Το πλήγμα των «Fake News» για τη Δημοκρατία

Χρυσουλάκη Ελένη

Δικηγόρος Αθηνών

Απόφοιτη του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Μέλος της Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων

Στη σύγχρονη εποχή πλουραλιστικής πληροφόρησης, η παραπληροφόρηση και η ευρεία διάδοση ψευδών ειδήσεων («Fake News») εμφιλοχωρούν στα θεμέλια της δημοκρατικής κοινωνίας, αποδυναμώνοντας την ουσία της. Πρόκειται για ένα επικίνδυνο κεφάλαιο, νεοεισαχθέν στην παγκοσμιοποιημένη κοινότητα της πληροφορίας, που τροφοδοτείται από τη χρονική και ποσοτική δυναμική του διαδικτύου και θέτει υπό αμφισβήτηση την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης στο έργο των νομοθετικών και εκτελεστικών οργάνων, καθώς και στην απονομή της εκλογικής δικαιοσύνης. Αδιαμφισβήτητα, το διαδίκτυο αποτελεί το διακείμενο που επηρεάζει τη συνείδηση των χρηστών, καθότι ως o μακράν αποτελεσματικότερος αγωγός μετάδοσης των αναληθών πληροφοριών, ευνοεί τη δημιουργία συμφραζομένων αμφιβόλου προέλευσης, πραγματικής ή επινοημένης, που αλλοιώνουν το φρόνημα των πολιτών. Μακροπρόθεσμα η ψευδής, παραπλανητική πληροφόρηση, έχουσα ως όπλα χειραγώγησης τα smartphones, tablets, laptops, λαμβάνει ισχύ υπονόμευσης της ακεραιότητας της δημοκρατίας και όξυνσης της κοινωνικοπολιτικής πόλωσης.

Οι ψευδείς ειδήσεις έχουν «αποδεδειγμένα» δυσδιάκριτο και δυσαπόδεικτο χαρακτήρα. Η ύπαρξή τους γεννά ερωτήματα μείζονος σημασίας για την ύπαρξη ορίων στην εκφορά του λόγου στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας. Αναλογιζόμενοι τη συνταγματική προστασία που απολαμβάνει η ελευθερία της έκφρασης (αρ. 14) και το δικαίωμα ενεργητικής και παθητικής πληροφόρησης (αρ. 5Α), όπως επιπλέον κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (αρ. 10) και το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (αρ. 11), εύλογα διαπιστώνουμε ότι είναι δυσχερής η εξακρίβωση της ταυτότητας των πληροφοριών κατά την απρόσκοπτη διάδοσή τους. Και οι νομοθετικοί περιορισμοί των εν λόγω δικαιωμάτων, με βάση την αρχή της αναλογικότητας, δυστυχώς δεν μπορούσαν να προβλέψουν το ανεξέλεγκτο της μάστιγας της παραπληροφόρησης.

Η αποδοχή ή μη μιας αναληθούς είδησης εδράζεται σε πλήθος συνιστωσών, όπως το συγγενές του χαρακτήρα της με τα πολιτικά και κοινωνικά μας πιστεύω, τη συναισθηματική μας κατάσταση τη δεδομένη χρονική στιγμή καθώς και το επίπεδο κριτικής ικανότητας που διαμορφώθηκε από το ακαδημαϊκό πνεύμα μας. Η ενάσκηση της δημοκρατίας στην απόλυτη, λογική μορφή της προϋποθέτει την ενεργό αξιολόγηση των λόγων από την ανθρώπινη συλλογιστική, όπως επίσης και την αποβολή εκείνων των προκαταλήψεων που διαβρώνουν την κριτική σκέψη και λογική. Όμως η ορθή αυτή πρακτική αντιμετωπίζει δυσχέρειες στην εφαρμογή της όταν οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης τροφοδοτούν τη διάδοση και εδραίωση πληροφοριών που είναι αναληθείς και προέρχονται από μη έγκυρες, μη εξακριβωμένες πηγές, ξεπερνώντας σε δυναμική την πολιτική προπαγάνδα των παραδοσιακών ΜΜΕ. Η παραπληροφόρηση επομένως καθίσταται επιβλαβής όχι μόνο για τις δημοκρατικές πολιτικές διαδικασίες, εντασσόμενης και της ακεραιότητας των εκλογών, αλλά και για τις περαιτέρω δημοκρατικές αξίες που σχηματοποιούν τις δημόσιες πολιτικές δομές όπως η επιστήμη, η υγεία, η οικονομία.

Στο διαδίκτυο καταργείται η έννοια της επικράτειας, η έννοια της κυριαρχίας. Ανάγεται σε ένα χώρο που δομείται από ιδιωτικούς (εταιρικούς) και ταυτόχρονα δημόσιους (υπό την έννοια της οικουμενικότητας) όρους, ιδανικό έδαφος για την άνοδο των ψευδών ειδήσεων, ένεκα ταχείας διάδοσής τους σε χρήστες που διαθέτουν άμεση, καθημερινή πρόσβαση σε αυτό. Το φαινόμενο της παραπληροφόρησης απασχόλησε και τις Η.Π.Α. κατά την προεκλογική περίοδο, το έτος 2016, όπου αποδείχθηκε ότι, πέρα από τη μέθοδο του αποπροσανατολισμού, τα αναληθή γεγονότα συνθέτουν τη δομή της πολιτικής προπαγάνδας, αφού παραποιούν την αλήθεια αποσκοπώντας στη δημιουργία πολιτικής σύγχυσης και επιφυλάξεων ως προς την ακεραιότητα των εκλογικών αποτελεσμάτων («ILLIBERAL DEMOCRACY: THE TOXIC MIX OF FAKE NEWS, HYPERPOLARIZATION, AND PARTISAN ELECTION ADMINISTRATION», BY ANTHONY J. GAUGHAN). Σε πολιτικό επίπεδο, τα «Fake News» δηλητηριάζουν με επιδημική αναλογία την κοινωνική συνοχή και την υγιή, γόνιμη λεκτική συνδιαλλαγή, δημιουργώντας ένα τοξικό δίπολο που εμποδίζει την κοινωνία να ενδυθεί με το δημοκρατικό ιδεώδες που της αρμόζει. Ουκ ολίγες φορές στο παρελθόν οι έχοντες αξιώματα και εξουσία, φοβούμενοι μήπως απωλέσουν το πολιτικό τους προβάδισμα, επιχείρησαν συνειδητά να διαδώσουν ψευδείς ειδήσεις, στοχεύοντας στη σκόπιμη παραπλάνηση του κοινού και στον προσπορισμό οικονομικού οφέλους σε συγκεκριμένες συνεργαζόμενες διαφημιστικές εταιρείες.

Ήδη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με έκθεσή της το Δεκέμβριο του 2018 έθεσε τις προγραμματικές βάσεις για τη δημιουργία ενός κώδικα δεοντολογίας για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, ώστε το διαδικτυακό οικοσύστημα να λάβει χαρακτηριστικά διαφάνειας και αξιοπιστίας. Η υπογραφή του κώδικα από τα κράτη μέλη και συγκεκριμένες διαδικτυακές πλατφόρμες συνεπαγόταν αυτομάτως την ανάληψη υποχρεώσεων, με ευελιξία στην εκάστοτε κρατική προσέγγιση και αφομοίωση, για την εκπλήρωση δεσμευτικών έργων, όπως ο έλεγχος των τοποθετημένων στις ιστοσελίδες διαφημίσεων, της διαφάνειας των πολιτικών διαφημίσεων, ο έλεγχος των καταγγελθέντων διαδικτυακών λογαριασμών ως ψεύτικων, η ενίσχυση του ρόλου των καταναλωτών καθώς και της ερευνητικής κοινότητας. Ειδικώς, για την εκλογική διαδικασία, αξιοσημείωτη είναι η διενέργεια διαλόγου μεταξύ των κρατών μελών για τη διαχείριση των κινδύνων που επιφέρουν οι κυβερνοεπιθέσεις και η παραπληροφόρηση στη δημοκρατική εκλογική διαδικασία, ήδη πριν τη διενέργεια των Ευρωεκλογών του 2019. Σήμερα έχει συσταθεί ένα δίκτυο ελεγκτών γεγονότων, το οποίο ενισχύει τις ικανότητες εντοπισμού και κατάρριψης ψευδών αφηγημάτων. Τη δράση του εν λόγω δικτύου υποστηρίζει και διευκολύνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέχοντας την κατάλληλη υποδομή, χωρίς να παρεμβαίνει στα καθήκοντα αυτών. Προς τούτο, οι ενδιαφερόμενοι φορείς μπορούν να αξιοποιήσουν διάφορα εργαλεία έρευνας και καινοτομίας για την ταυτοποίηση και την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, ενώ οι καταναλωτές πρόκειται να ωφεληθούν από τη βελτιωμένη διαδικτυακή λογοδοσία των παρόχων πληροφοριών. Θετική στάση στα διορθωτικά αυτά μέτρα διατηρούν και τα κράτη μέλη, τα οποία δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθητοποίηση αναφορικά με την ανάγκη προστασίας των δημοκρατικών διαδικασιών από τις κυβερνοαπειλές και την επιρροή των «Fake News». Καταληκτικά, η ενίσχυση της παιδείας των πολιτών συνδυαστικά με την πληρέστερη ενημέρωση για τις λειτουργίες του ψηφιακού περιβάλλοντος, μπορούν επίσης να αποκρούσουν την άκριτη εδραίωση αναληθών ειδήσεων στη συνείδηση των χρηστών.

Είναι προφανές ότι τα εκλογικά συστήματα που χαρακτηρίζονται από διαφάνεια, ισότιμη και απρόσκοπτη συμμετοχή, έχουν αναπτύξει ισχυρά επίπεδα ελευθερίας του λόγου. Τα σύγχρονα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, άλλως social media, παρέχουν το προνόμιο της ανωνυμίας, δημιουργώντας το κατάλληλο έδαφος για τη λεκτική αλληλεπίδραση διαφόρων κοινωνικών ομάδων, διακινδυνεύοντας ωστόσο την πιθανότητα προσβολής, αφού ο σεβασμός που επιβάλλεται από την αμοιβαιότητα και την διαπροσωπική επαφή, απουσιάζει. Επιπρόσθετα, η άμεση συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες, με παράλληλη υποβολή προτάσεων και συστάσεων για τη βελτίωση της λειτουργίας των πολιτικών (και εκλογικών) συστημάτων, ελέγχοντας τοιουτοτρόπως εκ των έσω τη διεκπεραίωση των πληροφοριών, μπορεί να εξαλείψει σταδιακά το φαινόμενο της παραπληροφόρησης, αφού προηγουμένως θα έχει ενεργητικά αξιολογηθεί η προς μετάδοση πληροφορία.

Η περίοδος του απεριόριστου ενθουσιασμού για το διαδίκτυο παρήλθε. Ο επικίνδυνος χαρακτήρας των ψευδών και αβάσιμων ειδήσεων κρίνεται αναγκαίο να ελεγχθεί μέσα από τον ισχυρό χαρακτήρα της δημόσιας συζήτησης και κριτικής αμφισβήτησης. Στη βάση της γόνιμης αλληλεπίδρασης η αλήθεια αποκτά αυθεντικότητα, τα επιχειρήματα δοκιμάζονται, οι απόψεις αναθεωρούνται και οι ιδεολογίες αποκρυσταλλώνονται. Ίσως θα έπρεπε να καθιερώσουμε τη δημοκρατία ως τρόπο ζωής, να αποκτήσουμε πρόσβαση στη διαρκή και ανοικτή επικοινωνία, καθιστώντας την εμπλουτισμένη ενημέρωση γνώμονα των δραστηριοτήτων μας.