Βρασίδας Πολυμενάκος
Νομικός
Υποψ. Διδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
αντικείμενο Κοινωνιολογία του Δικαίου
1. Το παρόν άρθρο επιχειρεί αφενός να εισάγει τον αναγνώστη στην επιστήμη της κοινωνιολογίας του δικαίου και αφετέρου στην μαρξική οπτική του δικαίου. Παράλληλα επιδιώκει να επαναδιατυπώσει τον κεντρικό προβληματισμό της κοινωνιολογία του δικαίου πάνω στην σχέση του δικαίου και της κοινωνίας. Αντικείμενο του παρόντος άρθρου είναι η ανάλυση του δικαιϊκού φαινομένου από την οπτική της κοινωνιολογίας του δικαίου. Ειδικότερα, επιχειρείται μια προσέγγιση του δικαίου από την οπτική της μαρξικής θεωρίας και σκέψης. Η δομιστική μαρξική θεωρία κυρίως στο έργο των Althusser και Πουλαντζά θεωρήθηκε καταλληλότερη για την ουσιαστικότερη ανάλυση του δικαίου και του νόμου.
2. Οι πρόσφατες καπιταλιστικές κρίσεις (οικονομική, υγειονομική, ανθρωπιστική) καθιστούν αναγκαία μια επανεξέταση των στόχων των σύγχρονων κοινωνιών και των πολιτικών ικανοποίησης των αναγκών του κοινωνικού συνόλου. Το δίκαιο αποτελεί παραδοσιακά το «εργαλείο» της πολιτικής εξουσίας στην διαμόρφωση των αναγκαίων πολιτικών για την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συμφέροντος ή την εξυπηρέτηση των ιδιωτικών συμφερόντων.
3. Η αναζήτηση της σχέσης του δικαίου με την κοινωνία αποτελεί το βασικό αντικείμενο της επιστήμης της κοινωνιολογίας του δικαίου. Το δίκαιο ως πολυσύνθετο και πολύπλευρο φαινόμενο αποτελεί μια σημαντική πηγή μελέτης των οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών συνθηκών των σύγχρονων κοινωνιών.
4. Το δίκαιο σύμφωνα με την κλασική θεωρία της κοινωνιολογίας του δικαίου αποτελεί μια πραγματικότητα με δύο διαστάσεις. Εσωτερικά ερμηνεύεται ως ένα πλέγμα νομικών κανόνων λογικά διαρθρωμένων που ανταποκρίνονται στο συνολικό πλαίσιο αυτού του πλέγματος. Εξωτερικά ερμηνεύεται με βάση τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτό γεννιέται, αναπτύσσεται και μεταβάλλεται. Η παρούσα μελέτη θα επικεντρωθεί στην δεύτερη ερμηνευτική προσέγγιση ακολουθώντας κυρίως την υλιστική μαρξική οπτική του δικαίου (Παπαχρήστου, 1999; Ιντζεσίλογλου , 2012).
5. Η υλιστική προσέγγιση του δικαιϊκού φαινομένου έρχεται να αντικρούσει τις ιδεαλιστικές αστικές αντιλήψεις του νόμου και του δικαίου και να επαναπροσδιορίσει την θέση του δικαίου στο κοινωνικό-οικονομικό πεδίο ως αποτέλεσμα αυτού. Η υλιστική οπτική δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. Πρώτον το δίκαιο αντανακλά τις υλικές συνθήκες της εποχής του. Δεύτερον το δίκαιο διαμορφώνεται με βάση τις ταξικές παραγωγικές σχέσεις. Τρίτον το δίκαιο αναπαράγει τον τρόπο παραγωγής και κατ’ επέκταση τις ταξικές σχέσεις και διαφορές. Χωρίς αυτές τις προκείμενες είναι εύκολο η όποια ανάλυση του δικαίου να περιπέσει σε αφηρημένες ιδεαλιστικές ερμηνείες του νόμου (Λαπάγεβα, 1988; Μανιτάκης, 1978; Marx, 2011).
6. Το έργο του Marx πολύπλευρο και δαιδαλώδες ανέλυσε το δίκαιο στο πλαίσιο της ίδιας της κοινωνίας. Οι κοινωνικές σχέσεις, που καθορίζουν την ζωή και την συμπεριφορά των υποκειμένων, καθορίζουν το περιεχόμενο και το πνεύμα των νομοθετικών διατάξεων. Κοινώς το δίκαιο δεν «γεννιέται» μέσα από μια χεγκελιανού τύπου εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος αλλά είναι αντανάκλαση των υλικών συνθηκών της ζωής των ανθρώπων (Λαπάγεβα, 1988; Marx, 2011).
7. Ειδικότερα το δίκαιο και το παραγωγό του ο νομικός κανόνας αποτελούν στοιχεία των σύγχρονων οικονομικών σχέσεων παραγωγής. Η αποξένωση του παραγωγού από το αντικείμενο της παραγωγής του, η εμπορευματοποίηση της εργασιακής δύναμης, η εκμετάλλευση της υπεραξίας της εργασίας δεν αποτελούν απλά οικονομικές διαστάσεις του καπιταλιστικού τόπου παραγωγής αλλά την βάση όπου αναπτύσσεται το δίκαιο των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών (Παπαχρήστου, 1999; Λαπάγεβα, 1988).
8. Το οικονομικό στοιχείο είναι το κυρίαρχο στην σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνική οργάνωση. Η ανθρώπινη ζωή και καθημερινότητα επαναπροσδιορίζονται μέσα από οικονομικούς όρους. Ο καπιταλισμός πρώτα ως οικονομικό σύστημα και δευτερευόντως ως πολιτικό και ιδεολογικό ορίζει το ταξικό περιεχόμενο των κοινωνικών σχέσεων της βιομηχανικής εποχής του Marx, μεταβάλλοντας τις προηγούμενες σχέσεις εκμετάλλευσης της φεουδαρχίας μεταξύ φεουδάρχη και χωρικού σε καπιταλιστικές σχέσεις εκμετάλλευσης μεταξύ του κυρίου του κεφαλαίου-εργοδότη και του φορέα της εργατικής δύναμης-εργαζόμενου.
9. Η λεγόμενη αστική κοινωνία δεν αποτελεί εφαρμογή των νομικών ρυθμίσεων του σύγχρονου αστικού κράτους. Αλλά αντιθέτως το δίκαιο από την μια πλευρά υιοθετεί το περιεχόμενο και την μορφή που έχουν οι αστικές κοινωνικές σχέσεις και από την άλλη αποτελεί επανεισαγωγή και διασφάλιση των σχέσεων αυτών. Αυτή η αντιστροφή των θέσεων δικαίου-κοινωνίας που εντοπίζεται στο μαρξικό έργο έρχεται να επανακαθορίσει το ίδιο το δικαιϊκό φαινόμενο με καθαρά υλιστικούς όρους.
10. Το υποκείμενο πλέον καθίσταται ελεύθερο άτομο-φυσικό πρόσωπο. Μπορεί ελεύθερα να διαπραγματευτεί την αξία της εργασιακής δύναμης του στο πλαίσιο μιας αγοράς όπου όλοι είναι ίσοι. Η ελεύθερη αγορά λοιπόν είναι ο τόπος όπου πραγματώνεται το όραμα της αστικής φιλελεύθερης ισότητας, είναι ο τόπος όπου ο εργαζόμενος και ο καπιταλιστής μπορούν ελεύθερα να ικανοποιήσουν τις υλικές τους ανάγκες μέσω μιας ελεύθερης σύμβασης ανεξάρτητα αν στην πραγματικότητα το πιο αδύναμο μέρος είναι πάντα ο εργαζόμενος.
11. Τυπικά ο ρόλος του καπιταλιστικού κράτους είναι η διασφάλιση της λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς. Θεωρητικά το αστικό κράτος δεν παρεμβαίνει στην αγορά παρά μόνο για να προασπίσει τον υγιή ανταγωνισμό. Είναι σαφές ότι κατά τον Marx το κράτος είχε ένα περισσότερο πολύπλοκο ρόλο. Σε πρώτο επίπεδο διασφαλίζει τα συμφέροντα της αστικής τάξης και σε δεύτερο επίπεδο αναπαράγει τις ταξικές διαφορές (Πουλαντζας, 1987; Λαπάγεβα, 1988).
12. Το κράτος το επιτυγχάνει αυτό όχι μόνο με την άσκηση της άμεσης και έμμεσης βίας αλλά και με την «πειθώ». Δηλαδή με την επιβολή ενός πλαισίου ιδεών και αξιών που προωθούν την αναπαραγωγή των κοινωνικού και οικονομικού status quo. Η οικογένεια, η εκπαίδευση, η εκκλησία, τα συνδικάτα και οι νομικοί θεσμοί-και τα ΜΜΕ με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στις μέρες μας-αναπαράγουν τα ίδια ιδεολογικά σχήματα που ενσωματώνονται στην συμπεριφορά των δρώντων υποκειμένων τα οποία ασυνείδητα ανατροφοδοτούν το καπιταλιστικό μοντέλο της παραγωγικής διαδικασίας. Μέσα από αυτήν την κυκλική διαδικασία διασφαλίζεται η επιβίωση του καπιταλισμού παρ’ όλες τις εγγενείς επαναλαμβανόμενες κρίσεις που παράγει (Althusser, 1999).
13. Το δίκαιο ως ιδιαίτερο κοινωνικό φαινόμενο επιτυγχάνει την αναπαραγωγή των καπιταλιστικών δομών με δύο τρόπους. Πρώτον μέσω της άμεσης ή έμμεσης επιβολής της βίας μέσα από τα όργανα της δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, τα δικαστήρια, η δράση των σωμάτων ασφαλείας, οι φυλακές και οι απειλές πειθαρχικής και ποινικής δίωξης αποτελούν δικλείδες ασφαλείας αυτής της αναπαραγωγής. Δεύτερον μέσω της εκπαιδευτικής λειτουργίας του δικαίου, μέσω δηλαδή των πλαισίων εντός των οποίων καλούνται να κινηθούν οι πολίτες στις σχέσεις τους με τους άλλους πολίτες και στις σχέσεις τους με το ίδιο το κράτος (Althusser, 1999; Πουλαντζας, 1987).
14. Το δίκαιο στηρίζεται στην κρατική βία για την εφαρμογή του. Το καπιταλιστικό κράτος παρουσιάζει κάποια βασικά χαρακτηριστικά. Πρώτον στηρίζει το διαχωρισμό κράτους και οικονομίας. Η ελευθερία της οικονομίας τουλάχιστον τυπικά, δεδομένης της ουσιαστικής πραγματικής αδυναμίας διαχωρισμού του πολιτικού από το οικονομικό στοιχείο, αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του φιλελεύθερου κράτους. Δεύτερον το κράτος είναι η κεντρική και μοναδική φορολογική αρχή που μπορεί να επιβάλλει φόρους. Αυτό συνδυάζεται με την ίδια την θεσμική κατοχύρωση του κράτους στην ελευθερία της άσκησης πολιτικής και φυσικής βίας για την εφαρμογή των νόμων. Ουσιαστικά, το κράτος αποτελεί την μοναδική πηγή θεσμοθετημένης, κατοχυρωμένης και δικαιολογημένης βίας οικονομικής και πολιτικής υφής. Τρίτον το κράτος επιδιώκει την επιβίωση και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού μοντέλου. Αυτό το επιτυγχάνει αντίστοιχα με δύο τρόπους. Αφενός λειτουργώντας «στρατηγικά» ακολουθώντας συγκεκριμένες πολιτικές κατευθύνσεις στην διαχείριση των κοινωνικών-οικονομικών προκλήσεων χαράσσοντας με αυτό τον τρόπο δρόμους υπερκαθορισμού της κοινωνικής δράσης. Αφετέρου αυτονομείται από τα ιδιωτικά συμφέροντα μιας μερίδας της αστικής τάξης προκειμένου να επιτύχει της υπεράσπιση των γενικών συμφερόντων όλης της αστικής τάξης αλλά και την διάσωση του καπιταλιστικού μοντέλου (Πουλαντζας, 1987; Πουλαντζάς, 2008; Πουλαντζάς, 1982).
15. Συνοψίζοντας αυτούς τους συλλογισμούς το δίκαιο επαναπροσδιορίζεται με βάση το κοινωνικό δομικό πλέγμα όπου αυτό αναπτύσσεται. Το δίκαιο αποτελεί εκδήλωση της δυναμικότητας της ταξικής πάλης στο κοινωνικό πεδίο ενώ παράλληλα διαπλέκεται με την κρατική εξουσία εκφράζοντας την στρατηγική επιλεκτικότητα του κράτους στην λήψη πολιτικών αποφάσεων και κατ’ επέκταση νομοθετικών πρωτοβουλιών. Δίκαιο-Κράτος-Οικονομία αλληλοεπηρεάζονται ανατροφοδοτώντας το τριγωνικό σχήμα μιας σχέσης αντεστραμμένης ιεραρχίας με βάση την οικονομία, δηλαδή τους υλικούς όρους της κοινωνίας.
Βιβλιογραφία
Althusser, L. (1999). Θέσεις. (Ξ. Γιαταγάννας, Μεταφρ.) Αθήνα: Θεμέλιο.
Marx, K. (2011). Κριτική της πολιτικής οικονομίας. (Χ. Μπαλωμένος, Μεταφρ.) Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
Ιντζεσίλογλου , Ν. (2012). Κοινωνιολογία του Δικαίου. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα.
Λαπάγεβα, Β. (1988). Ζητήματα Δικαίου στο Κεφάλαιο του Μαρξ. (Α. Μυτιληναίος , Μεταφρ.) Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, Νομική Βιβλιοθήκη.
Μανιτάκης, Α. (1978). Μαρξισμός και Δίκαιο: μια κριτική θεώρηση του έργου του Εβγκενί Πασουκάνις (Τόμ. 17 (ανάτυπο)). Αθήνα: Ανάτυπο “Ο Πολίτης”.
Παπαχρήστου, Θ. (1999). Κοινωνιολογία του δικαίου . Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλα.
Πουλαντζάς, Ν. (1982). Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις. Αθήνα : Θεμέλιο.
Πουλαντζας, Ν. (1987). Σχετικά με τη μαρξιστική θεωρία του δικαίου. Σύγχρονα θέματα, 31, σσ. 76-86.
Πουλαντζάς, Ν. (2008). Το κράτος, η εξουσία και ο σοσιαλισμός. Αθήνα: Θεμέλιο.
