εαυτός και η ψυχή των σημερινών ανθρώπων μεσολαβείται από την εξουσιαστική δράση του νεοφιλελεύθερου συστήματος, δημιουργώντας έτσι ένα χάσμα ανάμεσα στην επικοινωνία του ατόμου με το ενδότερο «εγώ» του. Έτσι, αυτή η πολιτική που επιτρέπει την πληθώρα των θετικών συναισθημάτων, των πληροφοριών, των επιλογών και της φαινομενικής ελευθερίας, ίσως τελικά να συνταράσσει συθέμελα τις κοινωνικές ισορροπίες και να κατορθώνει τον κατακερματισμό θεμελιωδών εννοιών και αξιών, με τη σύμφωνη γνώμη των ίδιων των εξουσιαζόμενων υποκειμένων.
Περί διαφάνειας
Η ψηφιοποίηση των μέσων και η αλλαγή του τοπίου.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, πέρα από παράγοντες που αφορούν το σώμα του, επιθυμεί να γνωρίζει την ποιότητα του αέρα, τα επίπεδα της μόλυνσης ή της ηχορύπανσης στα οποία εκτίθεται ο οργανισμός του ή, σε κάποιους εντελώς διαφορετικούς τομείς, ακόμα και την ενέργεια που καταναλώνει το σπίτι του, το τι λείπει από το ψυγείο του κ.ο.κ. Για να συμβαίνουν όλα αυτά, δείχνει να είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός «διάφανου» τοπίου, στο οποίο οι πληροφορίες ρέουν άφθονες και προς ποικίλες κατευθύνσεις, χωρίς δηλαδή να παραμένουν στην αυστηρή κατοχή του δημιουργού τους. Σε αυτούς τους σκοπούς, έρχονται να βοηθήσουν οι τεχνολογίες του ποσοτικοποιημένου εαυτού.
Μια σημαντική διαφορά των εν λόγω τεχνολογιών προ και μετά της ψηφιοποίησης, είναι ακριβώς αυτή η δημοσιοποίηση των προσωπικών ψηφιακών δεδομένων. Τα εξαγόμενα δεδομένα της αυτοκαταγραφής δεν σημειώνονται πλέον σε κάποιο προσωπικό τετράδιο ή ημερολόγιο, αλλά αντιθέτως, εγγράφονται στις βάσεις δεδομένων των ψηφιακών συσκευών και των εφαρμογών που χρησιμοποιούνται για την αυτοκαταγραφή. Το εκάστοτε ψηφιακό εργαλείο αυτοκαταγραφής διαθέτει τους δικούς του όρους και προϋποθέσεις χρήσης, τους οποίους το άτομο θα πρέπει να αποδεχτεί προκειμένου να προχωρήσει στη χρήση του. Από τη στιγμή λοιπόν που τα ψηφιακά δεδομένα «ανεβάζονται» (upload) στην εκάστοτε συσκευή ή εφαρμογή, παύει σε μεγάλο βαθμό να υφίσταται και η ιδιωτικότητά τους. Έτσι, πολλοί θεωρητικοί που καταπιάνονται με τον ποσοτικοποιημένο εαυτό, θορυβούνται με το γεγονός της αποϊδιωτικοποίησης των δεδομένων και θεωρούν πως η συγκεκριμένη συνθήκη είναι δυνατόν να οδηγήσει σε εξωγενή επιτήρηση του ατόμου. Αντίθετα, άλλοι αναφέρονται στη θετική όψη αυτής της συνθήκης και στα πλεονεκτήματα τα οποία μπορούν οι άνθρωποι να αποκομίσουν μέσα από την κατάσταση της διαφάνειας που προωθείται στις μέρες μας εν γένει, αλλά και ειδικότερα μέσα από τις ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής.
Μια ακόμα διαφορά είναι πως τα ψηφιακά δεδομένα αφήνουν πλέον ίχνη και μάλιστα ανεξίτηλα. Τα ψηφιακά δεδομένα δεν διαγράφονται ποτέ, «ξεπερνώντας έτσι ακόμα και την ίδια την ανθρώπινη ζωή»,[16] όπως αναφέρει και η Lupton (2016: 94). Στο γεγονός αυτό φαίνεται να κατέχει εξέχοντα ρόλο η τεχνολογία των Big Data. Τα Big Data έκαναν εφικτή την ανεξάντλητη αποθήκευση και την επεξεργασία δεδομένων μέσω της χρήσης εξειδικευμένων και ισχυρών τεχνολογικών συστημάτων. Επίσης, αυτό το ανεξάντλητο σύστημα αποθήκευσης και ανάλυσης κάνει δυνατή την ανακάλυψη μοτίβων και σχέσεων, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να διεξαχθούν διαφορετικά, αν δηλαδή δεν κατέληγαν όλα τα ψηφιακά δεδομένα σε μια κοινή «δεξαμενή» επεξεργασίας. Από τις αναζητήσεις του εκάστοτε ατόμου στο Google, μια φωτογραφία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ένα ηχητικό μήνυμα, ένα πλάνο από κάποιο κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης ή το σκανάρισμα ενός λογαριασμού super market, τα Big Data μπορούν να αναδείξουν χρήσιμα μοτίβα, που μπορεί να εκτείνονται από τις καταναλωτικές συνήθειες του ατόμου, την ψυχική του κατάσταση, έως και τη συμμετοχή ή την ενοχή του σε κάποιο έγκλημα (Crawford, Lingel & Karppi, 2015).
Επιπλέον, οι τεχνολογίες αυτοκαταγραφής, έρχονται να προσθέσουν στην ανωτέρω «γκάμα» δεδομένων ακόμα πιο ιδιωτικές πληροφορίες, όπως για παράδειγμα το ποσοστό της γονιμότητας, την οξυγόνωση στο αίμα, τις ώρες και την ποιότητα του ύπνου, την άσκηση, τη σεξουαλική επαφή, το στρες κ.ο.κ. Επομένως, εντός αυτού του ισχυρού συστήματος επεξεργασίας, γίνονται αναλύσεις που αφορούν πολύ προσωπικά δεδομένα, οδηγώντας τον «εαυτό» σε μια εξέχουσα κατάσταση διαφάνειας, αποκαλύπτοντας ακόμα και πληροφορίες που το εκάστοτε άτομο είναι βέβαιο πως θα επιθυμούσε να παραμείνουν ιδιωτικές. Με τον τρόπο αυτόν, εμπλουτίζεται το ατομικό ψηφιακό προφίλ του εκάστοτε χρήστη και καθίσταται όλο και πιο λεπτομερές το ψηφιακό του αποτύπωμα στον χώρο των σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών.
Big Data και οι θεωρητικές προσεγγίσεις.
Η αντίληψη της κουλτούρας της αυτοκαταγραφής. Οι Kelly και Wolf και η κουλτούρα της αυτοκαταγραφής εν γένει, φαίνονται να αναγνωρίζουν τα πλεονεκτήματα που οι σύγχρονοι άνθρωποι μπορούν να δρέψουν μέσα από τις συγκεκριμένες συνθήκες. Ο Wolf συγκεκριμένα αναφέρει πως αντιλαμβάνεται τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες και κατά συνέπεια, τις τεχνολογίες αυτοκαταγραφής, ως ένα είδος μακροσκοπίου (macroscope), όπου μυριάδες πληροφορίες συσσωρεύονται και δομούνται σε αναγνώσιμα μοτίβα, τα οποία στη συνέχεια δύνανται να εκμεταλλευτούν οι χρήστες προς την εξυπηρέτηση των εκάστοτε υποκειμενικών στόχων τους (Wolf, 2009). Αναφέρει χαρακτηριστικά, πως αυτό το μακροσκόπιο πρόκειται να αποδειχθεί για την επιστήμη της εποχής μας τόσο σημαντικό όσο ήταν και η ανακάλυψη του μικροσκοπίου (Wolf, 2009).
Η Btihaj Ajana έρχεται να συμπληρώσει πως η τεχνολογία των Big Data θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την ανακάλυψη συσχετίσεων και τη διεξαγωγή συμπερασμάτων, προκειμένου να βελτιστοποιηθούν ή ακόμα και να επιλυθούν διάφορες καταστάσεις συλλογικού επιπέδου που χωλαίνουν (αναφέρεται στο Beer, 2014 :334). Παραδείγματος χάριν, οι τεχνολογίες αυτές θα μπορούσαν να συνδράμουν στην επίλυση φλεγόντων ζητημάτων, όπως η παραγωγή ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο ή η διαχείριση του εκάστοτε εθνικού συστήματος υγείας. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και να αναλυθούν δεδομένα που προέρχονται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ανεμόμυλοι, φωτοβολταϊκά κ.α.), με στόχο την βελτιστοποίηση του τρόπου παραγωγής και της αποδοτικότητας της ενέργειας που παράγεται, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, η ανάλυση δεδομένων προερχόμενων από τον ιατροφαρμακευτικό χώρο, θα μπορούσε να συντελέσει στη βέλτιστη ροή των ασθενών, την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των εισαγόμενων περιστατικών και συνεπώς, την καλύτερη λειτουργία του συστήματος υγείας εν γένει.
Πάνω σε αυτή την προοπτική, ο Wolf αναφέρει πως εφόσον τα Big Data μπορούν δυνητικά να οδηγήσουν σε συστημική βελτίωση, τότε θα μπορούν να βοηθήσουν και στην αυτοβελτίωση (Wolf, 2010β). Αυτή η ροή των δεδομένων, επομένως, και η κατάργηση της αυστηρής ιδιοκτησίας τους, ίσως να μπορούν να δημιουργήσουν ένα νέο περιβάλλον, εντός του οποίου θα προάγεται και θα διευρύνεται η γνώση για την ίδια την ανθρώπινη ζωή (Wolf, 2009). Αναλυτικότερα, η κουλτούρα της αυτοκαταγραφής υποστηρίζει πως, μελλοντικά, η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος, σε συνδυασμό με την πληθώρα των προσωπικών δεδομένων που διαμοιράζονται, πρόκειται να οδηγήσει σε μια επανάσταση στον τομέα της έρευνας και της ιατρικής και σε μια ραγδαία βελτίωση του τρόπου πρόληψης και παρέμβασης στα θέματα υγείας, με αποτέλεσμα τη θεαματική αύξηση του επιπέδου και του προσδόκιμου ζωής. Για τον λόγο αυτόν, έχει δημιουργηθεί και ο όρος «φιλανθρωπία των δεδομένων»,[17] ο οποίος υποστηρίζει τη θετική λειτουργία της τεχνολογίας των Big Data, αλλά και του διαμοιρασμού των προσωπικών (ψηφιακών) δεδομένων[18] εν γένει.
Σύμφωνα με τη ρητορική της κουλτούρας της αυτοκαταγραφής, ένα μακροπρόθεσμο όραμα στον χώρο της τεχνολογίας είναι το να κατορθώσει η ιατρική, μέσω της βοήθειας των ψηφιακών τεχνολογιών, να φτάσει σε ένα επίπεδο όπου η θεραπεία θα γίνει τόσο εξατομικευμένη για τον κάθε άνθρωπο – ακριβώς λόγω αυτής της πληθώρας των διαθέσιμων προσωπικών δεδομένων – ώστε να μπορεί ο κάθε ένας να λαμβάνει μια ειδικά κατασκευασμένη φαρμακευτική αγωγή που θα δημιουργείται προσωπικά για εκείνον και τις δικές του ιδιαιτερότητες. Στο μέλλον, ο Kelly (2016: 366) υποστηρίζει πως αυτό θα μπορεί να συμβαίνει αυτόματα, μέσω ενός μηχανήματος παραγωγής χαπιών, το οποίο θα μπορεί ο κάθε ένας να διαθέτει στο σπίτι του και να λαμβάνει την εξατομικευμένη φαρμακευτική αγωγή του.
Οι συγκεκριμένες φιλοδοξίες σκιαγραφούν ένα τρόπο χρήσης των ψηφιακών δεδομένων που πρόκειται να αξιοποιηθεί για την ενδυνάμωση του ανθρώπινου είδους, αποδεχόμενοι βέβαια την απαλοιφή της ιδιωτικότητας και αψηφώντας τους δυνητικούς κινδύνους.
Οι αντίλογοι. Οι κριτικές προσεγγίσεις εφιστούν την προσοχή στους σημαντικούς κινδύνους που ελλοχεύουν. Για τους εκφραστές τους το νεοφιλελεύθερο σύστημα δημιουργεί αυτό το περιβάλλον θετικότητας και διαφάνειας, προκειμένου να θέσει τα θεμέλια για την αποτελεσματική λειτουργία της στρατηγικής ελέγχου που αυτό υιοθετεί.
Ο παράγοντας της διαφάνειας φαίνεται να είναι απαραίτητος για τη διατήρηση του νεοφιλελεύθερου συστήματος. Ο Han (2017/2017: 28) υποστηρίζει πως η διαφάνεια οδηγεί στη συμμόρφωση και την ομοιομορφία μέσα από την εκμετάλλευση της ατομικής ελευθερίας (Han, 2017/2017: 28). Μέσω της διαφάνειας δηλαδή τόσο η ζωή όσο και ο εαυτός του ατόμου καθίσταται ορατός και – ταυτόχρονα με τη βοήθεια της εξωτερικής θετικής παρότρυνσης – τα άτομα οδηγούνται υποσυνείδητα στη συμμόρφωση με τις υπάρχουσες νόρμες και τα νεοφιλελεύθερα ιδεώδη, όπως για παράδειγμα η άσκηση του αυτοελέγχου, η καλή υγεία, η πρόοδος, η παραγωγικότητα κ.ο.κ. Για εκείνον μέσω της διαφάνειας οι πάντες παρακολουθούν τους πάντες (Han, 2017/2017: 28). Έτσι επιτυγχάνεται η ομοιομορφία η οποία φυσικά συνεπάγεται την απώλεια της ατομικότητας.
Για εκείνον η ελευθερία της ροής της πληροφορίας και των δεδομένων, υπό το πρόσχημα της βελτίωσης των συνθηκών ζωής, στην πραγματικότητα κάνει τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα να εξυπηρετούν την εκμετάλλευση της ελευθερίας των ανθρώπων από το νεοφιλελεύθερο σύστημα. Τα δεδομένα μπορούν να αναλυθούν από τον κάθε έναν, με σκοπό την άσκηση ελέγχου επάνω στο άτομο ή/και την κερδοσκοπία. Όπως αναφέρει η Lupton (2016: 68-70), τα ψηφιακά δεδομένα αποτελούν το σύγχρονο Κεφάλαιο (Capital) του καπιταλισμού, υπό την έννοια ότι εκείνος που τα κατέχει, δύναται και να τα εμπορευματοποιήσει για λόγους προσωπικούς, διαφημιστικούς, διοικητικούς ή κυβερνησιακούς. Επισημαίνει πως ιδιαίτερα ο τομέας των Big Data αποτελεί εξαιρετικά σημαντική πλουτοπαραγωγική πηγή, καθώς παρέχει μεγάλα περιθώρια γνώσης από ποικίλα πεδία, σε διάφορους εξωτερικούς παράγοντες, που μπορούν να αξιοποιηθούν για τους ανωτέρω σκοπούς. Με τον τρόπο αυτόν, δικαιολογείται και η παροχή δωρεάν πλατφορμών, όπως το “Instagram” ή το “Facebook”. Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, τα ψηφιακά δεδομένα δείχνουν πλέον να κατέχουν σημαντική συναλλαγματική και εμπορική αξία.
Επίσης, οι αναλύσεις των Big Data μέσα από τα μοτίβα τα οποία αναδεικνύουν, προσφέρουν τη δυνατότητα της πρόβλεψης τόσο σε κοινωνικό επίπεδο όσο και σε ατομικό· τόσο δηλαδή για τον τρόπο εξέλιξης μιας ευρύτερης κοινωνικής κατάστασης όσο και για την πρόβλεψη κάποιας μελλοντικής ατομικής συμπεριφοράς (Han, 2017/2017: 131). Ο Han αναφέρει πως μέσα από αυτή την ικανότητα της «ανάγνωσης» των ανθρώπων που δείχνουν να διαθέτουν τα Big Data, κατορθώνεται η εγκαθίδρυση της ψυχοπολιτικής εξουσίας, η οποία μπορεί να εκμεταλλεύεται αυτά τα μοτίβα πρόγνωσης, για την εκμετάλλευση και τη χειραγώγηση της ψυχής και του εαυτού των σύγχρονων ανθρώπων (Han, 2017/2017: 110-111). Η ίδια διαδικασία μπορεί σε επόμενο επίπεδο να επεκταθεί και στη διαχείριση της συλλογικής συνείδησης και άρα, στην επίτευξη του ελέγχου επί του πληθυσμού. Κατά τον Han (2017/2017: 18-22) μέσα σε αυτό το διαυγές περιβάλλον, η επιτήρηση καθίσταται αυτονόητη και περνάει απαρατήρητη από το υποκείμενο. Το άτομο ακολουθεί υποσυνείδητα λοιπόν τις εξωτερικές επιταγές και έτσι, επιτυγχάνεται η ομοιομορφία, η συμμόρφωση και η καταστολή των αποκλίσεων και της διαφορετικότητας, οι οποίες διαταράσσουν το σύστημα (Han, 2017/2017: 18-22).
Συνοπτικά, οι κριτικές προσεγγίσεις πρεσβεύουν πως η διαφάνεια και ο διαμοιρασμός που προωθούν οι τεχνολογίες αυτοκαταγραφής κατακερματίζουν την ιδιωτική σφαίρα, μετατρέποντας τα ιδιωτικά σε δημόσια. Έτσι, εντός αυτών των πλαισίων ακόμα και ο ίδιος μας ο εαυτός φαίνεται να μετατρέπεται σε ένα δημόσιο αγαθό, σε ένα δείγμα έρευνας, σε ένα πειραματόζωο και σε ένα φερέφωνο των νεοφιλελεύθερων προσταγών για υγεία, ευημερία, επιτυχία και ευτυχία. Έτσι, κατά τη συγκεκριμένη οπτική, οι τεχνολογίες ατομικής πληροφορικής οδηγούν στον κατακερματισμό της μοναδικότητας, στη διαμεσολάβηση και τον ετεροκαθορισμό του αυτο-ελέγχου, στην εκμετάλλευση, στην παράδοση στη νεοφιλελεύθερη εξουσία, στην πειθηνιότητα και τελικά, στην πλήρη απώλεια της επαφής του ατόμου με τον εαυτό του.
Περί επιτήρησης
Το ψηφιακό Πανοπτικόν.
Αυτή η συνθήκη της διαφάνειας σημαίνει ένα περιβάλλον διαμοιρασμού και ανοιχτότητας ή μια σύγχρονη μορφή ψηφιακής επιτήρησης και ολοκληρωτισμού;
Οι κριτικοί υποστηρίζουν πως οι σημερινές συνθήκες θέτουν τις ζωές των ανθρώπων υπό το βλέμμα ενός ψηφιακού Πανοπτικού, το οποίο μάλιστα φαίνεται να αποδεικνύεται πολύ πιο αποτελεσματικό απ’ ότι το αρχικό Πανοπτικό, το οποίο περιέγραψε ο Jeremy Bentham και αξιοποίησε μετέπειτα στο έργο του ο Foucault. O Han (2017/2017: 107) μάλιστα, αναφερόμενος συγκεκριμένα στις ψηφιακές τεχνολογίες αυτοκαταγραφής, ισχυρίζεται πως οι άνθρωποι στις μέρες μας κουβαλούν επάνω στα σώματά τους το δικό τους προσωπικό Πανοπτικό.
Στο έργο του Φουκώ (1976/1989: 259-268) περιγράφεται γλαφυρά η αρχιτεκτονική δομή και ο τρόπος λειτουργίας του Πανοπτικού. Το Πανοπτικό λοιπόν αναφέρεται σε μία κυκλικά κτισμένη φυλακή, η οποία μπορεί να ελέγχεται στο σύνολο της από έναν πύργο που τοποθετείται στο κέντρο της και έχει θέα σε όλα τα κελιά (Φουκώ, 1976/1989: 259-268). Τα κελιά διαχωρίζονται από τοίχους, έτσι ώστε να μην υπάρχει επαφή μεταξύ τους. Ο πύργος επίσης είναι χωρισμένος σε μέρη, έτσι ώστε κάθε σημείο του να αντιστοιχεί και να ελέγχει ένα κελί. Τα παράθυρα του πύργου καλύπτονται από ρολά, κάνοντας τους κρατούμενους να μην μπορούν να βλέπουν εντός του πύργου και έτσι, να αγνοούν στην πραγματικότητα το πότε παρακολουθούνται και πότε όχι (Φουκώ, 1976/1989 :259-268).
Με τον τρόπο κατασκευής αυτού του κτίσματος, επιτυγχάνεται κατά τον Foucault η «απο-ατομίκευση»[19] της εξουσίας (Φουκώ, 1976/1989: 259-268). Η συνεχής παρουσία ενός επιτηρητή δηλαδή μοιάζει πια αχρείαστη. Το άτομο αισθάνεται πως βρίσκεται συνεχόμενα υπό συνεχή επιτήρηση και έτσι, εξαναγκάζεται σε μια διαρκή συμμόρφωση. Με λίγα λόγια, το Πανοπτικό αναφέρεται σε μια αυτοπειθαρχούμενη φυλακή (Bossewitch & Sinnreich, 2012: 229). Έτσι, η πανοπτική επιτήρηση χρησιμοποιείται από τον Foucault για να αποτυπώσει τον σύγχρονο τρόπο άσκησης της εξουσίας επάνω στον νου και το σώμα των πολιτών. Επομένως, η δράση αυτής της νέας εξουσίας κάνει τους ανθρώπους να γίνονται οι ίδιοι φορείς της εξουσίας τους (Lupton, 2016: 91-101).
Όπως υποστηρίζει ο Han (2017/2017: 98-113), αυτό το παλιό αρχιτεκτονικό σχήμα βασιζόταν αποκλειστικά στην οπτική. Η άσκηση της επιτήρησης δηλαδή αν και αποδεδειγμένα πολύ αποδοτική, περιοριζόταν μόνο σε όσα μπορούσε ο εκάστοτε επιτηρητής να δει, αφήνοντας έτσι περιθώριο για «νεκρές γωνίες».[20] Απεναντίας, σχετικά με το ψηφιακό Πανοπτικό δείχνει να εγείρεται η ρητορική ότι μπορεί να «βλέπει» τα πάντα. Έτσι, τα ψηφιακά δεδομένα δεν έχουν «νεκρές γωνίες» (Han, 2017/2017: 98-113). Επομένως, δεν εξαρτώνται από τις ικανότητες των ανθρώπινων αισθήσεων ούτε περιορίζονται από τους παράγοντες του χώρου και του χρόνου.
Αντίθετα, τα ψηφιακά δεδομένα μπορούν να προσεγγιστούν από οποιονδήποτε κατέχει τα μέσα, σε οποιοδήποτε χώρο, οποιονδήποτε χρόνο και ανεξάρτητα από το πότε παράχθηκαν τα δεδομένα αυτά. Ο Han (2017/2017: 98-113) υποστηρίζει επίσης πως τα ψηφιακά δεδομένα βρίσκονται σε θέση όχι μόνο να βλέπουν τα πάντα, αλλά και να συνδυάζουν τις διάφορες ετερογενείς πληροφορίες με τρόπο τέτοιον, ώστε να «διαβάζουν» τους ανθρώπους καλύτερα και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Αυτό το επιχείρημα δείχνει να αποτελεί ένα κοινό σημείο ανάμεσα στην κουλτούρα της αυτοκαταγραφής και τις κριτικές θεωρήσεις, παρόλο που προσεγγίζεται με διαφορετικό τρόπο από την εκάστοτε οπτική.
Συγκεκριμένα, ο Wolf (2009) αναφέρει πως οι τεχνολογίες αυτοκαταγραφής, μέσα από τη συστηματική παρακολούθηση που προσφέρουν, έρχονται να εμπλουτίσουν τις ανθρώπινες ικανότητες και να ενισχύσουν τις αδυναμίες τους σε ποικίλα επίπεδα. Ένα παράδειγμα το οποίο παραθέτει, αφορά την ανθρώπινη ιδιότητα της πεπερασμένης μνήμης. Πολλές φορές, γράφει, «δεν μπορούμε να θυμηθούμε ούτε τα πιο απλά πράγματα, όπως το πού βρισκόμασταν τέτοια ώρα πριν επτά (7) ημέρες» (Wolf, 2009).[21] Σήμερα όμως, μέσα από την ποσοτικοποίηση του εαυτού, ο ίδιος υποστηρίζει πως η προσπέλαση τέτοιου είδους εμποδίων μετατρέπεται σε μια εξαιρετικά εύκολη διαδικασία, καθώς ο εκάστοτε χρήστης των τεχνολογιών αυτοκαταγραφής μπορεί να ανατρέξει στα ήδη (by default) αποθηκευμένα δεδομένα του και να αναζητήσει οτιδήποτε επιθυμεί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φαίνεται να δημιουργείται μια ρητορική, σύμφωνα με την οποία η τεχνολογία γνωρίζει περισσότερα για εμάς απ’ ότι εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας και έχει την ικανότητα να μας «διαβάζει» σαν ένα ανοιχτό βιβλίο. Όπως λέει και ο Han (2017/2017: 110-111), η τεχνολογία μπορεί να μας αποκαλύψει τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας προτού εμείς τις αισθανθούμε. Ως παράδειγμα στο προηγούμενο επιχείρημα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις εφαρμογές που καταγράφουν την έμμηνο ρύση, οι οποίες μπορούν και προειδοποιούν για τις γόνιμες μέρες ή την επόμενη περίοδο, ενημερώνοντας έτσι τη γυναίκα για το πότε πρόκειται να αντιμετωπίσει προεμμηνορρυσιακά συμπτώματα, όπως θλίψη, πόνο, ζαλάδα, λαιμαργία κ.ο.κ. Μέσα από αυτό, φαίνεται να υπονοείται πως ο άνθρωπος, ακόμα και μέσα από αυτή τη τεχνολογική πρόοδο που σε μεγάλο βαθμό υπόσχεται την απόκτηση γνώσης – ίσως ακόμα και αυτογνωσίας, σύμφωνα με την κουλτούρα της αυτοκαταγραφής –, συνεχίζει να μην βρίσκεται σε θέση να γνωρίζει τα πάντα για τον εαυτό του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φαίνεται και ο ίδιος να έχει «νεκρές γωνίες» απέναντι στον ίδιο του το εαυτό.
Προτάσεις διαχείρισης
Πώς μπορούμε να επιστρατεύσουμε περισσότερο τα θετικά στοιχεία της αυτοκαταγραφής σύμφωνα με την οπτική των υποστηρικτών της;
Ο Kelly (2011β) υποστηρίζει πως η πτυχή της επιτήρησης αποτελεί μια όψη των ψηφιακών τεχνολογιών και της αυτοκαταγραφής η οποία ναι μεν είναι δυσμενής, αλλά και αναπόφευκτη. Αναφέρει επίσης πως κρίνει την ύπαρξη της διαφάνειας απαραίτητη, προκειμένου να δρέψουν οι άνθρωποι τα οφέλη που η τεχνολογία έχει να προσφέρει. Έτσι, για την κουλτούρα της αυτοκαταγραφής ένα διάφανο τοπίο στον χώρο των ψηφιακών τεχνολογιών φαίνεται να σημαίνει την πληθώρα πληροφοριών, η οποία με τη σειρά της συνεπάγεται μεγαλύτερη ακρίβεια στα αποτελέσματα των πρακτικών αυτοκαταγραφής, καθώς και περισσότερο εξατομικευμένες προτάσεις για τους χρήστες κατά την χρήση των ψηφιακών συσκευών και εφαρμογών.
Παρ’ όλα αυτά, ο Kelly (2011β) επισημαίνει πως υπάρχει μια λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην εξατομίκευση και την επιτήρηση. Είναι βέβαιο, αναφέρει, πως όταν «επιθυμώ κάτι να εξατομικευτεί, ότι θα πρέπει να περάσω από το στάδιο της επιτήρησης, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό· είναι μέρος της διαδικασίας του να σε γνωρίσει κάποιος» (Kelly, 2011β).[22] Επομένως, κατά την άποψή του, στις περιπτώσεις αυτές το κόστος είναι η ίδια η ιδιωτικότητα του χρήστη.
Κάτι ακόμα που υποστηρίζει ο Kelly, είναι πως «η διαφορά ανάμεσα στον ποσοτικοποιημένο εαυτό και στη στυγνή επιτήρηση είναι ουσιαστικά η «άδεια» (permission) (Kelly, 2011β). Σύμφωνα με τη λογική αυτή λοιπόν, ο κάθε αυτοκαταγραφόμενος θα πρέπει να ερωτάται από τις τεχνολογίες αυτές για την εκάστοτε χρήση των ψηφιακών δεδομένων του. Αυτό είναι κάτι που κρίνεται θεμιτό να διεκδικηθεί από την πλευρά των χρηστών. Υποστηρίζει, επομένως, πως εκείνο που λείπει από τον ευρύ διαμοιρασμό και τη συνθήκη της διαφάνειας είναι η αδειοδότηση του εκάστοτε κατόχου των ψηφιακών δεδομένων.
Το πρόβλημα για εκείνον είναι πως οι self-trackers έχουν να αντιμετωπίσουν μια σειρά αμφιλεγόμενων όρων και προϋποθέσεων χρήσης στις τεχνολογίες αυτοκαταγραφής, γεγονός που χρήζει επίλυσης. Υποστηρίζει πως, εάν οι ίδιοι οι χρήστες έδιναν τη συγκατάθεσή τους και είχαν επίγνωση κάθε πιθανής χρήσης των δεδομένων τους, τότε το πρόβλημα θα λυνόταν από νομική τουλάχιστον άποψη (Kelly, 2011β).
Μια ακόμα σύσταση που ο Kelly διατυπώνει, είναι η πρόταση για συμμετρία. Συγκεκριμένα, ταυτόχρονα με το ζήτημα της άδειας, ο Kelly αναφέρει πως το πρόβλημα με την καταπάτηση της ιδιωτικής σφαίρας ίσως να οφείλεται επιπρόσθετα στην ανάγκη για συμμετρία αναφορικά με την πρόσβαση στα εκάστοτε ψηφιακά δεδομένα. Επικαλούμενος ένα καθημερινό παράδειγμα, αναφέρει πως στα πλαίσια μιας μικρής γειτονιάς, οι άνθρωποι συνήθως δεν ενοχλούνται τόσο όταν κάποιος γνωρίζει κάτι για τους ίδιους, αλλά όταν κάποιος γνωρίζει λιγότερα πράγματα για τον άλλον (Kelly, 2011β). Συνεπώς, ο Kelly πιστεύει πως είναι αναγκαία η αμοιβαία δυνατότητα για πρόσβαση σε δεδομένα, έτσι ώστε να πάψει η διαδικασία αυτή να είναι μονομερής και να δημιουργεί φόβο και αμφιβολίες στους χρήστες των τεχνολογιών αυτοκαταγραφής.
Αυτό το οποίο προτείνει, φαίνεται να ανταποκρίνεται στο σύστημα αναστροφής της ροής της επιτήρησης που περιγράφουν και οι Jonah Bossewitch και Aram Sinnreich (2012: 230-231). Προτείνεται δηλαδή η μετατροπή της επιτήρησης «εκ των άνω» σε επιτήρηση «εκ των κάτω».[23] Για παράδειγμα, εάν οι χρήστες διέθεταν τα ίδια περιθώρια πρόσβασης στα δεδομένα των εταιρειών με όσα διαθέτουν οι εταιρείες επάνω στα δικά τους, τότε ίσως να αποκαθίσταντο σε κάποιον βαθμό το αίσθημα της δικαιοσύνης και της αμοιβαιότητας της επιτήρησης και έτσι, να έπαυε πια να αποτελεί η ιδιωτικότητα ένα τόσο ευαίσθητο ζήτημα (Kelly, 2011β). Εκεί θα υπήρχε με λίγα λόγια μια συνθήκη αμοιβαίας διαφάνειας.
Ο Kelly (2010: 351-353) υποστηρίζει πως οι άνθρωποι θα πρέπει να αποδεχτούν τα αρνητικά στοιχεία της τεχνολογίας και όχι να τα μάχονται και να τα αρνούνται πεισματικά. Επιπρόσθετα, αναφέρει πως στις σύγχρονες κοινωνίες οι άνθρωποι είναι απόλυτα εξαρτημένοι από τη τεχνολογία (π.χ. ακόμα και για το μαγείρεμα του φαγητού) και πως η κοινωνία δείχνει να εισέρχεται σε ένα στάδιο αναπόφευκτης συνύπαρξης της τεχνολογίας με τον άνθρωπο.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ο ίδιος δεν θεωρεί ότι η τεχνολογία είναι επικίνδυνη. Πιστεύει όμως πως η ανθρωπότητα βρίσκεται ακόμα σε ένα πρώιμο στάδιο διαχείρισης και χρήσης των τεχνολογικών μέσων. Υποστηρίζει πως οι επόμενες γενιές πρόκειται να μάθουν να τις χρησιμοποιούν καλύτερα, πιο ενσυνείδητα, ασφαλέστερα, αλλά και πιο ηθικά (Kelly, 2016: 34-43).
Σύμφωνα με την κοινωνιολόγο Whitney Erin Boesel (2013) στις μέρες μας οι χρήστες των τεχνολογιών αυτοκαταγραφής δείχνουν να έχουν αφυπνιστεί σε μεγάλο βαθμό σχετικά με τα ανωτέρω ζητήματα. Υποστηρίζει πως, ως κοινότητα, οι χρήστες φαίνεται να έχουν στρέψει τον αναστοχασμό τους ακόμα και προς τις ίδιες τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν (Boesel, 2013). Με τον τρόπο αυτόν, η ίδια πιθανόν να θέλει να δηλώσει ότι οι αυτοκαταγραφόμενοι άνθρωποι δεν εθελοτυφλούν απέναντι στο ζήτημα των ρίσκων που επιφέρουν οι συγκεκριμένες πρακτικές. Εν αντιθέσει, υποστηρίζει πως ακόμα και το Κίνημα του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού – ήδη πριν από την εξασθένισή του – είχε στρέψει το ενδιαφέρον του από τα καθαυτά εργαλεία που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν για την αυτοκαταγραφή και τα δεδομένα που παράγουν, στην ανάπτυξη αναστοχαστικών ικανοτήτων απέναντι στις ίδιες τις δραστηριότητες αυτοκαταγραφής και τα ίδια τα εργαλεία (Boesel, 2013).
Εν ολίγοις, υποστηρίζεται πως οι σύγχρονοι “self-trackers”[24] διαθέτουν πλέον την απαραίτητη γνώση, αλλά δέχονται και την παρότρυνση της σημερινής κοινότητας του ποσοτικοποιημένου εαυτού σχετικά με μια ενσυνείδητη χρήση των ψηφιακών συσκευών και εφαρμογών αυτοκαταγραφής. Επομένως, φαίνεται πως ενθαρρύνεται μια συμπεριφορά, σύμφωνα με την οποία οι χρήστες θα προσέχουν τα στοιχεία τα οποία παρέχουν στις τεχνολογίες αυτές και θα μεριμνούν, στον βαθμό του δυνατού, για την πληροφόρησή τους σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους αυτά τα προσωπικά δεδομένα δύνανται να χρησιμοποιηθούν από τρίτους. Με άλλα λόγια, οι χρήστες ενθαρρύνονται να συμμετέχουν ενεργά στις διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται, επιστρατεύοντας την κριτική τους σκέψη και διατηρώντας τον έλεγχο καθ’ όλη την διάρκεια της εμπειρίας τους.
Σύγχρονες μορφές Πανοπτισμού
Ποιος άραγε διαθέτει πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των χρηστών;
Ποιος επιζητά αυτή την πρόσβαση και σε τι ωφελείται;
Τι πρόσωπο θα μπορούσαμε να δώσουμε σε αυτή την, κατά τα άλλα, απρόσωπη μορφή ψηφιακής επιτήρησης;
Στα προσωπικά δεδομένα του εκάστοτε ανθρώπου μπορούν να έχουν πρόσβαση τρίτοι, όπως για παράδειγμα ο εργοδότης του, η ασφαλιστική του εταιρεία, ο γυμναστής του, ο γιατρός του, διάφορες εμπορικές εταιρείες, ακόμα και οι δικαστικές αρχές. Έτσι, οι εμπορικές εταιρείες μπορεί να χρησιμοποιούν τα δεδομένα αυτά για την εξατομίκευση των διαφημίσεών τους, με στόχο την προσέλκυση πελατών και άρα, την παραγωγή κέρδους. Οι ασφαλιστικές εταιρείες μπορεί να παρακολουθούν τα δεδομένα των πελατών τους, προκειμένου να προσφέρουν πιο ευνοϊκά ασφάλιστρα σε όσους επιμελούνται περισσότερο την υγεία τους ή οι δικαστικές αρχές μπορεί να διερευνούν τα ψηφιακά δεδομένα κάποιου υπόπτου για την διαλεύκανση κάποιας υπόθεσης – όπως φάνηκε και στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας.[25]
Μια ακόμα πρακτική επιτήρησης μέσω των ψηφιακών δεδομένων που συνηθίζεται, ιδιαίτερα στην Αμερική, αφορά την παρακολούθηση των προσωπικών εφαρμογών αυτοκαταγραφής των υπαλλήλων από τους εργοδότες τους (Carney, 2013). Οι δεύτεροι τείνουν να παρακολουθούν την επίδοση των υπαλλήλων τους, καθώς η καλή υγεία και η ευημερία των πρώτων δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε άνοδο της παραγωγικότητάς τους και συνεπώς, αύξηση του κέρδους της επιχείρησης. Επομένως, ένας υπάλληλος ο οποίος για παράδειγμα ασκείται συχνά και είναι σε φόρμα, είναι πιθανότερο να είναι πιο αποδοτικός στην εργασία του. Σε αυτή την περίπτωση, συχνά προσφέρονται στους υπαλλήλους “bonus”, όπως για παράδειγμα χαμηλότερα ασφάλιστρα, ενώ άλλοι που δεν επιτυγχάνουν τις επιθυμητές επιδόσεις, δεν γίνονται δέκτες τέτοιου είδους ανταμοιβών, ως ένδειξη αποδοκιμασίας.
Επιπλέον, ιδιαίτερα κατά το διάστημα της πανδημίας του κορονοϊού (Covid-19), η εξ αποστάσεως εργασία οδήγησε στη χρήση ειδικών λογισμικών από την πλευρά των εργοδοτών, τα οποία μεταδίδουν πληροφορίες για την κίνηση των υπαλλήλων τους στο διαδίκτυο, σχετικά με το ποιους ιστότοπους επισκέπτονται ή το τι εργασίες διεκπεραιώνουν στον υπολογιστή τους κ.ο.κ. (Crispin, 2021). Επιπρόσθετα, χρησιμοποιήθηκε ένα πρόγραμμα που ονομάζεται “Sneek”, το οποίο λαμβάνει φωτογραφίες-στιγμιότυπα μέσα από την κάμερα του υπολογιστή του εργαζομένου, προκειμένου να διαπιστώσει ο εργοδότης ότι ο υπάλληλος πράγματι βρίσκεται στον υπολογιστή του και εργάζεται (Crispin, 2021).
Στην ασιατική ήπειρο επίσης, η Κίνα αποτελεί ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα πανοπτικής επιτήρησης, καθώς, μέσα από τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, δείχνει να έχει μεταμορφώσει άρδην τις καθημερινές της πρακτικές, όπως επίσης και τον τρόπο άσκησης κυβερνητικού ελέγχου. Όπως γράφει ο Gordon Guthrie Chang (2018), η Κίνα σκόπευε να εξοπλίσει τους δημόσιους δρόμους με 626 εκατομμύρια κάμερες μέχρι το 2020, ένα σχέδιο το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του έχει ήδη υλοποιηθεί.
Το εγχείρημα αυτό εντάσσεται στα πλαίσια της εφαρμογής ενός «συστήματος κοινωνικής βαθμολόγησης», όπου κάθε πολίτης διαθέτει ένα προσωπικό ψηφιακό προφίλ κοινωνικών πόντων (social credit system). Σε αυτό το προφίλ, κάθε ατομική συμπεριφορά ή δραστηριότητα, ανάλογα με το πόσο θετική ή αρνητική κρίνεται, προσθέτει ή αντίστοιχα αφαιρεί κοινωνικούς πόντους, διαμορφώνοντας ένα προσωπικό συνολικό σκορ, όπως ακριβώς συμβαίνει και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Εάν για παράδειγμα καταγραφεί κάποιος στις κάμερες να πετάει μια τσίχλα στον δρόμο, τότε του αφαιρούνται αυτόματα κοινωνικοί πόντοι από το ψηφιακό του προφίλ. Αντίθετα, εάν κάποιος αγοράσει φρέσκα φρούτα και λαχανικά από το super market, τότε κερδίζει πόντους, ως ανταμοιβή μιας ωφέλιμης και κοινωνικά αποδεκτής συνήθειας/συμπεριφοράς. Κατά συνέπεια, όσο περισσότερους πόντους κατορθώνει κάποιος να συλλέξει, τόσο περισσότερα είναι και τα οφέλη τα οποία απολαμβάνει. Αντιστοίχως, όσο περισσότεροι πόντοι αφαιρούνται από το προφίλ κάποιου τόσο περισσότερες είναι και οι «ποινές» που του επιβάλλονται.
Συνεπώς, ένας πολίτης με υψηλό κοινωνικό σκορ μπορεί για παράδειγμα να απολαμβάνει χαμηλότερα ασφάλιστρα ή μπορεί να κλείνει ένα δωμάτιο ξενοδοχείου δίχως να του ζητηθεί προκαταβολή, διότι το σκορ του ψηφιακού προφίλ του επιβεβαιώνει πως πρόκειται για ένα άτομο αξιόπιστο που του «αξίζει» να ανταμειφθεί. Αντίθετα, κάποιος με πενιχρό κοινωνικό σκορ αντιμετωπίζεται και με την ανάλογη δυσπιστία, υπομένοντας δυσκολίες ή ακόμα και απαγορεύσεις για έξοδο από τη χώρα του, υψηλότερα ασφάλιστρα και γενικά, υφίσταται έναν έντονο κοινωνικό στιγματισμό. Με τον τρόπο αυτόν, διαφαίνεται η δημιουργία ενός ψηφιακού κοινωνικού συστήματος, βασιζόμενου στην επιδοκιμασία και την αποδοκιμασία, το οποίο όμως για πρώτη φορά φαίνεται να κατέχει τα τεχνολογικά μέσα για την παρακολούθηση των περισσότερων πτυχών – εάν όχι όλων – της καθημερινής ζωής.
Περνώντας σε ένα ελληνικό παράδειγμα, το ενδιαφέρον στρέφεται στον τομέα της άσκησης υγειονομικού και κυβερνητικού ελέγχου. Η πανδημία του κορονοϊού (SARS-CoV-2), που ξέσπασε τον Δεκέμβρη του 2019 και ταλανίζει τον κόσμο έως σήμερα, δείχνει να έφερε στο προσκήνιο εφαρμογές κινητών τηλεφώνων, οι οποίες εντοπίζουν πιθανά κρούσματα μέσω της τεχνικής της ιχνηλάτησης των επαφών των πολιτών. Έχουν εμφανιστεί ακόμα και εφαρμογές, οι οποίες δύνανται να ειδοποιούν τον χρήστη για το πότε περιδιαβαίνει δίπλα από κάποιο «ύποπτο» κρούσμα κατά τη διάρκεια της βόλτας του, έτσι ώστε αυτός να μπορεί να απομακρυνθεί ή να αλλάξει την πορεία του. Επιπλέον, ο κάθε πολίτης είναι πλέον υποχρεωμένος να «ανεβάζει» (upload) τα αποτελέσματα των ιικών εξετάσεών του (self–tests – rapid tests – PCR tests) στην κυβερνητική πλατφόρμα www.gov.gr, όπου οι θιγόμενοι δύνανται να έχουν πρόσβαση σε αυτά για λόγους ιχνηλάτησης. Ο εντοπισμός κρουσμάτων μέσα από τη συγκεκριμένη διαδικασία διαδόθηκε και λειτούργησε πολύ γρήγορα, λόγω των εκτάκτων συνθηκών που έχρηζαν άμεσης δράσης και αντιμετώπισης. Με αυτόν τον τρόπο, η Ελλάδα φαίνεται να σημείωσε το πρώτο βήμα της προς το να συμβαδίσει στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και συγκεκριμένα, στη χρήση τους για την υγειονομική πρόληψη, με τις υπόλοιπες χώρες που διέθεταν ήδη τέτοιου είδους ψηφιακές υποδομές.
Επομένως, στις σύγχρονες κοινωνίες του 21ου αιώνα, όπου η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών είναι διαδεδομένη, φαίνεται πως εντοπίζονται παραδείγματα που αποτυπώνουν και επαληθεύουν σε κάποιον βαθμό τις ανησυχίες σχετικά με την ψηφιακή επιτήρηση και τη μη εξασφάλιση ή την κατάχρηση των προσωπικών ψηφιακών δεδομένων, ακόμα και σε χώρες οι οποίες φαινομενικά δεν ανταποκρίνονται εξ ολοκλήρου στον χαρακτηρισμό «ψηφιακές κοινωνίες». Σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό, φυσικά, βλέπουμε αυτούς τους φόβους να επιβεβαιώνονται σε χώρες που έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί σημαντικά. Ιδιαίτερα το παράδειγμα του συστήματος κοινωνικής βαθμολόγησης της Κίνας, μοιάζει να παραπέμπει έντονα στην θεωρία του Han περί επιβραβεύσεων και αποδοκιμασιών, οι οποίες σε μακρο-επίπεδο, όπως φάνηκε καταλήγουν να ορίζουν την αξία και την αξιοπιστία του εκάστοτε ανθρώπου, όπως επίσης και τα περιθώρια αυτενέργειας και ελευθερίας του εντός των πλαισίων της κοινωνικής ζωής. Μήπως τελικά αυτός ο νέος, διάφανος, διαχειρίσιμος ψηφιακός εαυτός μετασχηματίζει άρδην τη σφαίρα της καθημερινότητας, θέτοντας μάλιστα νέα κριτήρια για τα περιθώρια άσκησης και απόλαυσης της ελευθερίας των σύγχρονων υποκειμένων;
Συμπεράσματα
Ο ποσοτικοποιημένος εαυτός δείχνει να καθιερώνεται στα πλαίσια των σύγχρονων μετανεωτερικών κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν δείχνουν να δημιουργούνται στέρεοι δεσμοί ανάμεσα στις ψηφιακές τεχνολογίες και τους χρήστες τους. Μέσα από αυτή τη στενή σχέση η τεχνολογία μοιάζει να συνδιαμορφώνει, αλλά και να συνδιαμορφώνεται μαζί με τον άνθρωπο/χρήστη.
Εν συνόλω, οι ανησυχίες που εγείρονται σχετικά με τον ποσοτικοποιημένο εαυτό δείχνουν να αποτελούν καίρια ζητήματα, τα οποία χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης. Σχετικά με τους κινδύνους που ελλοχεύουν γύρω από τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής, δεν μπορούν παρά να δημιουργηθούν ορισμένοι προβληματισμοί. Πόσο επεξηγηματικοί και συγκεκριμένοι είναι άραγε οι όροι και οι προϋποθέσεις της χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής; Ίσως θα ήταν θεμιτό οι όροι αυτοί να γίνουν σαφέστεροι σχετικά με τους τρόπους χρήσης των προσωπικών δεδομένων, καθώς επίσης και να εντατικοποιηθούν οι αιτήσεις για χορήγηση άδειας από τους χρήστες, προτού τα δεδομένα αυτά χρησιμοποιηθούν για οποιονδήποτε σκοπό. Επίσης, ποιος είναι ο ρόλος του κράτους σε όλο αυτό; Κατά πόσο και πότε θα πρέπει να παρεμβαίνει προστατευτικά; Πόσο εξοικειωμένο και επικαιροποιημένο είναι άραγε το νομικό σύστημα των χωρών με τις τρέχουσες εξελίξεις της τεχνολογίας που καλπάζει; Μήπως απλά ασθμαίνει πίσω της;
Κλείνοντας, ίσως θα ήταν πρόσφορο να ολοκληρώσουμε αυτή τη μελέτη επικαλούμενοι τα λόγια του Γάλλου φιλοσόφου, Ζαν-Πολ Σάρτρ, ο οποίος έλεγε πως «μπορεί να υπήρξαν καλύτερες εποχές, αλλά αυτή εδώ είναι η δική μας» (Perpetual team, 2021). Υποστηρίζουμε λοιπόν πως είναι ωφέλιμο να ζήσουμε τη «δική μας» εποχή, να τη γευτούμε και να απολαύσουμε τους καρπούς που έχει να μας προσφέρει, διεκδικώντας πάντα την απαραίτητη πρόνοια και την πρόσβαση στην πληροφόρηση που αρμόζει σε μία σύγχρονη κοινωνία, η οποία δείχνει να βαδίζει σε ένα μονοπάτι ψηφιοποίησης και εκσυγχρονισμού.
(Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος της διπλωματικής μου διατριβής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Διαθέσιμη εδώ)
Πηγές – Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Gordon, G. C. (2018). «Το Ψηφιακό Απολυταρχικό Πείραμα της Κίνας». Gatestone, 2. Οκτώβριος. https://el.gatestoneinstitute.org/13065/κίνα-κοινωνικής-βαθμολόγησης (τελευταία πρόσβαση: 16-10-2021).
Όργουελ, Τζ. (1999). 1984: Ο Μεγάλος Αδελφός (μτφρ. Ν. Μπάρτη, επίμ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου). Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ. (Το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε το 1949).
Φουκώ, Μ. (1989). Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής. (μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη). Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΑΠΠΑ. (Το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε το 1976).
Ξενόγλωσση
Ajana, B. (2017). “Digital health and the biopolitics of the Quantified Self”. SAGE Journals, 1. February. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/2055207616689509 (τελευταία πρόσβαση: 19-06-2021).
Beer, D. (2014). “The biopolitics of biometrics: An interview with Btihaj Ajana”. SAGE Journals, Vol 31(7/8): 329-336. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0263276414546380 (τελευταία πρόσβαση: 19-11-2021).
Bossewitch, J., & Sinnreich, A. (2012). “The end of forgetting: Strategic agency beyond the panopticon”. SAGE Journals, 23. July. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1461444812451565 (τελευταία πρόσβαση: 13-06-2021).
Carney, M. (2013) “You are your data: The scary future of the Quantified Self movement”. Pando, 20. May. https://pando.com/2013/05/20/you-are-your-data-the-scary-future-of-the-quantified-self-movement/?fbclid=IwAR1FAW__oXfXCQlizGRGyv5dDEGIbimKGyWMh2DR3_fMVnBnJLWP7zyz9-k (τελευταία πρόσβαση: 21-06-2021).
Crawford, K., Lingel, J., & Karppi, T. (2015). “Our metrics, ourselves: A hundred years of self-tracking from the weight scale to the wrist wearable device”. SAGE Journals, 16. June. https://doi.org/10.1177%2F1367549415584857 (τελευταία πρόσβαση: 21-06-2021).
Crispin, J. (2021). “Employers are spying on Americans at home with ‘tattleware’. It’s time to track them instead”. The Guardian, 16. September. https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/sep/16/tattleware-employers-spying-working-home (τελευταία πρόσβαση: 13-10-2021).
a Han, B. (2015). The burnout society. (μτφρ. E. Butler), California: Stanford University Press. (Το πρωτότυπο εκδόθηκε το έτος 2010).
Han, B. (2017). Psychopolitics: Neoliberalism and new technologies of power. (μτφρ. Butler), London, New York: Verso. (Το πρωτότυπο εκδόθηκε το έτος 2017).
Kelly, K. (2010). What technology wants, New York: VIKING.
Kelly, K. (2011β). “The Quantifiable Self”. The Technium, 26. June. https://kk.org/thetechnium/the-quantifiabl/ (τελευταία πρόσβαση: 09-04-2021).
Kelly, K. (2016). The Inevitable: Understanding the 12 technological forces that will shape our future, New York: VIKING.
Lupton, D. (2014). “Self-Tracking Cultures: Towards a Sociology of Personal Informatics”. ACM Digital Library, 2. December. https://dl.acm.org/doi/pdf/10.1145/2686612.2686623 (τελευταία πρόσβαση: 09-04-2021).
Lupton, D. (2016). The Quantified Self: A Sociology of Self-Tracking, Cambridge: Polity Press.
Malabou, C. (2014). “The King’s two (biopolitical) bodies”. JSTOR, 127, No 1: 98-106 https://doi.org/10.1525/rep.2014.127.1.98 (τελευταία πρόσβαση: 04-06-2021).
Perpetual team. (2021). «20 Μαθήματα ζωής από τον σπουδαίο φιλόσοφο Ζαν-Πολ Σαρτρ». PERPETUAL, 12. Απρίλιος. https://perpetual.gr/faces/20-mathimata-zwhs-apo-ton-spoudaio-filosofo-zan-pol-sartr/ (τελευταία πρόσβαση: 02-01-2022).
Quantified Self. (2021α). “About: What is Quantified Self?” https://quantifiedself.com/about/what-is-quantified-self/ (τελευταία πρόσβαση: 05-08-2021).
Whitney, E. B. (2013). “What is the Quantified Self now?”. Cyborgology, 22. May. https://thesocietypages.org/cyborgology/2013/05/22/what-is-the-quantified-self-now/ (τελευταία πρόσβαση: 04-07-2021).
Wolf, G. (2009). “Know Thyself: Tracking Every Facet of Life, from Sleep to Mood to Pain, 24/7/365”. Wired, 22. June. https://www.wired.com/2009/06/lbnp-knowthyself/ (τελευταία πρόσβαση: 09-04-2021).
Wolf, G. (2010). “The Data-Driven Life”. The New York Times Magazine, 28. April. https://www.nytimes.com/2010/05/02/magazine/02self-measurement-t.html, (τελευταία πρόσβαση: 4-4-2021).
[1] Δική μου απόδοση του όρου “contributing editor”.
[2] Δική μου απόδοση του όρου “founding executive editor”.
[3] Δική μου μετάφραση.
[4] Άτομα το οποία υιοθετούν πρακτικές αυτοκαταγραφής.
[5] Αργκό που στα ελληνικά αποδίδεται με τον συχνά υποτιμητικό χαρακτηρισμό «φυτό» ή «σπασίκλας».
[6] Δική μου μετάφραση.
[7] Με τον όρο «κουλτούρα της αυτοκαταγραφής» στο εξής θα αναφερόμαστε στη σημερινή εκδοχή της ιδεολογίας των οπαδών των ψηφιακών τεχνολογιών αυτοκαταγραφής η οποία, φυσικά, είναι επηρεασμένη από την πρότερη ρητορική του Κινήματος του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού και των εκπροσώπων του Kelly και Wolf.
[8] Ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault, χρησιμοποίησε στο έργο του τον όρο “govermentality”, υπό την έννοια της «κυβερνησιμότητας». Ο όρος αυτός δεν αναφέρεται αποκλειστικά στην κρατική εξουσία, αλλά σε κάθε είδους εξουσία που συναντάται στα πλαίσια μιας κοινωνίας. Υπό αυτή την έννοια, μπορεί να αναφερόμαστε σε ποικίλους εξουσιαστικούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα η κρατική εξουσία, η πολιτισμική εξουσία, η οικονομική εξουσία, η φυλή, το φύλο κ.ο.κ.
[9]Ορολογία δανεισμένη από το φουκωικό έργο, που αφορά την εμπλοκή σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και πρακτικές μέσω της έμμεσης πειθούς και όχι της επιβολής, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες μορφές άσκησης εξουσίας.
[10] Συζητήθηκε στο δεύτερο μέρος της εργασίας. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. την υποενότητα του «επιχειρησιακού εαυτού».
[11] Δική μου απόδοση του όρου “achievement society”.
[12] Δική μου απόδοση του όρου “achievement subject”.
[13] Δική μου μετάφραση.
[14] Δική μου μετάφραση.
[15] Δική μου μετάφραση. Συχνά στα ελληνικά μεταφράζεται και ως «Νέα Ομιλία» ή «Νέα Γλώσσα».
[16] Δική μου μετάφραση.
[17] Δική μου μετάφραση του όρου “data philanthropy”.
[18] Δική μου μετάφραση του όρου “data sharing”.
[19] Δική μου μετάφραση του όρου “desubjectivation”.
[20] Δική μου μετάφραση του όρου “blind spots”.
[21] Δική μου μετάφραση.
[22] Δική μου μετάφραση.
[23] Ο όρος “surveillance” σημαίνει «επιτήρηση» και αποτελείται από το πρώτο συνθετικό “sur-” που στα Γαλλικά σημαίνει «πάνω». Οι Bossewitch και Sinnreich (2012: 230-231), προτείνουν τη μετατροπή του σύγχρονου τρόπου επιτήρησης σε “sousveillance”, όπου το συνθετικό “sous-” σημαίνει «κάτω».
[24] Τα αυτοκαταγραφόμενα άτομα.
[25] Βλ. υποενότητα: «Η αυτοκαταγραφή ως ανερχόμενη κοινωνική τάση», σελ 16.
