Joker | Μία ταινία για το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού

του Ντούνη Ανδρέα

Η ταινία Joker, για την οποία ήδη έχουν γραφτεί πολλά (και όχι αδίκως), θα πρέπει να ειδωθεί ως μία προσέγγιση του κοινωνικού ζητήματος: δηλαδή, ως μία απόπειρα να απεικονισθούν οι πολλαπλές αιτίες και συνέπειες της διαδικασίας του κοινωνικού αποκλεισμού.

Προσεγγίζοντας το πρώτο “επίπεδο” της ταινίας, θα μπορούσε κάποιος να αναφερθεί απλώς σε μία “ψυχολογική” προσέγγιση που όμως αμελεί να λάβει υπόψη της κρίσιμες κοινωνικές και κοινωνιακές παραμέτρους.

To Joker είναι αριστουργηματικό καθώς αποκαλύπτει τα “μηνύματά” του σταδιακά…

Ο Άρθρουρ Φλεκ έχει να βρεθεί αντιμέτωπος με πολλαπλούς παράγοντες που δυνητικά οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό: με ένα σημαντικό πρόβλημα ψυχικής υγείας, με την περικοπή του διαθέσιμου δημόσιου προϋπολογισμού για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας που λαμβάνει (περικοπές δαπανών για την ψυχική υγεία), με την φτώχεια, την ανεργία και την επισφαλή εργασία, την περιθωριοποίηση, τον στιγματισμό, τη μοναξιά και τη μοναχικότητα και όλα αυτά σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που δεν διαπνέεται από αλληλεγγύη.

Πέραν των στοιχείων αυτών, όμως, που χαρακτηρίζουν την περίπτωση του κεντρικού χαρακτήρα, και που συνυφαίνονται με το κοινωνικό φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού, αναδύονται και δύο έτερα σημαντικά ζητήματα/προβληματισμοί:

Πρώτον, οι φτωχοί ενοχοποιούνται για την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει μέσα από την επίσημη ρητορική του υποψήφιου δημάρχου της πόλης του Γκόθαμ (και βαθύπλουτου) Τόμας Γουέιν: όσοι δεν τα έχουν “καταφέρει στη ζωή” μοιάζουν με κλόουν .. Το φαινόμενο αυτό κοινωνιολογικά προσεγγίζεται ως η ενοχοποίηση του θύματος (blaming the victim), και στην περίπτωση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού επιχειρεί (πολλές φορές με μεγάλη επιτυχία) να μεταθέσει τα κοινωνικά προβλήματα στους ίδιους τους κοινωνικά αποκλεισμένους: στην υποτιθέμενη “οκνηρία” τους, στην υποτιθέμενη ηθική τους κατωτερότητα και όχι στις δομικές συνθήκες που γεννούν την φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες. Έτσι, μετριάζονται οι αντιδράσεις καθώς μέσω της αυτοπειθάρχησης και της συμβολικής βίας οι ίδιοι οι φτωχοί και κοινωνικά αποκλεισμένοι συχνά οδηγούνται στην κατάσταση της αυτο-ενοχοποίησης.

Δεύτερον, το Joker αναφέρεται (έστω και “αμυδρά”) στο ζήτημα της οπλοφορίας και των αποτελεσμάτων της ελεύθερης οπλοκατοχής. Δείχνει πώς αυτή οδηγεί – υπό το γενικότερο πλαίσιο μίας κοινωνικής ή προσωπικής αστάθειας – σε ανεξέλεγκτα αποτελέσματα φωτογραφίζοντας τρόπον τινά την κοινωνία των Η.Π.Α.

Σε αυτό το σημείο δεν αμελώ, ασφαλώς, την εξεγερσιακή κατάσταση η οποία αποτυπώνεται στο φιλμ. Παρόλα αυτά θεωρώ πώς δεν ήταν η κυρίαρχη στόχευση των συντελεστών.  Αν και αποτελεί μία σημαντική συνέπεια του κοινωνικού αποκλεισμού – ως αντίδραση απέναντι στις εντεινόμενες κοινωνικές ανισότητες – το Joker εν τέλει μου έδωσε την εντύπωση πώς μας βάζει να σκεφτούμε πώς ως άνθρωποι αλλά και ως κοινωνίες πρέπει να διαπνεόμαστε από αλληλεγγύη, κατανόηση και αλληλοσεβασμό.

Παρόλα αυτά οι πολλαπλές συνθήκες που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό φαίνεται πώς επικρατούν στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, απομακρύνοντας την κατάκτηση της ουσιαστικής κοινωνικής ένταξης. Και αυτό δυστυχώς ενισχύεται μέσω του ατομικισμού και της διάρρηξης της κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής αλληλεγγύης.