Βασίλης Λιανός
Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ είναι ένας από τους πιο ένθερμους επικριτές της θεωρίας των κοινωνικών συμβολαίων. Είναι επίσης ένας από τους πιο παθιασμένους υποστηρικτές της. Εν αντιθέσει με όσα πιστεύουν πολλοί, αυτό δεν είναι καθόλου αντιφατικό καθότι ασκεί κριτική στις θεωρίες των προκατόχων του (Χομπς, Λοκ), αλλά προτείνει το δικό του κοινωνικό συμβόλαιο το οποίο κατά την άποψη του μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να απελευθερωθεί από την υποδούλωση που δημιουργεί η κοινωνία.
Σε αντίθεση με τον Χομπς, ο Ρουσσώ πιστεύει πως η ‘φυσική κατάσταση‘, η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο άνθρωπος πριν αναπτύξει κοινωνικές δομές, προσφέρει υλική αφθονία. Χάρη σε αυτή την αφθονία, ο άνθρωπος δεν έχει λόγο να φοβάται τον θάνατο και είναι ένα φιλήσυχο και φιλειρηνικό ον. Σε αντίθεση με τον Λοκ, ο Ρουσσώ πιστεύει πως η ιδιοκτησία είναι κοινωνικό δημιούργημα και δεν ανήκει στην φυσική κατάσταση. Επιπροσθέτως, πιστεύει πως η ιδιοκτησία δημιουργεί ανισότητες. Η κοινωνία δημιουργήθηκε χάρη στην τεχνολογία, και συγκεκριμένα (πιθανώς) χάρη στην ανάπτυξη της μεταλλουργίας και της γεωργίας, που δημιούργησαν έναν καταμερισμό της εργασίας ο οποίος επέτρεψε στους λίγους να εξουσιάζουν τους πολλούς. Αυτή η ανισότητα θεσμοθετήθηκε μέσω του ‘κακού συμβολαίου’, στο οποίο είχαν δώσει οι πολλοί την συγκατάθεση τους. Για να αντιμετωπίσει τις συνέπειες αυτού του συμβολαίου, ο Ρουσσώ προτείνει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο το οποίο θα φέρει ισότητα και θα απελευθερώσει τους ανθρώπους από την υποδεέστερη θέση τους.
Το νόημα της έννοιας της ‘φυσικής κατάστασης’, σύμφωνα με τον Ρουσσώ, είναι το να παρουσιάσει με ακρίβεια το πώς ήταν η ζωή των ανθρώπων χωρίς τα στοιχεία που απορρέουν από την δημιουργία της κοινωνίας. Πιστεύει πως οι προκάτοχοι του λανθασμένα αποδίδουν στην φυσική κατάσταση στοιχεία που προέρχονται από την κοινωνία. Διαφωνεί θεμελιωδώς με τον Χομπς, ο οποίος πιστεύει πως οι άνθρωποι είναι από την φύση τους βίαια ζώα. Ο Ρουσσώ πιστεύει πως στην φυσική κατάσταση επικρατούν ειρήνη και ηρεμία. Ο άνθρωπος είναι ένα ον με πολύ απλές ανάγκες : φαγητό, σεξ, στέγη και αποφυγή πόνου. Η φυσική κατάσταση καλύπτει στο μέγιστο αυτές τις ανάγκες. Επομένως, δεν υπάρχει λόγος ένας άνθρωπος να φοβάται τους υπόλοιπους, καθότι η ευημερία του ενός δεν εμποδίζει την ευημερία ενός άλλου. Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται απλά για την φροντίδα του εαυτού του (αγάπη για τον εαυτό). Σε αντίθεση με τον Λοκ, πιστεύει ότι η ιδιοκτησία δημιουργεί ανισότητες αλλά ανήκει στην κοινωνία και όχι στην φυσική κατάσταση. Αν λοιπόν η φυσική κατάσταση είναι τόσο καλή, τότε πως προέκυψαν η κοινωνία και η ανισότητα;
Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, οι άνθρωποι δεν δημιούργησαν την κοινωνία με την βούληση τους. Η κοινωνία δημιουργήθηκε από την τυχαία ανακάλυψη της γεωργίας και της μεταλλουργίας. Με αυτές τις ανακαλύψεις, δημιουργήθηκε ένας καταμερισμός της εργασίας. Οι άνθρωποι διαχωρίστηκαν σε αυτούς που μπορούσαν να εργαστούν στην μεταλλουργία και στην γεωργία, και σε αυτούς που δεν μπορούσαν. Αυτός ο καταμερισμός της εργασίας οδήγησε στην δημιουργία της ιδιοκτησίας, η οποία επέφερε ανισότητες. Η συσσώρευση της ιδιοκτησίας είχε ως αποτέλεσμα την διεύρυνση της ανισότητας. Επίσης, η ιδιοκτησία δημιούργησε μία υπερβολικά εγωιστική αγάπη του εαυτού και την ανάγκη επίδειξης ενός ανώτερου κοινωνικού στάτους (φιλαυτία).
Γιατί λοιπόν οι πολλοί δεν αρπάζουν την ιδιοκτησία από τους λίγους; Για να απαντήσει σ’ αυτήν την ερώτηση, ο Ρουσσώ χρησιμοποιεί την έννοια του ‘κακού συμβολαίου’. Για να προστατεύσουν την ιδιοκτησία τους, οι πλούσιοι, που είναι λίγοι σύναψαν ένα συμβόλαιο με τους φτωχούς, που είναι πολλοί. Το συμβόλαιο θεσμοθέτησε την ιδιοκτησία και κατά συνέπεια την ανισότητα. Γι’ αυτό και ο Ρουσσώ αποκαλεί αυτό το συμβόλαιο ‘κακό’. Επομένως, οι ίδιοι οι άνθρωποι ευθύνονται για τον πόνο τους. Επιπλέον, το συμβόλαιο αυτό ‘νομιμοποιεί’ την ανισότητα στα μάτια των φτωχών. Θα μπορούσε λοιπόν να ισχυριστεί κανείς πως ο Ρουσσώ είναι ένας πρώιμος σοσιαλιστής, καθότι ενοχοποιεί την ιδιοκτησία για τις ανισότητες. Επίσης, η άποψη του πως το κακό συμβόλαιο νομιμοποιεί ηθικά την ανισότητα στα μάτια των φτωχών συνάδει με την θεωρία του Μαρξ περί ιδεολογίας και της διαιώνισης της ανισότητας. Φαίνεται πως ο Μαρξ επηρεάστηκε βαθύτατα από τα γραπτά του Ρουσσώ. Για να βγάλει λοιπόν τους ανθρώπους από αυτήν την δυσχέρεια, ο Ρουσσώ δημιουργεί το δικό του κοινωνικό συμβόλαιο.
Με το κοινωνικό του συμβόλαιο, ο Ρουσσώ προσπαθεί να συμφιλιώσει την φυσική ελευθερία με την κοινωνία και την πολιτική τάξη. Το κάνει αυτό με το ‘συμβόλαιο μετατροπής’. Με αυτό το συμβόλαιο, όλοι οι άνθρωποι στην φυσική κατάσταση δέχονται να παραχωρήσουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους σε όλους τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος μετατρέπεται από ένα εγωιστικό ον σε ένα αλτρουιστή πολίτη. Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, οι άνθρωποι πρέπει να παραδώσουν τις ελευθερίες τους σε μία κυρίαρχη δύναμη, μία μορφή εξουσίας. Σε αυτήν την περίπτωση, όμως, αυτή η μορφή εξουσίας είναι το σύνολο των πολιτών. Επομένως, όταν κάποιος παραδίδει τις ελευθερίες του, λαμβάνει πίσω ακριβώς αυτό που έδωσε. Με αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι απολαμβάνουν την προστασία του συνόλου ενώ ταυτόχρονα διατηρούν την ελευθερία τους. Σε αντίθεση με τον Χομπς και τον Λοκ, λοιπόν, ο Ρουσσώ πιστεύει πως η φυσική κατάσταση χαρακτηρίζεται από ειρήνη και αρμονία, και δεν αποδίδει σε αυτήν κοινωνικά χαρακτηριστικά. Επίσης, ενώ ο Χομπς θέλει η εξουσία να ανήκει είτε σε έναν ισχυρό άνδρα είτε σε έναν μικρό αριθμό ανδρών και ο Λοκ θέλει η εξουσία να ανήκει σε μία κυβέρνηση της οποίας η δουλειά θα είναι να ρυθμίζει τις διαμάχες και τις διαφορές, ο Ρουσσώ θέλει η εξουσία να ανήκει στο σύνολο των ανθρώπων· μηδενός εξαιρουμένου.
