Πώς η Ανοικτή Επιστήμη ενδυναμώνει τον αντίκτυπο των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών

Μαρίνα Αγγελάκη*

Ηράκλειτος Σουγιουλτζόγλου*

Η Ανοικτή Επιστήμη συνιστά ένα νέο επιστημονικό παράδειγμα το οποίο βασίζεται σε συνεργατικές πρακτικές και νέους τρόπους διάχυσης της γνώσης, μέσω της αξιοποίησης των ψηφιακών τεχνολογιών και νέων ερευνητικών εργαλείων. Παράλληλα, αποτυπώνει σημαντικές αλλαγές στον τρόπο διεξαγωγής και επικοινωνίας της έρευνας, με έμφαση στον διαμοιρασμό και την επανάχρηση της πληροφορίας από τα αρχικά στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Με την υιοθέτηση των καινοτόμων προσεγγίσεων που πρεσβεύει η Ανοικτή Επιστήμη, συντελούνται διεργασίες που επαναπροσδιορίζουν τους όρους παραγωγής, διάχυσης και αξιοποίησης των αποτελεσμάτων της έρευνας, διευρύνοντας, παράλληλα, τον κύκλο των συμμετεχόντων στις διαδικασίες της επιστημονικής επικοινωνίας.

Στο νέο αυτό οικοσύστημα, καταλυτικός είναι ο ρόλος των θεσμικών φορέων (χρηματοδότες και φορείς έρευνας, πάροχοι δημόσιων υποδομών) στη διάθεση πόρων και τεχνογνωσίας για την ανάπτυξη ενός ενιαίου ψηφιακού χώρου έρευνας, καθώς και στην υιοθέτηση πολιτικών που υποστηρίζουν τη μετάβαση στο  παράδειγμα της Ανοικτής Επιστήμης: στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η ανοικτή πρόσβαση στις δημοσιεύσεις και τα ερευνητικά δεδομένα συνιστά πλέον υποχρέωση των ερευνητών που χρηματοδοτούνται από τον Ορίζοντα 2020, το μεγαλύτερο χρηματοδοτικό πρόγραμμα της ΕΕ, ενώ η ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (EOSC) έχει ως στόχο τη δημιουργία μιας ενιαίας υποδομής για την πρόσβαση σε δεδομένα και διαλειτουργικές υπηρεσίες για την ανάλυση και την επανάχρηση των δεδομένων.  

Η ενσωμάτωση των ανθρωπιστικών και κοινωνικών Επιστημών (ΑΚΕ) στο νέο αυτό οικοσύστημα της γνώσης εκφράζεται κυρίως με την ενίσχυση της συμμετοχικότητας και τη χρήση ψηφιακών εργαλείων, που συνδυαστικά επιτρέπουν την εισαγωγή «ανοικτών» μεθόδων έρευνας και εναλλακτικών, μη εμπορευματοποιημένων μοντέλων δημοσίευσης και διάχυσης των αποτελεσμάτων της έρευνας. Για παράδειγμα, τo Open Library of Humanities (OLH) αποτελεί μια επιτυχημένη πρωτοβουλία χρηματοδότησης δημοσιεύσεων, η οποία βασίζεται στη συμμετοχική κάλυψη του σχετικού κόστους από βιβλιοθήκες και ερευνητικούς φορείς. Επίσης, το Social Science Research Network (SSRN) αποτελεί ένα ανοικτής πρόσβασης αποθετήριο για τις κοινωνικές επιστήμες που επιτρέπει τη διάχυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων, ενώ το SSHOC (Social Sciences and Humanities Open Cloud) θα αποτελέσει  το τμήμα του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη το οποίο θα υποστηρίξει την πρόσβαση σε δεδομένα και υπηρεσίες που θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ερευνητών που δραστηριοποιούνται στους τομείς των ΑΚΕ, μέσω της υποστήριξης και διασύνδεσης των υφιστάμενων και νέων υποδομών για την ενίσχυση συνεργειών μεταξύ επιμέρους επιστημονικών τομέων, καθώς και τη διεπιστημονική έρευνα και συνεργασία.

Άμεσα συνδεδεμένη με την Ανοικτή Επιστήμη είναι και η ανάπτυξη του κλάδου των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών (Digital Humanities), οι οποίες αφορούν όχι μόνο στη χρήση ψηφιακών εργαλείων και τη συνεργασία με άλλους επιστημονικούς κλάδους, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους οι ΑΚΕ προσεγγίζουν τα ερωτήματα που προκύπτουν από τον ρόλο και τη θέση της τεχνολογίας στην έρευνα και την κοινωνία.

Καθώς όλο και περισσότεροι ερευνητές υιοθετούν τις αρχές και τις μεθόδους της Ανοικτής Επιστήμης, διευρύνεται σημαντικά ο αντίκτυπος των ΑΚΕ: η διεύρυνση των συνεργασιών και της χρήσης ψηφιακών εργαλείων, καθώς και η ανάπτυξη υποδομών για την υποστήριξη της έρευνας εμπλουτίζουν τις θεματικές και τα ερευνητικά ερωτήματα των ΑΚΕ, επιτρέπουν την επίκαιρη τοποθέτησή τους στα κοινωνικά προβλήματα και καθιστούν δυνατή τη δημοσίευση περιεχομένου που μέχρι σήμερα δεν ήταν αυτονόητα διαθέσιμο (ερευνητικά δεδομένα και πρωτογενείς πηγές σε ψηφιακή μορφή).

Η προσαρμογή των ΑΚΕ στην Ανοικτή Επιστήμη σηματοδοτείται ταυτόχρονα από τον επαναπροσδιορισμό των μεθόδων, των ερωτημάτων, των θεματικών και της θέσης τους στην Επιστήμη εν γένει, ενισχύοντας σημαντικά την κοινωνική τους δυναμική και μετασχηματίζοντας τους τρόπους διεξαγωγής της έρευνας και διάχυσης των αποτελεσμάτων της.

* Οι συγγραφείς είναι κοινωνικοί επιστήμονες, με εμπειρία στην υλοποίηση προγραμμάτων και δράσεων για την Ανοικτή Επιστήμη.