Φραντς Φανόν: Μαύρο Δέρμα, Λευκές Μάσκες

Βασίλης Λιανός

Ο Φραντς Φανόν (1925-1961) ήταν ένας ψυχίατρος, κοινωνικός φιλόσοφος και επαναστάτης με καταγωγή από τις Γαλλικές Αντίλλες, και συγκεκριμένα την Μαρτινίκα. Αν και έλαβε ιατρική εκπαίδευση, η εμπειρία του ως μαύρος στην Ευρώπη τον ενέπνευσε να γράψει πέντε βιβλία, καθότι απεβίωσε στην νεαρή ηλικία των τριάντα έξι ετών. Θεωρείται από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς της μετα-αποικιοκρατίας και ενέπνευσε έναν μεγάλο αριθμό θεωρητικών. Ο ίδιος εμπνεύστηκε πολύ από την ψυχανάλυση (Φρόυντ, Άντλερ, Γιουγκ κλπ.) και τον Μαρξισμό, όπου βάσισε και τα έργα του σε μεγάλο βαθμό. Ένα από τα πιο σημαντικά έργα του είναι το βιβλίο ‘Μαύρο Δέρμα, Λευκές Μάσκες’, στο οποίο ισχυρίζεται πως οι μαύροι καλούνται να παίξουν τον ρόλο του λευκού ώστε να επιβιώσουν στην Ευρωπαϊκή κοινωνία.

Στο ‘Μαύρο Δέρμα, Λευκές Μάσκες’, ο Φανόν λέει πως η ζωή του λευκού ανθρώπου στην οικογένεια κατά την παιδική ηλικία είναι πολύ παρόμοια με την ζωή του ενήλικα λευκού ανθρώπου στην κοινωνία. Στην οικογένεια, ο λευκός εξουσιάζεται και είναι πιστός στον πατέρα. Όταν φεύγει από την οικογένεια, εξουσιάζεται και είναι πιστός στο έθνος και το κράτος. Η εξουσία που του ασκείται στην οικογένεια, που τον καθιστά νευρωσικό, είναι παρόμοια με αυτή που του ασκείται στην κοινωνία. Όμως, δεν ισχύουν τα ίδια πράγματα για τον μαύρο. Κατά τον Φανόν, ο μαύρος μεγαλώνει σε μία οικογένεια που δεν του ασκείται η ίδια εξουσία (και επίσης δεν παρουσιάζει οιδιπόδειο σύμπλεγμα καθότι η μαύρη οικογένεια είναι μητριαρχική), αλλά γίνεται νευρωσικός με το που έρθει σε επαφή με την κοινωνία των λευκών. Ο μαύρος, καθότι μεγαλώνει σε μία λευκοκρατούμενη κοινωνία, μεγαλώνει με την οπτική του λευκού. Ο Φανόν μας δείχνει πως αυτό συμβαίνει, σε πολύ μεγάλο βαθμό, μέσω της κουλτούρας. Ο μαύρος, όντας παιδί, είναι δέκτης πολλών μηνυμάτων. Στις ταινίες, στα κόμικς και σε άλλα μέσα, ο ήρωας, ο εξερευνητής, ο τολμών κλπ. αποτυπώνονται ως λευκοί. Αντιθέτως, ο κακός, ο άθλιος, ο ύπουλος, είναι μαύρος ή ινδιάνος και θέλει το κακό των ευγενών λευκών. Το παιδί λοιπόν ταυτίζεται με τον λευκό, καθότι υποστηρίζει τον ευγενή ήρωα ο οποίος στο τέλος είναι ο νικητής. Έτσι, ενώ ο μαύρος δεν είχε ποτέ επαφές σε μεγάλο βαθμό με τους λευκούς, γίνεται νευρωσικός όταν ζει ανάμεσα τους, γιατί συνειδητοποιεί πως δεν είναι ο ίδιος λευκός.

Στο σχολείο, το παιδί που μεγαλώνει στις Γαλλικές Αντίλλες, λέει ο Φανόν, μαθαίνει πως οι πρόγονοι του ήταν οι σπουδαίοι λευκοί Γάλλοι, οι φορείς του πολιτισμού που θα εκπολιτίσουν τους άγριους μαύρους. Φυσικά, ταυτίζεται ξανά με τον λευκό ήρωα και όχι με τον άγριο μαύρο. Όμως, αυτή η ταύτιση δεν είναι αθώα. Αντιθέτως, συνδέεται με αφηγήσεις από μία λευκή ματιά. Είναι αυτές οι εμπειρίες λοιπόν που προκαλούν τραύματα στον μαύρο, και όχι εμπειρίες μέσα από την οικογένεια. Στην μαύρη κοινωνία λοιπόν, ο μαύρος είναι φυσιολογικός. Όταν όμως πηγαίνει στην κοινωνία των λευκών, τότε τα πράγματα αλλάζουν. Η μαύρη οικογένεια δεν ταυτίζεται με την λευκή κοινωνία. Για να επιβιώσει και να αναρριχηθεί κοινωνικά, ο μαύρος πρέπει να λησμονήσει την ‘μαυρότητα’ του και την οικογένεια του για να αναρριχηθεί ως λευκός. Αυτή είναι η κύρια αιτία των νευρώσεων των μαύρων, οι οποίοι γίνονται επιρρεπείς στο έντονο στρες, καθότι πρέπει πάντα να ανταποκρίνονται σε αυτά τα λευκά πρότυπα. Όταν ένας μαύρος εισέρχεται στον κόσμο των λευκών, πασχίζει και ο ίδιος να γίνει λευκός.

Σαφώς, τα πράγματα σήμερα δεν πραγματοποιούνται όπως στην εποχή του Φανόν. Όμως, η συστημική βία εναντίων των μαύρων δεν έχει σταματήσει σε καμία περίπτωση να υφίσταται. Και, ενώ η εποχή των αποικιών και της σκλαβιάς έχει θεωρητικά περάσει, δεν είναι αυτή η αλήθεια. Στην πραγματικότητα, τα δραματικά αντίκτυπα αυτής της εποχής είναι ακόμα εδώ, και κρύβονται στις ταινίες, στις τηλεοπτικές σειρές, στην μαζική κουλτούρα εν γένει, αλλά φυσικά και σε κυβερνητικές πολιτικές, στην επικοινωνία των ΜΜΕ, στις εξωτερικές πολιτικές των Δυτικών κρατών αλλά και στην καθημερινή συζήτηση. Για αυτό τον λόγο, αν προσαρμόσουμε το έργο του Φανόν στην σημερινή εποχή, θα καταλάβουμε πολλά πράγματα για την συστημική καταπίεση και την βία που υφίστανται οι μαύροι σήμερα.