Η αντινομική μορφή της δικαιοσύνης στη σκέψη του Φουκώ

Χαλκιάς Παναγιώτης

Η ατέρμονη μάχη μεταξύ δικαιοσύνης και εξουσίας αποτελεί συστατικό στοιχείο στη σκέψη του Φουκώ. Θεσμοί όπως το δικαστήριο, οι οποίοι φαίνονται ανεξάρτητοι από την κρατική εξουσία, εντούτοις διαδραματίζουν σύμφωνα με το Φουκώ μείζονα ρόλο άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Παρόλο που στη συγκεκριμένη συνέντευξη ο ίδιος εμφανίζεται εκ πρώτης όψεως απολογητικός σε ορισμένα σημεία, εντούτοις, η κριτική του απέναντι στο δικαστικό κατασταλτικό μηχανισμό παρουσιάζεται με όρους μιας πολεμικής διαλεκτικής, η οποία δεν έχει απλώς ως στόχο να κατακεραυνώσει την αστική τάξη πραγμάτων, αλλά να την αποδομήσει, να άρει τη συσκότιση της και να τοποθετήσει κάτω από έναν μεγεθυντικό φακό τις αθέατες πράξεις κυριαρχίας που επιβάλλει.

Κύριο θέμα της συζήτησης είναι το κατά πόσο τα δικαστήρια αποτελούν θεσμούς έκφρασης της λαϊκής δικαιοσύνης. Ξεκινώντας από την περίοδο του Διαφωτισμού, η μικροαστική τάξη, όντας κυριαρχούμενη τότε, παίρνει το ρόλο του ΄μεσάζοντα΄αντλώντας ψήγματα ιδεών απ’ τους πληβείους και δημιουργεί το σύγχρονο δικαστικό μηχανισμό, ο οποίος στον πυρήνα του χτίστηκε με μια πέρα ως πέρα αστική κοσμοθεώρηση, τσακίζοντας ταυτόχρονα τον απλό λαό κάτω από το μόρφωμα του δικαστηρίου.

Το παραπάνω συντελείται με την εισαγωγή του δικαστή ΄ένα παιδί νόθο και μολαταύτα δύσμορφο΄. Ο δικαστής θα εισαχθεί στο δικαϊκό σύστημα ως μια ουδέτερη φιγούρα η οποία αποφασίζει ποιος έχει το δίκιο ανάμεσα στα δυο μέρη.

Σύμφωνα με το Φουκώ, η ιδέα αυτής της ουδέτερης τρίτης μορφής, είναι πολύ ξένη προς την έννοια της λαϊκής δικαιοσύνης. Στην περίπτωση της τελευταίας υπάρχουν δυο μέρη: οι μάζες και οι εχθροί τους. Η λαϊκή δικαιοσύνη είναι καθαρά αντινομική και ο ρόλος του σύγχρονου δικαστηρίου είναι να την παραπλανήσει [1].

Το ποινικό σύστημα έχει ως βασική του λειτουργία να εισάγει έναν αριθμό αντιφάσεων ανάμεσα στις μάζες.

Αρχικά να δημιουργεί έναν ανταγωνισμό, μια μεθόριο γραμμή, ανάμεσα στον προλεταριοποιημένο λαό, δηλαδή στις λαϊκές τάξεις που αποδέχονται την ήδη επιβεβλημένη ιδεολογία του αστισμού  και το μη προλεταριοποιημένο λαό, δηλαδή αυτούς που δεν αποδέχονται αυτές τις παραστάσεις και καταφεύγουν σε παράνομες από τον αστισμό πρακτικές. Ο ρόλος του τριπλού συστήματος δικαιοσύνη- αστυνομία- φυλακή είναι να εξαναγκάζει τα άτομα να δέχονται τις συνθήκες εκμετάλλευσης τους και να αποκλείει αυτούς που αρνούνται.

Δεύτερον, το ποινικό σύστημα στόχευε πάντα τα πιο ανήσυχα και ΄βίαια΄ στοιχεία του πληθυσμού, τα οποία ήταν πολύ πιο πιθανό να αναλάβουν άμεση ένοπλη δράση, όπως τους κλέφτες, τους ταραχοποιούς και τους εργάτες. Αυτοί ήταν οι πιο επικίνδυνοι, ο μεγάλος φόβος για τον αστισμό, διότι ο ίδιος φοβόταν πως αυτοί θα μπορούσαν να δράσουν ως αιχμή της λαϊκής αντίστασης.

Τρίτον, η μεθόριο γραμμή ανάμεσα στα δυο μέρη που προαναφέρθηκαν θα μπορούσε μόνο να επιτευχθεί αν η αστική τάξη έκανε μια από τις δυο πλευρές να βλέπει την άλλη ως περιθωριακή, ως όχλο, σαν επικίνδυνη και ανήθικη. Λόγω αυτής της απόστασης ανάμεσα στις δυο πλευρές, ο αστισμός καταφέρνει να χρησιμοποιεί ορισμένα πληβειακά στοιχεία, τοποθετώντας τους στους μηχανισμούς του στρατού και της αστυνομίας με σκοπό να επιτηρούν και να καταστέλλουν τις λαϊκές τάξεις [2].

Για αυτούς τους τρεις λόγους είναι ξεκάθαρο για το Φουκώ πως ο μόνος τρόπος να υπάρξει επανάσταση είναι η ριζική εξάλειψη του δικαστηρίου, προκειμένου να απαλειφθεί αυτή η συμφωνία με το ΄διάβολο΄ που έκανε ασυναίσθητα το προλεταριάτο, υιοθετώντας τις αρχές του αστισμού.

Ο ποινικός νόμος λοιπόν, δεν δημιουργήθηκε ούτε από τους πληβείους, ούτε απ’ το προλεταριάτο, ούτε και απ’ την αγροτιά, αλλά είναι πέρα ως πέρα αστικός, με κύριο στόχο την εισαγωγή διαιρέσεων ανάμεσα στους κόλπους των μαζών. Το δικαστήριο προϋποθέτει ότι υπάρχουν ορισμένες κοινές κατηγορίες, η αλλιώς ορισμένες απαγορευμένες ζώνες στις οποίες συμφωνούν και τα δυο μέρη, (όπως η κλεψιά, η ατιμία, η ανηθικότητα). Αυτό το τέχνασμα λειτουργεί ως όπλο του αστισμού για να επιβάλλει ο ίδιος κάθε φορά το δικό του βιοτικό ύφος ως το μόνο νόμιμο, το οποίο είναι και συνήθως αντίθετο στην ιδέα της λαϊκής δικαιοσύνης [3].

Προκύπτει λοιπόν ότι ο νόμος, μέσω της αστικής κυριαρχίας που επιβάλλει, εξορίζει την λαϊκή δικαιοσύνη στο πεδίο του μεταφυσικού λόγου και το μεγαλύτερο διακύβευμα της ίδιας, δε βρίσκεται στο παράνομο στοιχείο, αλλά στην ταξική πάλη εντός του νόμου. Αυτό που εισάγει ο νόμος στη θέση της δικαιοσύνης, είναι η κανονιστικότητα, η οποία εμφανίζεται ως η κύρια αρετή του αστικού πνεύματος, συνεχίζοντας το κατασταλτικό της έργο στις σύγχρονες νεοφιλελεύθερες κοινωνίες του καπιταλισμού.

Όπως λέει και ο ίδιος ΄αντί να σκεφτόμαστε τον κοινωνικό αγώνα με όρους δικαιοσύνης, θα πρέπει μάλλον να σκεφτούμε τη δικαιοσύνη με όρους κοινωνικού αγώνα΄.

——————————

[1] Foucault M. (2011) Για τη λαϊκή δικαιοσύνη, εκδόσεις Εξάρχεια

[2] Στο ίδιο

[3] Στο ίδιο