Σλαβόι Ζίζεκ: “Eξαγνισμός των βασανισμών; Όχι ευχαριστώ!”

Να πώς με επιστολή της προς τους Los Angeles Times, η Κάθριν Μπίγκελοου, δικαιολογεί την παρουσίαση στην ταινία «Zero Dark Thirty» των μεθόδων βασανισμού που χρησιμοποίησαν κυβερνητικοί πράκτορες για τη σύλληψη και εκτέλεση του Οσάμα μπιν Λάντεν: «Οσοι δουλεύουμε στον χώρο των τεχνών, γνωρίζουμε ότι απεικόνιση δεν σημαίνει και αποδοχή. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, κανένας καλλιτέχνης δεν θα μπορούσε να ζωγραφίσει απάνθρωπες πρακτικές, κανένας συγγραφέας να γράψει γι’ αυτές και κανένας σκηνοθέτης να εντρυφήσει στα ακανθώδη ζητήματα της εποχής μας».

Αλήθεια; Χωρίς να λειτουργούμε σαν θεωρητικολογούντες ιδεαλιστές ηθικολόγοι και με πλήρη επίγνωση της επείγουσας ανάγκης να αντιμετωπίζονται οι απρόβλεπτες τρομοκρατικές ενέργειες, δεν θα έπρεπε τουλάχιστον να προσθέσουμε ότι ο βασανισμός ενός ανθρώπου είναι από μόνος του κάτι τόσο βαθιά συγκλονιστικό που ακόμα και η ουδέτερη απεικόνισή του- δηλαδή ο «εξαγνισμός» αυτής της τρομακτικής διάστασης- συνιστά έτσι κι αλλιώς μια μορφή αποδοχής;

Πιο συγκεκριμένα, το μείζον ζήτημα είναι: πώς απεικονίζεται ο βασανισμός; Με δεδομένο ότι το ζήτημα είναι τόσο ευαίσθητο, η όποια μορφή ουδετερότητας στην ταινία συνιστά εξαπάτηση στην περίπτωση αυτή, εφόσον μία συγκεκριμένη στάση απέναντι στο ζήτημα είναι πάντα διακριτή. Φανταστείτε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα το Ολοκαύτωμα που να το παρουσιάζει με έναν ψυχρό, αποστασιοποιημένο τρόπο, σαν μία μεγάλης κλίμακας «βιομηχανική» επιχείρηση, να προσεγγίζει το θέμα αναδεικνύοντας τεχνικά ζητήματα (μεταφορά και απομάκρυνση των νεκρών, αποτροπή φαινομένων πανικού μεταξύ των κρατουμένων που προορίζονται για τους θαλάμους αερίων…). Μια τέτοια ταινία θα αντιπροσώπευε είτε μια διεστραμμένη και βαθιά ανήθικη εμμονή με το θέμα της ή θα χρησιμοποιούσε αυτή καθεαυτή τη χυδαία ουδετερότητα στο ύφος για να προκαλέσει αποτροπιασμό και τρόμο στους θεατές της. Πού στέκεται η Μπίγκελοου στην περίπτωση αυτή;

Σίγουρα και πέρα από κάθε αμφιβολία, στέκεται στην πλευρά του εξαγνισμού των βασανισμών. Οταν η Μάγια, η ηρωίδα της ταινίας, έρχεται για πρώτη φορά αντιμέτωπη με την πρακτική του βασανισμού διά πνιγμού δείχνει ελαφρά σοκαρισμένη, όμως γρήγορα εξοικειώνεται – αργότερα στην ταινία εκβιάζει ψυχρά έναν υψηλά ιστάμενο Αραβα κρατούμενο, λέγοντάς του «αν δεν μας μιλήσεις, θα σε παραδώσουμε στο Ισραήλ». Η φανατική εκ μέρους της καταδίωξη του Μπιν Λάντεν βοηθά στο να εξουδετερωθούν οι συνήθεις ηθικοί ενδοιασμοί. Ακόμα πιο αδίστακτος είναι ο συνεργάτης της, ένας νεαρός μουσάτος πράκτορας της CΙΑ που με χαρακτηριστική ευκολία περνάει από τα βασανιστήρια στη φιλική προσέγγιση, αφού το θύμα έχει πια σπάσει (ανάβοντάς του τσιγάρο και κάνοντας αστειάκια).

Είναι ιδιαίτερα σοκαριστικό με ποιον τρόπο, αργότερα στην ταινία, μεταμορφώνεται ως διά μαγείας από γενειοφόρος βασανιστής με τζιν σε καλοντυμένο γραφειοκράτη της Ουάσιγκτον. Πρόκειται για τον εξαγνισμό στην πιο απόλυτη και αποτελεσματική του μορφή- με μια ελαφρά δόση αμηχανίας, πιο πολύ ως ευαισθησία για τον πόνο που προκαλείται παρά για την ηθική των βασανισμών, όμως η δουλειά πρέπει να γίνει. Αυτή η ευαισθησία για τον πόνο ως το (βασικό) ανθρώπινο τίμημα των βασανισμών διασφαλίζει ότι η ταινία δεν είναι μια φθηνή ακροδεξιά προπαγάνδα: η ψυχολογική πολυπλοκότητα των καταστάσεων αυτών παρουσιάζεται εύστοχα, έτσι ώστε οι καλοπροαίρετοι φιλελεύθεροι (liberals) να απολαύσουν την ταινία χωρίς να νιώσουν ενοχές. Γι’ αυτόν τον λόγο το Zero Dark Thirty είναι πολύ χειρότερο από το «24», όπου τουλάχιστον ο Τζακ Μπάουερ καταρρέει στο φινάλε της σειράς.

Η διαμάχη για το κατά πόσον η μέθοδος του πνιγμού (water boarding) συνιστά ή όχι βασανιστήριο, καλό είναι να απορριφθεί ως μία προφανής ανοησία: για ποιον άλλο λόγο, εκτός από τον πόνο και τον φόβο του θανάτου, ο πνιγμός με τη ρίψη νερού πάνω στο πρόσωπο ενός ξαπλωμένου ανθρώπου, αναγκάζει αδίστακτους υπόπτους τρομοκρατικών ενεργειών να μιλήσουν; Οσο για την αντικατάσταση της λέξης «βασανιστήριο» από τον όρο «βελτιωμένη τεχνική ανάκρισης», πρέπει να παρατηρήσουμε ότι πρόκειται για μια επέκταση της λογικής τού Πολιτικά Ορθού: ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που ο «παράλυτος» γίνεται «άτομο με κινητικές δυσκολίες», το «βασανιστήριο» γίνεται «βελτιωμένη μέθοδος ανάκρισης» (και γιατί όχι, ο «βιασμός» θα μπορούσε να γίνει «βελτιωμένη τεχνική αποπλάνησης»). Το πιο κρίσιμο σημείο είναι ότι τα βασανιστήρια- η ωμή βία που ασκείται από τα κράτη- έγιναν δημόσια αποδεκτά την ίδια ώρα που η καθομιλούμενη γλώσσα γινόταν Πολιτικά Ορθή προκειμένου να προστατεύσει τα θύματα από τη συμβολική βία. Αυτά τα φαινόμενα είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Η πιο χυδαία όμως υπεράσπιση της ταινίας είναι ο ισχυρισμός ότι η Μπίγκελοου απορρίπτει τη φθηνή ηθικολογία και παρουσιάζει με νηφάλιο τρόπο την πραγματικότητα του αγώνα κατά της τρομοκρατίας, εγείροντας δύσκολα ερωτήματα που μας υποχρεώνουν να σκεφτούμε (επιπλέον, επισημαίνουν κάποιοι κριτικοί, «αποδομεί» τα γυναικεία στερεότυπα- η Μάγια δεν δείχνει κάποια σεξουαλική προτίμηση ή συναισθηματισμούς, είναι σκληρή και αφοσιωμένη στο έργο της όπως οι άνδρες). Η δική μας απάντηση είναι ότι ειδικά σε ζητήματα όπως τα βασανιστήρια, κάποιος δεν πρέπει καν να «σκέφτεται». Ο παραλληλισμός με τον βιασμό επιβάλλεται στο σημείο αυτό: τι θα συνέβαινε αν μία ταινία παρουσίαζε έναν βίαιο βιασμό με τον ίδιο ουδέτερο τρόπο, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο ότι πρέπει να αποφεύγεται η φθηνή ηθικολογία και να εξετάζεται ο βιασμός στην όλη του περιπλοκότητα; Η πηγαία μας αντίδραση είναι ότι κάτι είναι πολύ λάθος εδώ: θα ήθελα να ζω σε μια κοινωνία όπου ο βιασμός απλώς θεωρείται μη αποδεκτός, οπότε όποιος επιχειρηματολογεί εναντίον αυτής της άποψης είναι ένας ηλίθιος εκκεντρικός, κι όχι σε μία κοινωνία όπου χρειάζεται να επιχειρηματολογήσει κατά του βιασμού. Το ίδιο ισχύει και για τα βασανιστήρια: ένδειξη ηθικής προόδου είναι το γεγονός ότι τα βασανιστήρια απορρίπτονται «δογματικά» ως αποτροπιαστικά, χωρίς καμία ανάγκη περαιτέρω επιχειρημάτων.

Ως προς το επιχείρημα περί «ρεαλισμού»: τα βασανιστήρια υπήρχαν πάντα, ίσως περισσότερο μάλιστα στο παρελθόν, άρα μήπως είναι προτιμότερο να μιλάμε ανοιχτά γι’ αυτά; Αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα: αν τα βασανιστήρια υπήρχαν ανέκαθεν, γιατί αυτοί που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία θέλουν να μιλάμε ανοιχτά γι’ αυτά; Μία είναι η απάντηση: για να τα ουδετεροποιήσουν, δηλαδή να αποδυναμώσουν το μέτρο της ηθικής μας.

Μήπως τα βασανιστήρια σώζουν ζωές; Πιθανόν, όμως, το βέβαιο είναι ότι εξουδετερώνουν ψυχές- και η πιο αισχρή δικαιολογία υπέρ τους είναι ότι ο αληθινός ήρωας είναι πρόθυμος να θυσιάσει την ψυχή του για να σώσει τις ζωές των συμπατριωτών του.

Ο εξαγνισμός των βασανιστηρίων στο Zero Dark Thirty είναι ένδειξη του ηθικού κενού που σταδιακά πλησιάζουμε. Αν υπάρχει η όποια αμφιβολία γι’ αυτό, προσπαθήστε απλά να φανταστείτε μια γνωστή χολιγουντιανή ταινία που να δείχνει βασανιστήρια με παρόμοιο τρόπο 20 με 30 χρόνια πριν- είναι απλά αδιανόητο.

• Το Zero Dark Thirty, παραγωγής 2012 με σκηνοθέτη την Κάθριν Μπίγκελοου, έχει θέμα την επιχείρηση εντοπισμού και εκτέλεσης του Οσάμα μπιν Λάντεν. Υποψήφια για πέντε Οσκαρ, η ταινία έχει προκαλέσει έντονες συζητήσεις για τον τρόπο που απεικονίζει τα βασανιστήρια.

• Το άρθρο του Σλοβένου στοχαστή δημοσιεύθηκε αρχικά στον βρετανικό «Γκάρντιαν» και αναδημοσιεύεται στην «Εφημερίδα των Συντακτών» με την άδεια του συγγραφέα.

Κράτα το