του Νίκου Ανδρεόπουλου *
Σήμερα κλείνει ένας κύκλος τριών δημοσιεύσεων σχετικών με το ζήτημα του σχολικού εκφοβισμού και βίας που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη χώρα το τελευταίο διάστημα μετά το τραγικό γεγονός του χαμού του Βαγγέλη Γιακουμάκη.
Άρθρο 1: Το bullying και η Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού
Ο μεγαλύτερος φόβος που θα πρέπει να μας διακατέχει είναι το ενδεχόμενο να ξαναζήσουμε, ύστερα από λιγότερο ή περισσότερο καιρό, ένα παρόμοιο γεγονός. Και ακόμη ένας φόβος, ακόμη σημαντικότερος: σε αυτό το μελλοντικό ενδεχόμενο να γραφτούν και ειπωθούν για άλλη μια φορά τα ίδια, όπως συμβαίνει ακριβώς σήμερα.
Για το λόγο αυτό χρειάζεται μια κριτική προσέγγιση των σημερινών προσεγγίσεων ώστε να αναδειχθούν και ενισχυθούν οι παραγωγικές αντιλήψεις αλλά και να περιοριστούν οι συνέπειες των δυστυχώς κυρίαρχων μέχρι σήμερα πρακτικών ενασχόλησης με το φαινόμενο. Θα ήθελα να μπορούσα να γράψω «αντιμετώπισης» αλλά δυστυχώς είναι πολλά που δεν μου το επιτρέπουν.
Με αισιοδοξία θα ξεκινήσω από τις επίσημες πρόσφατες δηλώσεις της ηγεσίας του Υπ. Παιδείας σχετικά με το φαινόμενο:
6 MAΡTIOY – Υπουργός Αρ. Μπαλτάς, από το χαιρετισμό σε εκδήλωση για την Ημέρα του σχολικού Εκφοβισμού
«….. Η εκδήλωση είναι πολύ σημαντική γιατί απαντά με ουσιαστικό τρόπο και με πρωτοβουλίες που τα ίδια τα παιδιά ανέλαβαν στο μεγάλο πρόβλημα της ενδοσχολικής βίας. Ελπίζω ότι με αυτές και άλλες πρωτοβουλίες η ουσιαστική ελευθερία της έκφρασης θα βρει τον χώρο της στη σχολική κοινότητα».
15 MAΡTIOY – Υπουργός Αρ. Μπαλτάς, Δήλωση για το θάνατο του σπουδαστή Ευάγγελου Γιακουμάκη:
«Η εμπέδωση της δημοκρατικής παιδείας παντού είναι ειδική ευθύνη και αναγνωρίζουμε πλήρως το βάρος της.»
19 ΜΑΡΤΊΟΥ – Αναπληρωτής Υπουργός κ. Τ. ΚΟΥΡΑΚΗΣ, Απάντηση σε επίκαιρη ερώτηση:
«Τα ίδια τα παιδιά πρέπει να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Βεβαίως, πρέπει να υπάρχει επιμόρφωση των γονιών και της κοινωνίας.»
(Η επιλογή των αποσπασμάτων και οι υπογραμμίσεις δικές μου. Οι ολοκληρωμένες δηλώσεις είναι διαθέσιμες στον ιστότοπο του Υπουργείου http://www.minedu.gov.gr/grafeio-typoy-kai-dimosion-sxeseon-main/deltia-typoy-main.html )
Για όποιον παρακολουθεί με μια συνέχεια το πεδίο είναι προφανές ότι υπάρχει μια καθοριστική αλλαγή πολιτικής:
- για πρώτη φορά ο σχολικός εκφοβισμός και η σχολική βία ανάγονται σε ζήτημα δημοκρατίας, δημοκρατικής παιδείας ακριβέστερα, για την οποία το ζητούμενο είναι η εμπέδωση, άρα σε κάποιο βαθμό απουσιάζει
- για πρώτη φορά τα ίδια τα παιδιά αναβιβάζονται στον κύριο παράγοντα αντιμετώπισης του φαινομένου με την παράλληλη βέβαια αναγνώριση της σημασίας άλλων ομάδων ως απαραίτητων και ενισχυτικών.
Δημοκρατία σημαίνει θεσμοί και δικαιώματα. Άρα αυτή η αλλαγή πολιτικής δεν είναι γράμμα κενό περιεχομένου αλλά μπορεί και πρέπει να οδηγήσει σε νέες μορφές αντιμετώπισης του φαινομένου με βασικό πλαίσιο τα δικαιώματα των παιδιών και με βασικό υποκείμενο τα ίδια τα παιδιά. Μέσα από το πρίσμα το 3ο Προαιρετικό Πρωτόκολλο της Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού μπορεί να αναδειχθεί σε πολύ χρήσιμο εργαλείο, όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο σημείωμα.
Τέτοιες κατευθύνσεις χρειάζονται σημαντικό χρόνο ωρίμανσης. Μέχρι τότε ας γίνουν τα ευκολότερα: για παράδειγμα το Υπ. Παιδείας και ο Συνήγορος του Παιδιού συμμετέχουν, παρέχοντας το ιδιαίτερο κύρος τους, στο «Δίκτυο κατά της Βίας στο Σχολείο». Ένα Δίκτυο του οποίου τα μέλη σήμερα φθάνουν τα 10 ύστερα από 5 χρόνια ολόκληρα χρόνια από την σύστασή του από τα 8 ιδρυτικά μέλη του. http://www.antibullyingnetwork.gr/page.aspx?id=101&footer_menu=325&parent_id=268 .
Τα αριθμητικά αυτά δεδομένα, που αντανακλούν μια κατάσταση, αρκούν για να βάλουν σε σκέψεις τους θεσμικούς φορείς που συμμετέχουν, χωρίς να χρειάζονται άλλη πρόσθετη τεκμηρίωση (η οποία είναι δυστυχώς διαθέσιμη)
Ξαναγυρνώντας στην ουσία της προσέγγισης του φαινομένου είναι απόλυτα απαραίτητη και αποκαλυπτική η αντίστιξη της παραπάνω διακηρυγμένης πολιτικής με τις κυρίαρχες σήμερα αντιλήψεις που χαρακτηρίζουν το πλέγμα του υφιστάμενου πατερναλιστικού μοντέλου αντιμετώπισης. Σταχυολογούμε από πρόσφατες τοποθετήσεις:
Άρθρο 2 – Bullying: Από τα Γιάννενα στη Γενεύη και πάλι πίσω
- «Ο εκφοβισμός είναι πλέον ένα σοβαρό πρόβλημα δημόσιας υγείας» και αναλυτικότερα
«Αντίθετα ο εκφοβισμός (όπως μαρτυρούν επιστημονικά κείμενα) είναι ένα πρόβλημα δημόσιας υγείας, καθώς συνδέεται
- με προβλήματα προσαρμογής, συμπεριλαμβανομένων της διαταραγμένης ψυχικής υγείας,
- την μακροπρόθεσμη εμφάνιση βίαιης συμπεριφοράς»
και θεωρείται αιτία για απόπειρα αυτοκτονίας, φαινόμενο γνωστό διεθνώς ως «bullycide».
Πρόβλημα «δημόσιας υγείας» και όχι δημοκρατικής παιδείας λοιπόν!
Εδώ χρειάζεται περισσότερη ανάλυση, έστω και τηλεγραφικά:
Μια αντικοινωνική συμπεριφορά δεν συνιστά ασθένεια. Η μοναδική δυνατότητα χρήσης του όρου «πρόβλημα δημόσιας υγείας» θα προέκυπτε από την άποψη ότι ο εκφοβισμός είναι απότοκο ασθένειας, προφανώς ψυχικής.
Αν είναι έτσι, ποια η ασθένεια και ποιος είναι ο ασθενής, ο δράστης ή το θύμα;
Ποιος εμφανίζει προβλήματα προσαρμογής, συμπεριλαμβανομένων(sic) της διαταραγμένης ψυχικής υγείας, ο δράστης ή το θύμα;
Που πρέπει να αναζητήσουμε τη μακροπρόθεσμη εμφάνιση βίαιης συμπεριφοράς, στο δράστη, το θύμα ή στο ποσοστό των θυμάτων που μετατρέπονται σε θύτες (σύμφωνα με τις έρευνες);
Αν τελικά είναι πράγματι «πρόβλημα δημόσιας υγείας» πώς είναι δυνατόν να προτρέπονται οι ασθενείς «να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους»;
Και βέβαια προφανής συνέπεια αυτής της αντίληψης θα είναι η μεταβίβαση της βασικής αρμοδιότητας αντιμετώπισης του φαινομένου από το ΥΠΕΠΘ στο Υπ. Υγείας, όπως ενδεχομένως ίσχυε το 2011 όταν δόθηκαν τα πρώτα 715.000 € (πλέον του 1.750.000 που έχουν ήδη αναφερθεί!)
Και για να μη δημιουργούνται συγχύσεις: κείμενα που φιλοξενούνται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας αποτελούν προσωπικές επιστημονικές και όχι επίσημες απόψεις του Οργανισμού και αναφέρονται αποκλειστικά στα αδιαμφισβήτητα δυνητικά αποτελέσματα στα θύματα http://www.who.int/bulletin/volumes/88/6/10-077123/en/
Για όποιον εκλαμβάνει την προσέγγιση αυτή σαν υποβάθμιση του φαινομένου πρέπει να διευκρινίσω ότι, αντίθετα, το κάνει σοβαρότερο: αυτοί των οποίων τα δικαιώματα καταπατώνται είναι πολύ περισσότεροι από το άθροισμα των ψυχικά ασθενών και των θυμάτων τους. Και βέβαια από τη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων έχουν χυθεί ποτάμια αίματος.
- «Η συζήτηση γύρω από τον σχολικό εκφοβισμό εγείρει πολλά ερωτήματα. Το πρώτο είναι ΓΙΑΤΙ;
Η πανευρωπαϊκή έρευνα έδειξε ότι η αδυναμία ενός παιδιού να αμυνθεί είναι ο βασικότερος παράγοντας θυματοποίησης (ποσοστό 57,03% των ερωτηθέντων μαθητών και μαθητριών)»
Η «αδυναμία ενός παιδιού να αμυνθεί» είναι συστατικό στοιχείο του φαινομένου καθώς σύμφωνα με όλους τους διεθνώς αποδεκτούς ορισμούς μεταξύ των άλλων στοιχείων συμπεριλαμβάνεται η «ανισορροπία δύναμης». Η διατύπωση όμως δεν είναι μια αντιεπιστημονική ταυτολογία. Αποτελεί την πεμπτουσία της κρατούσας αντίληψης καθώς πάνω στην μονοσήμαντη έννοια που αποδίδεται στην «αδυναμία» χτίζεται ο παραμερισμός των παιδιών ως υποκειμένων των δικαιωμάτων τους και των δράσεων που μπορούν και πρέπει να αναλάβουν, ιδίως στο πεδίο της πρόληψης.
Στη θέση τους εδραιώνονται οι κάθε λογής «ειδικοί» και φορείς παιδικής προστασίας σε κυρίαρχο και όχι επικουρικό ρόλο. Γιατί ο ρόλος της προστασίας έχει ανάγκη την ύπαρξη των θυμάτων και κάθε τι που μειώνει τον αριθμό τους τίθεται σε δεύτερη τουλάχιστον μοίρα.
- «Όλα αυτά τα ερωτήματα παραμένουν πολλά χρόνια σαν ερωτήματα και τονίζουν την αδυναμία να διαχειριστούμε ως χώρα ένα υπαρκτό φαινόμενο το οποίο οδηγεί σε αυτοκτονία νέους και νέες»
Μα όταν δεν μπορούμε να διαχειριστούμε σαν χώρα με διαφάνεια τα χρήματα που δαπανώνται για την αντιμετώπιση του φαινομένου, έχουμε απαίτηση να διαχειριστούμε την ουσία του; Για την κατανόηση της αδυναμίας αυτής είναι πολύ βοηθητική το απόσπασμα που παρατίθεται στο τέλος του κειμένου.
- «Τα παιδιά πρέπει
- να ενημερώνονται με τρόπο κατάλληλο για την ηλικία τους για τα δικαιώματά τους»
Πόσοι από τους φορείς που παρεμβαίνουν σήμερα για την αντιμετώπιση του Σχολικού Εκφοβισμού έχουν οργανώσει, προτείνουν και εφαρμόζουν προγράμματα για τα Δικαιώματα
του Παιδιού; Με δυσκολία θα βρεθεί έστω και ο όρος στις ιστοσελίδες τους.
- «να εκπαιδεύονται στο να αναφέρουν άμεσα σε γονείς και εκπαιδευτικούς οποιαδήποτε πράξη τα υποτιμά και τα υποβαθμίζει»
Αλήθεια, ο όρος ‘συμμετοχή των παιδιών” (children participation) – προύπόθεση για κάθε πολιτική και πρόγραμμα παιδικής προστασίας της Ευρωπαικής Επιτροπής – δεν λέει τίποτα;
Ένας απλός παραλληλισμός θα βοηθήσει:
Ας φανταστούμε έναν εργαζόμενο που αντιμετωπίζει την απειλή απόλυσης, βιώνει ανθυγιεινό εργασιακό περιβάλλον ή έχει ανάγκη από βελτίωση της αμοιβής του. Η παρατιθέμενη αντίληψη δεν διανοείται καν σαν τρόπο αντιμετώπισης τη συλλογική δράση των εργαζομένων μέσα από συλλογικούς φορείς αλλά τη λειτουργία διαμεσολαβητικών μηχανισμών από τους οποίους να προσδοκούν λύση!
Αλήθεια σε πόσους από αυτούς τους φορείς λειτουργούν σωματεία; Και ποιος είναι ο ρυθμός ετήσιας κινητικότητας των εργαζομένων εκεί;
- «Το bullying είναι υπόθεση της Σχολικής Κοινότητας που πρέπει να περιχαρακωθεί και να ενισχυθούν οι εκπαιδευτικοί με γνώσεις και εργαλεία. Είναι υπόθεση όλων μας για να μην έχουμε παιδιά και νέους ανθρώπους που καταστρέφονται ψυχικά!»
Το bullying είναι υπόθεση της κοινωνίας και η Σχολική κοινότητα πρέπει να εγκαταλείψει την περιχαράκωση και να γίνει δημοκρατική.
Για αυτό το τελευταίο πρέπει να υπογραμμιστούν δύο πολύ χρήσιμες αναφορές που όλα δείχνουν ότι το Υπουργείο τις έχει ήδη υπόψη του:
- Η Τρίτη Σύσταση από το σχετικό “Κείμενο Συστάσεων για τη χάραξη κοινής Ευρωπαϊκής πολιτικής κατά του εκφοβισμού” που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «European Antibullying Network (EAN)», χρηματοδοτημένου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή – DG Justice, Daphne Programme:
«3. Εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ειρηνικές αξίες: οι μη βίαιες και ειρηνικές αξίες θα πρέπει να προωθούνται σε κάθε πολιτική, πρόγραμμα, πλάνο και πρακτική. Η εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι απαραίτητη για την προώθηση του σεβασμού και των ειρηνικών αξιών. Η εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα θα πρέπει να προωθείται ως ζήτημα προτεραιότητας σε κάθε πολιτική, πρόγραμμα, πλάνο και πρακτική κατά του εκφοβισμού, για τη μεταβολή συμπεριφορών και τη μείωση των διακρίσεων και αρνητικών στερεοτύπων.»
http://www.antibullying.eu/el/article/508/paradotea-toy-ergoy
- Ένα απόσπασμα από το Background Paper του 8oυ Ευρωπαϊκό Forum για τα Δικαιώματα του Παιδιού (Βρυξέλλες, 17- 18 Δεκεμβρίου 2013):
«Bullying behaviour is a phenomenon fed by social power and underpinned by the social norm. ….. The importance of social context suggests that “whole school approaches”, that work to make bullying less acceptable and empower bystanders to act, may be effective in tackling all forms of bullying. ….. Child participation promotes protection and child protection is key to participation»
http://ec.europa.eu/justice/events/child-forum-2013/
* Νίκος Ανδρεόπουλος – Head of Social Planning and Projects Development Department at EDRA Social Cooperative Activities for Vulnerable Groups
socialpolicy.gr