Pierre Bourdieu: Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει

της Χρύσας Τζώρτζη

Φοιτήτριας ΠΜΣ “Κοινωνική Πολιτική: Μέθοδοι και Εφαρμογές”

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Σκοπός αυτού του κειμένου είναι κυρίως να προβεί σε μια ανάλυση του τρόπου λειτουργίας και των λειτουργιών των σφυγμομετρήσεων της κοινής γνώμης, αυτής της «επιστήμης χωρίς επιστήμονα», όπως λέει ο P. Bourdieu, που συγκροτήθηκε γύρω από τα ινστιτούτα των σφυγμομετρήσεων και των πολιτικών επιστημών. Χρήσιμη από μεθοδολογική και επιστημολογική άποψη αφού επιτρέπει να κατανοήσουμε, μεταξύ άλλων, τι δεν είναι κοινωνιολογία.

Η ανάλυση αυτή είναι παράλληλα αναγκαία αφού η πρακτική των σφυγμομετρήσεων συγκροτεί σήμερα ένα βασικό εμπόδιο στην ίδια την κοινωνιολογία μέσω της νέας εικόνας της κοινωνικής επιστήμης που παρουσιάζει και η οποία οφείλει τη δύναμή της στο γεγονός της συνάντησης των συμφερόντων διαφόρων τμημάτων της κυρίαρχης τάξης, κυρίως του πολιτικού και του δημοσιογραφικού χώρου.

Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα ινστιτούτα σφυγμομετρήσεων γνώμης από τα Κέντρα Ερευνών που γεννούν τις προβληματικές τους, αν όχι σ’ έναν καθάριο ουρανό, οπωσδήποτε με μια πολύ μεγαλύτερη απόσταση απέναντι στο κοινωνικό αίτημα με την άμεση και κατεπείγουσα μορφή του. Έτσι οι προβληματικές που προτείνονται από τις σφυγμομετρήσεις γνώμης είναι συνήθως υποταγμένες σε πολιτικά συμφέροντα, και αυτό υπαγορεύει σε μεγάλο βαθμό τόσο τη σημασία των απαντήσεων όσο και τη σημασία που αποδίδεται στη δημοσίευση των αποτελεσμάτων.

Τα βασικά επιχειρήματα που αναφέρει ο P. Bourdieu είναι:

• Κάθε έρευνα γνώμης προϋποθέτει ότι όλος ο κόσμος μπορεί να έχει μια γνώμη ή, με άλλα λόγια, ότι η παραγωγή μιας γνώμης είναι ευχερής σε όλους.
• Όλες οι γνώμες είναι ισοδύναμες.
• Το γεγονός ότι τίθεται η ίδια ερώτηση σε όλο τον κόσμο εμπλέκεται η υπόθεση ότι υπάρχει συναίνεση για τα προβλήματα, ότι δηλαδή υπάρχει συμφωνία για τις ερωτήσεις που αξίζει να τίθενται.

Στο πρώτο επιχείρημα, λοιπόν, που έχει ως αφετηρία το αξίωμα σύμφωνα με το οποίο όλος ο κόσμος οφείλει να έχει μια γνώμη, συνίσταται στο να μη ληφθούν υπόψη τα «δεν απαντώ». Η απλή στατιστική ανάλυση των «δεν απαντώ» παρέχει μια πληροφορία για το τι σημαίνει η ερώτηση καθώς επίσης και για την εξεταζόμενη κατηγορία, που ορίζεται τόσο από την πιθανότητα που της αποδίδεται να έχει μια γνώμη, όσο και από την υπό συνθήκη πιθανότητα να είναι η γνώμη υπέρ ή κατά. Επίσης η επιστημονική ανάλυση των σφυγμομετρήσεων γνώμης δείχνει πράγματι ότι δεν υπάρχει ερώτηση που να μην ερμηνεύεται σε συνάρτηση με τα συμφέροντα των ατόμων στα οποία τίθεται.

Ακόμα η κατάσταση στην οποία συλλαμβάνουν τις γνώμες, είναι εντελώς τεχνητή. Στις καταστάσεις όπου συγκροτείται η γνώμη, ιδιαίτερα τις καταστάσεις κρίσης, τα άτομα βρίσκονται μπροστά σε συγκροτημένες γνώμες, σε γνώμες υποστηριζόμενες από ομάδες, έτσι που η εκλογή ανάμεσα σε γνώμες ισοδυναμεί προφανώς με εκλογή ανάμεσα σε ομάδες.

Αν κάθε άσκηση δύναμης συνοδεύεται από ένα λόγο που αποβλέπει στη νομιμοποίηση της δύναμης εκείνου που την ασκεί, μπορούμε μάλιστα να πούμε ότι η ιδιότητα κάθε σχέσης δύναμης είναι να αποκτά όλη της τη δύναμη στο μέτρο μόνο όπου αποκρύπτεται σαν τέτοια. Για παράδειγμα ο πολιτικός παλαιότερα ήταν εκείνος που έλεγε: «Ο Θεός είναι μαζί μας».

Το αντίστοιχο του «Ο Θεός είναι μαζί μας», είναι σήμερα «Η κοινή γνώμη είναι μαζί μας». Αυτό είναι το θεμελιώδες αποτέλεσμα της έρευνας γνώμης: Να σχηματιστεί η ιδέα ότι υπάρχει μια ομόφωνη κοινή γνώμη, συνεπώς να νομιμοποιήσει μια πολιτική και να ισχυροποιήσει τις σχέσεις δύναμης που τη θεμελιώνουν ή την καθιστούν δυνατή.

Η σφυγμομέτρηση γνώμης είναι, στην παρούσα κατάσταση, ένα εργαλείο πολιτικής δράσης, η σημαντικότερη λειτουργία της συνίσταται ίσως στο να επιβάλλει την ψευδαίσθηση ότι υφίσταται μια κοινή γνώμη σαν το καθαρά προσθετικό άθροισμα ατομικών γνωμών· στην επιβολή της ιδέας ότι υφίσταται κάτι που αποτελεί τον μέσο όρο των γνωμών ή τη μέση γνώμη. Η «κοινή γνώμη» που εκδηλώνεται στα πρωτοσέλιδα εφημερίδων με τη μορφή ποσοστών, είναι ένα καθαρό και απλό τέχνημα που έχει ως λειτουργία να αποκρύπτει ότι η κατάσταση της γνώμης σε μια δεδομένη στιγμή του χρόνου είναι ένα σύστημα δυνάμεων, πιέσεων, και ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο ακατάλληλο για να αντιπροσωπεύσει την κατάσταση της γνώμης από ένα ποσοστό.

Συμπερασματικά ο P. Bourdieu θέλησε να καταδείξει ότι η κοινή γνώμη δεν υπάρχει, με τη μορφή πάντως που της αποδίδουν εκείνοι που έχουν συμφέρον να βεβαιώσουν την ύπαρξή της. Ο ορισμός αυτός της γνώμης δεν είναι η γνώμη του για τη γνώμη. Είναι απλώς η διασάφηση του ορισμού που ενεργοποιούν οι σφυγμομετρήσεις γνώμης ζητώντας από τον κόσμο να πάρει θέση πάνω σε διατυπωμένες γνώμες και μέσω της απλής στατιστικής συνάθροισης γνωμών τελικά να παράγουν αυτό το τέχνημα που είναι η κοινή γνώμη.

* Το παραπάνω άρθρο είναι μια περίληψη της παρουσίασης που έγινε στο Noroit (Arras) τον Ιανουάριο του 1972, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Les Temps Modernes, τχ. 318, Ιανουάριος 1973, σ. 1292-1309, και αναδημοσιεύθηκε στο βιβλίο του P. Bourdieu, Questions de sociologie, Minuit, 1984, σ. 222-235. Η μετάφραση στα ελληνικά έχει γίνει από τον Ν. Παναγιωτόπουλο και τον Β.Σ Ταμπουράκη.

socialpolicy.gr