Μέρος Α: Ιστορικά
1. Ιστορικά
O Foucault τοποθέτησε χρονικά τις πειθαρχικές κοινωνίες ανάμεσα στον δέκατο όγδοο και τον δέκατο ένατο αιώνα φθάνοντας στο απώγειο τους στις αρχές του εικοστού. Οι πειθαρχικές κοινωνίες προχώρησαν στην οργάνωση των μεγάλων χώρων εγκλεισμού. Το άτομο δεν σταματά ποτέ να περνά από τον ένα κλειστό χώρο στον άλλο, με τον καθένα να έχει τους δικούς του νόμους: κατ’ αρχάς η οικογένεια – μετέπειτα το σχολείο («δεν βρίσκεσαι πλέον εντός της οικογένειας»), μετά ο στρατώνας («δεν βρίσκεσαι πλέον στο σχολείο»), μετά το εργοστάσιο – περιστασιακά το νοσοκομείο – πιθανώς η φυλακή, το κατεξοχήν παράδειγμα ενός κλειστού περιβάλλοντος. Η φυλακή είναι αυτή που χρησιμεύει ως το αναλογικό μοντέλο: η πρωταγωνίστρια της ταινίας του Rossellini Europa ’51 μπορεί να αναφωνήσει όταν βλέπει τους εργάτες: «πίστεψα ότι έβλεπα κατάδικους».
Ο Foucault ανέλυσε εκπληκτικά το ιδανικό πρότυπο των συγκεκριμένων περιβαλλόντων εγκλεισμού, που είναι ιδιαιτέρως ορατό εντός του χώρου του εργοστασίου: η συγκέντρωση, η χωρική κατανομή, η οργάνωση του χρόνου και η σύνθεση μιας παραγωγικής δύναμης εντός της χωρο-χρονικής διάστασης το αποτέλεσμα της οποίας θα είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των συστατικών της στοιχείων.
Όμως, αυτό που αναγνώρισε εξίσου ο Foucault ήταν η βραχύτητα αυτού του μοντέλου: διαδέχθηκε τις κοινωνίες της κυριαρχίας, ο στόχος και η λειτουργία των οποίων ήταν αρκετά διαφορετικές (η φορολόγηση παρά η οργάνωση της παραγωγής, η κυριαρχία επί του θανάτου παρά η διαχείριση της ζωής), η μετάβαση πραγματοποιήθηκε προοδευτικά, και ο Ναπολέοντας φαίνεται ότι έκανε πράξη την μεγάλη μετάβαση από τη μία κοινωνία στην άλλη. Με τη σειρά τους, όμως, οι πειθαρχίες αντιμετώπισαν κρίση προς όφελος νέων δυνάμεων που βαθμιαία θεσμοποιήθηκαν και επιταχύνθηκαν έπειτα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: η πειθαρχική κοινωνία σταμάτησε να υπάρχει – σταματήσαμε να αποτελούμε μέλη της.
Βρισκόμαστε εν μέσω μίας γενικευμένης κρίσης αναφορικά με όλα τα περιβάλλοντα εγκλεισμού – φυλακή, νοσοκομείο, εργοστάσιο, σχολείο, οικογένεια. Η οικογένεια αποτελεί έναν θεσμό, που βρίσκεται σε κρίση όπως όλοι οι υπόλοιποι – ακαδημαϊκοί, επαγγελματικοί. Οι αρμόδιοι πολιτικοί δεν σταματούν να ανακοινώνουν υποτιθέμενα αναγκαίες μεταρρυθμίσεις: για τη μεταρρύθμιση των σχολείων, των βιομηχανιών, των νοσοκομείων, των ενόπλων δυνάμεων, των φυλακών. Όμως όλοι γνωρίζουν ότι αυτοί οι θεσμοί έχουν «τελειώσει», οποιαδήποτε και αν είναι η διάρκεια της χρονικής περιόδου λήξης. Αποτελεί μονάχα ένα ζήτημα διαχείρισης/ικανοποίησης των τελευταίων τους «επιθυμιών» και της διατήρησης της απασχόλησης εντός τους, έως την εγκαθίδρυση των νέων δυνάμεων που κρούουν τη θύρα.
Αυτές είναι οι κοινωνίες του ελέγχου, που έρχονται να αντικαταστήσουν τις κοινωνίες της πειθάρχησης. «Έλεγχος» είναι το όνομα που πρότεινε ως όρο ο Burroughs για να περιγράψει το νέο αυτό τέρας, και που ο Foucault αναγνωρίζει ως το άμεσο μέλλον μας.
Επίσης, ο Paul Virilio αναλύει συνεχώς τις υπερταχείες μορφές ελέγχου σε ανοικτούς-ελεύθερους χώρους που αντικατέστησαν τις παλαιές πειθαρχίες που λειτουργούσαν στο χρονικό πλαίσιο ενός κλειστού συστήματος. Δεν είναι απαραίτητο να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τις εξωπραγματικές παραγωγές φαρμακευτικών προϊόντων, την μοριακή μηχανική, τη χειραγώγηση του γενετικού υλικού, παρόλο που αυτές είναι προορισμένες να εισέλθουν στη νέα διαδικασία. Δεν υπάρχει ανάγκη να διερωτηθούμε ποιό είναι το πιο σκληρό καθεστώς, καθώς εντός κάθε ενός από αυτά οι απελευθερωτικές και οι υποδουλωτικές δυνάμεις συγκρούονται.
Gilles Deleuze, “Postscript on the Societies of Control”, from OCTOBER59, Winter 1992, MIT Press, Cambridge, MA, pp.3-7.
socialpolicy.gr
