Το σύνδρομο του Hawthorne (Hawthorne effect)

Ντούνης Ανδρέας

— Το σύνδρομο του Hawthorne θεωρήθηκε για πολλές δεκαετίες ως η «Αχίλλειος πτέρνα» των συμμετοχικών ερευνών ή ερευνών συμμετοχικής παρατήρησης από τη στιγμή της τυχαίας ανακάλυψής του στα τέλη της δεκαετίας του ’20.

Μάλιστα, ερευνητές που πρόσκεινται στο θετικιστικό ρεύμα, θεωρούν ότι το σύνδρομο του Hawthorne αποτελεί στοιχείο εγκυρότητας – εμμέσως πλην σαφώς – για τις έρευνες που θέτουν τους ερευνητές σε απόσταση από το/τα υποκείμενα, αποφεύγοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τα μη-έγκυρα δεδομένα που προκύπτουν μέσω της κοινωνικής διάδρασης [1] ερευνητή/ ερευνώμενου.

Η μη-εγκυρότητα των δεδομένων της έρευνας που προκύπτει από την κοινωνική διάδραση αποτελεί ουσιαστικά μία απειλή για την εσωτερική εγκυρότητα (internal validity) ή την αξιοπιστία των ευρημάτων.

Έτσι το σύνδρομο Hawthorne αποτελεί έναν όρο που αναφέρεται στην τάση ορισμένων ανθρώπων να εργάζονται σκληρότερα και να αποδίδουν καλύτερα όταν συμμετέχουν σε ένα πείραμα. Τα άτομα μπορεί να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους δοθείσης της προσοχής που λαμβάνουν από τους ερευνητές παρά από οποιαδήποτε χειραγώγηση των ανεξάρτητων μεταβλητών [2].

— Ιστορικό [3]

Το σύνδρομο Hawthorne (Hawthorne effect) είναι το φαινόμενο που ανακαλύφθηκε έπειτα από ένα πείραμα που διεξήχθη στο εργοστάσιο Hawthorne της Εταιρείας Western Electric στο Chicago των ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Ο στόχος του πειράματος ήταν να μάθουν οι ερευνητές αν ορισμένα χαρακτηριστικά του εργοστασίου, όπως το επίπεδο φωτισμού στις λάμπες του εργοστασίου, επιδρούσαν στην παραγωγικότητα των εργατών.

Ένα μίνι – εργοστάσιο εντός του εργοστασίου δημιουργήθηκε από την ερευνητική ομάδα, με επιλεγμένους εργάτες από τη γραμμή παραγωγής να απομακρύνονται από το κύριο μέρος του εργοστασίου και να επανατοποθετούνται σε αυτό το δωμάτιο ώστε να συνεχίσουν κανονικά την παραγωγή.

Έπειτα από τη μέτρηση της παραγωγικότητας των εργατών βάσει ενός προκαθορισμένου χρονικού διαστήματος, το επίπεδο φωτισμού στο νέο δωμάτιο αυξήθηκε.

Η παραγωγικότητα των εργατών, σε όρους παραγωγής λαμπτήρων, παρατηρήθηκε μετέπειτα ότι αυξήθηκε. Στη συνέχεια, το επίπεδο φωτισμού αυξήθηκε για ακόμη μία φορά, με μία συνεπακόλουθη (νέα) αύξηση στην παραγωγικότητα.

Όταν το επίπεδο φωτισμού στο ξεχωριστό/διακριτό δωμάτιο μειώθηκε κατά λάθος, η παραγωγικότητα αυξήθηκε για τρίτη φορά, υποδεικνύοντας ότι το επίπεδο φωτισμού δεν αποτελούσε την μεταβλητή που ήταν υπεύθυνη για την αύξηση της παραγωγικότητας.

Το σύνδρομο Hawthorne ήταν υπεύθυνο για την ευρύτατη σύσταση προς τους κοινωνικούς ερευνητές να συμπεριλαμβάνουν και μία ομάδα ελέγχου στα τυχαιοποιημένα σχέδια πειραμάτων.

Ο σκοπός της συμπερίληψης μίας ομάδας ελέγχου είναι να διασφαλιστεί ότι ο πειραματικός χειρισμός είναι αυτό που προκαλεί τη διαφορά στην εξαρτημένη μεταβλητή, παρά τα μη-ελεγχόμενα περιστατικά, αποφεύγοντας έτσι μία σοβαρή απειλή στην εσωτερική εγκυρότητα ή την αξιοπιστία των ευρημάτων.

— Ορισμένες παρατηρήσεις

• Τα πρωταρχικά δεδομένα έχουν αναλυθεί ξανά από τότε, και δεν είναι ξεκάθαρο εάν ισχύουν ακόμη τα πρωταρχικά αποτελέσματα εκείνου του πειράματος. Παρόλα αυτά, η έννοια, το φαινόμενο, έχει καθιερωθεί – το ίδιο το γεγονός ότι οι άνθρωποι μελετώνται, παρατηρούνται ή συμμετέχουν σε μία έρευνα μπορεί να επιδράσει σε αυτούς και στα αποτελέσματα της έρευνας [4]
• Ένας τρόπος να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο Hawthorne είναι η παρατήρηση των ερευνόμενων μη-συμμετοχικά (unobtrusively). Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της αξιοποίησης της τεχνικής της νατουραλιστικής ή φυσικής παρατήρησης. Παρ’ όλα αυτά, αυτό δεν είναι δυνατό σε όλες τις μορφές συμπεριφορών. Ακόμη ένας τρόπος να αντιμετωπιστεί το σύνδρομο Hawthorne είναι να καταστούν οι απαντήσεις των συμμετεχόντων σε μία μελέτη ανώνυμες (ή εμπιστευτικές). Αυτό μπορεί να ακυρώσει ορισμένες από τις επιδράσεις της μεροληψίας που πηγάζουν από το σύνδρομο Hawthorne.

——————

Πηγές:

[1] Steven J. Coombs, Ian D. Smith, The Hawthorne Effect: Is it a help or hindrance in social science research?, Change: Transformations in Education Volume 6, May 2003.

[2] What Is the Hawthorne Effect?, Kendra Cherry, psychology.about.com

[3] Steven J. Coombs, Ian D. Smith, The Hawthorne Effect: Is it a help or hindrance in social science research?, Change: Transformations in Education Volume 6, May 2003.

[4] Earl-Slater, A. (2002). The handbook of clinical trials and other research. London: Radliffe Medical Press.

————————-

socialpolicy.gr