Περί κοινωνικής ελευθερίας

Του Ηλία Σαραγούδα

Στη σημερινή αποπνικτική και γεμάτη απελπισία κατάσταση που επικρατεί, η ανάγκη για καθολικές αλλαγές προς μια απελευθερωτική πολιτική δράση και μια πραγματικά ελεύθερη κοινωνία είναι κάτι παραπάνω από επιβεβλημένες. Ή βαδίζουμε προς τα εκεί ή θα βρεθούμε σε μια όλο και περισσότερο ασφυκτική κατάσταση όπου οι εναπομείνασες ελευθερίες θα συρρικνώνονται μέχρι την πλήρη κατάργησή τους. Η διαπίστωση αυτή δεν αποτελεί ούτε προφητεία ούτε μελλοντολογία, αλλά απορρέει από την ίδια την εξέλιξη των πραγμάτων. Δηλαδή, αν παραιτηθούμε από την ίδια μας τη ζωή και εναποθέσουμε στους εκάστοτε κυβερνώντες ή τεχνοκράτες να πάρουν αποφάσεις για εμάς ερήμην μας, τότε η λογική λέει ότι θα καταλήξουμε σ’ ένα καθολικό και ζοφερό φασισμό. Έτσι, θεωρώ πως είναι ανάγκη ν’ ανοίξουμε το διάλογο περί κοινωνικών και πολιτικών ελευθεριών καθορίζοντας εκ νέου το περιεχόμενο της ελευθερίας.

Από τη στιγμή που ο άνθρωπος συγκρότησε οργανωμένες και δομημένες κοινωνίες το ζήτημα της ελευθερίας τον απασχόλησε σημαντικά. Προσπάθησε να ορίσει τι είναι η ελευθερία, ποιες οι μορφές και οι εκφάνσεις της, αν έχει περιορισμούς και τι είδους κλπ. Παράλληλα όσο οι κοινωνίες άλλαζαν ή εξελίσσονταν έδιναν και διαφορετικό περιεχόμενο στην έννοια της ελευθερίας, ανάλογα και με τις σχέσεις παραγωγής και εξουσίας που επικρατούσαν τη δεδομένη ιστορική συγκυρία. Ένα κοινό χαρακτηριστικό ήταν ότι η ελευθερία αποτελούσε το ποθητό πεδίο για τη δράση της κοινωνίας, ασχέτως με το περιεχόμενο που της προσέδιδαν. Επίσης η ελευθερία αποτέλεσε το κύριο κίνητρο ή και σύνθημα εθνικών, πολιτικών και κοινωνικών αγώνων κατά την πάροδο της ιστορίας. Πρέπει όμως να ομολογήσουμε πως η αστική «δημοκρατία», που βασίζεται στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, χρησιμοποίησε τον όρο ελευθερία αλλάζοντας το νόημά της κατά το δοκούν και ανάλογα με τις συγκυρίες. Ενώ λοιπόν «κατοχύρωνε» συνταγματικά ατομικές και συλλογικές ελευθερίες, ταυτόχρονα με νομοθετήματα καταργούσε αυτό που συνταγματικά είχε «κατοχυρώσει». Αυτή η αντιφατικότητα και ο πολυσχιδείς χαρακτήρας τόσο στην εφαρμογή όσο και στο περιεχόμενο της έννοιας της ελευθερίας, οδήγησαν σε τέλμα τόσο την αστική «δημοκρατία», όπου παραδόθηκε πλήρως στο οικονομικό κατεστημένο και στις αγορές που σήμερα διαμορφώνουν τους όρους αυτής της «δημοκρατίας», όσο και την κοινωνία. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα και γνωστά τοις πάσι και δε χρειάζεται να αναφερθούμε αναλυτικά.
Ανοίγοντας λοιπόν το διάλογο πρέπει να θέσουμε κάποιες προϋποθέσεις για το που πρέπει να κινηθούμε.

α. Καμία θεώρηση, καμία έννοια, καμία πρακτική, καμία δράση εκτός κοινωνίας δεν έχει νόημα. Δηλαδή, η έννοια της αλληλεγγύης, της ελευθερίας, της ισοπολιτείας, της ειρήνης κλπ στερούνται νοήματος εκτός κοινωνίας, εκτός των κοινωνικών σχέσεων. Επί παραδείγματι, ποια η σημασία της ελευθερίας αν ζω μόνος στο δάσος ή την έρημο; Σε σχέση με ποιόν και ως προς τι είμαι ελεύθερος; Ως προς τα τσακάλια και τους λύκους ή ως προς τα φίδια και τους σκορπιούς; Μπορεί άραγε κάτι από αυτά να αναγνωρίσει το δικαίωμα της ελευθερίας μου; Όχι. Έτσι λοιπόν χάνεται κάθε έννοια της ελευθερίας, αφού δεν πραγματώνεται μέσα στην κοινωνία, αλλά υπάρχει ως μια αφηρημένη, γενικευμένη και αποστεωμένη ιδέα, που δεν έχει κάποιο πραγματικό αντίκτυπο. Είμαι ελεύθερος όταν η κοινωνία μέσα στην οποία ζω είναι ελεύθερη, όταν η κοινωνία μέσα στην οποία ζω αναγνωρίζει το δικαίωμα της ελευθερίας μου και αντιστρόφως όταν αναγνωρίζω το δικαίωμα της ελευθερίας των άλλων μελών της κοινωνίας. Έτσι πχ ανελεύθερη κοινωνία έχει ανελεύθερα μέλη και αντιστρόφως. Για να γίνει πιο σαφές αυτό που μόλις ισχυρίστηκα, θα πάρω για παράδειγμα την αλληλεγγύη ή συναλληλία. Αν λοιπόν ζω μόνος στην έρημο, ποια σημασία μπορεί να έχει αυτή η έννοια για μένα ή ακόμα περισσότερο, ποια εφαρμογή και σε σχέση με ποιόν; Καμία, αφού δεν υπάρχει κανείς άλλος να γίνει ο αποδέκτης της και έτσι να πάρει σάρκα και οστά η έννοια της αλληλεγγύης. Δεν υπάρχει κανείς ώστε να μπορεί να πραγματωθεί η εν λόγω έννοια. Έτσι λοιπόν, εκτός κοινωνίας στερείται νοήματος η έννοια της αλληλεγγύης. Κατ’ αυτό τον τρόπο σαφώς θέτω έναν περιορισμό σύμφωνα με τον οποίο δε μιλώ για αφηρημένες ιδέες, αλλά για σκέψεις και πρακτικές που λαμβάνουν χώρο μέσα κι όχι έξω από την κοινωνία. Επίσης κατέστησα σαφή τη διαφωνία μου μ’ εκείνους που πιστεύουν, πως αν θέλω να είμαι ελεύθερος μπορώ ν’ ανέβω στο βουνό ή να κατέβω στην έρημο.

β. Κάποιοι ίσως προβάλλουν την αντίρρηση «μα καλά δεν υπάρχει εσωτερική ελευθερία;». Η Ανατολή ασχολήθηκε επί αιώνες με το ζήτημα αυτό διατηρώντας στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο κάστες με πολύ αυστηρούς περιορισμούς. Πείθοντας τους λαούς ότι αυτό είναι το κάρμα τους και δεν μπορούν να αλλάξουν και πολλά πράγματα κοινωνικά και πολιτικά, αλλά μόνο εσωτερικά να παλέψουν και με τη βοήθεια του ντάρμα για να βρουν εσωτερική ελευθερία και γαλήνη. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ακόμα και σήμερα ισχύουν οι ίδιοι κοινωνικοί – ταξικοί περιορισμοί. Λέω, πως η εσωτερική ενασχόληση με τα τσάκρα και τον καθαρισμό τους, τη ροή της ενέργειας του σώματος, το διαλογισμό στρέφουν τον άνθρωπο σε μια σχέση ενδοσκοπική και ελάχιστα έως καθόλου κοινωνικοπολιτική. Το να κάθεσαι σε μια πέτρα και να διαλογίζεσαι ή να καθαρίζεις τα τσάκρα σου δεν επιφέρει ούτε κοινωνικές ούτε πολιτικές αλλαγές. Πρόκειται για μια παθητική στάση απέναντι στην κοινωνία και την πολιτεία. Πρόκειται για την αποδοχή μιας συγκεκριμένης τάξης πραγμάτων είτε εκούσια είτε ακούσια. «Μα έστω κι έτσι δε σκέπτεται ελεύθερα κάποιος;» Όταν αυτό που σκέπτεσαι δεν μπορείς να το πραγματώσεις μέσα στην κοινωνία, τότε ποια η σημασία της ελευθερίας να το σκεφθείς; Αμελητέα έως μηδαμινή. Εξάλλου κι αυτό που σκεπτόμαστε καθορίζεται από πολλούς παράγοντες όπως οι κοινωνικές συνθήκες, η παιδεία, η ηθική, η θρησκεία κλπ. Δηλαδή η ελευθερία της σκέψης δε σημαίνει ότι αυτή προέκυψε εκ του μη όντως, χωρίς κανένα υπόβαθρο και αυθαίρετα, χωρίς ερείσματα από την ίδια την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζούμε. Έτσι λοιπόν, εμμέσως ή αμέσως πάλι καταλήγουμε στην αναγκαιότητα της κοινωνίας ως μοναδικό πεδίο εφαρμογής της ελευθερίας.

Ποια όμως είναι πραγματικά ελεύθερη κοινωνία; Υπήρξε ποτέ;

Στα πλαίσια ενός άρθρου η απάντηση μπορεί να είναι μόνο τηλεγραφική: Ουδέποτε στην ιστορία, κατά την ταπεινή μου άποψη, υπήρξε ελεύθερη κοινωνία, αφού εκτιμώ ότι πραγματικά ελεύθερη κοινωνία είναι εκείνη που έχει πετύχει την κατάργηση οποιασδήποτε μορφής εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο, έχει καταργήσει εμπράκτως οποιαδήποτε ταξική, πολιτική, οικονομική, φυλετική και κοινωνική ανισότητα. Είναι αυτόνομη, θέτει μόνη τους θεσμούς της, διαχειρίζεται μόνη της και από κοινού τα μέσα παραγωγής που διαθέτει. Βλέπει τη φύση ως αναγκαία συνθήκη της ύπαρξής της, άρα με σεβασμό και όχι ως μέσω πλουτισμού ή καταναλωτικής μανίας. Πολιτικά οι εκπρόσωποί της είναι άμεσα ανακλητοί και αιρετοί κλπ …

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 33 της “Νέας Ευθύνης”.

socialpolicy.gr