Η ιστορία της τρέλας: O Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας

Χαλκιάς Παναγιώτης

Η τρέλα στο έργο του Φουκώ, είναι μια έννοια δύσβατη. Μια έννοια που όσο προσεγγίζεται υπό όρους ψυχοπαθολογίας και αρρώστιας, όχι μόνο δεν έρχεται στο φως το πραγματικό της νόημα, αλλά υποκρύπτεται όλο και περισσότερο κάτω από έναν μανδύα επιστημονικής αντικειμενικότητας. Προκειμένου να άρει αυτά τα εμπόδια, ο Φουκώ θα επιχειρήσει να συλλάβει την τρέλα, όχι μέσα από την ιστορία των επιστημών, αλλά όπως λέει και ο ίδιος, μέσα από μια αρχαιολογία της γνώσης, που θα επιτρέψει εν τέλει, να εγκαινιαστεί για πρώτη φορά, ο διάλογος ανάμεσα στη λογική και τον παραλογισμό.

Στις σκοτεινές σελίδες του Μεσαίωνα, οι τρελοί, στοιβάζονται σε καράβια, με άγνωστο προορισμό. Το ταξίδι τους στη θάλασσα δεν είναι μόνο μια προσπάθεια των λογικών ανθρώπων να τους ξεφορτωθούν, αλλά μια βάφτιση, ένας εξαγνισμός μέσα από το στοιχείο του νερού. Τα πλοία των τρελών όμως πολλές φορές τυγχάνει να καταλήγουν σε λιμάνια και η άφιξη τους αυτή στον κόσμο της Λογικής θα χρειαστεί να τεθεί υπό έλεγχο.

Ξεκινώντας από τα παλαιά εγκαταλειμμένα λεπροκομεία του μεσαίωνα, η τρέλα για πρώτη φορά θα συνδεθεί με την εγκάθειρξη. Πολύ πριν διατυπωθεί σε ποια έκταση ο παραλογισμός ήταν παθολογικός είχε κιόλας σχηματιστεί στο χώρο της εγκάθειρξης ΄ένα κράμα καμωμένο από τη φρίκη του παραλογισμού και από τις παλιές ιδεοληψίες για τη λέπρα’ ¹. Η αντίληψη της λέπρας ως παθολογικότητα, θα συνδεθεί αναπόφευκτα με τους μη λογικούς ανθρώπους, αυτές τις σιλουέτες που σύχναζαν μαζί στα ίδια λημέρια με τους λεπρούς και που κ΄ αυτοί δε θα μπορούσαν να είναι τίποτα άλλο παρά συνένοχοι στην αρρώστια. Οι δομές εγκλεισμού των λεπροκομείων θα κρατηθούν σε λανθάνουσα κατάσταση μέχρι να επαναλειτουργήσουν, στο 17^ο αιώνα, την εποχή της Λογικής. Τα γενικά νοσοκομεία, δεν αποτελούσαν διόλου ένα απλό σύστημα φροντίδας για τους αρρώστους, αλλά μια τεχνική διαχείρισης και απομόνωσης της παρέκκλισης. Στα κελιά αυτών των ιδρυμάτων στοιβάζονται εγκληματίες, οι διεφθαρμένοι και έκλυτοι πατέρες, οι άσωτοι υιοί, οι φρενοβλαβείς και οι ακόλαστοι².

Ουσιαστικός σκοπός αυτών των ιδρυμάτων, ήταν να περιορίσουν την επαιτεία, τη ληστεία, τον ασεβή τρόπο ζωής, την τεμπελιά και την ανεργία. Σύμφωνα με τον Φουκώ όμως, οι λόγοι της εγκάθειρξης δεν υποκινούνται μονάχα από οικονομικά και πολιτικά αίτια. Την πρακτική του εγκλεισμού υποβαστάζει μια ηθική αντίληψη που αντιτίθεται στην απειθαρχία, στην ηθική παραλυσία. Η καταναγκαστική εργασία που επιβάλλεται στο εσωτερικό αυτών των ιδρυμάτων αποτελεί τον πιο ορθό τρόπο μέσω του οποίου δύναται να επιτευχθεί η ηθική αναμόρφωση. Οι τρελοί παρόλα αυτά, ανίκανοι να ακολουθήσουν την εργατική καθημερινότητα, θα χρειαστεί να υπαχθούν σε ειδικό καθεστώς³.

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης η τρέλα ήταν πανταχού παρούσα και μέτοχη σε κάθε εμπειρία. Τα έργα γνωστών καλλιτεχνών της εποχής ανοίγουν το διάλογο ανάμεσα σε λογική και παραλογισμό, με την τρέλα να θεωρείται ως το έσχατο βίωμα της τραγικής πραγματικότητας, σαν ένα θηρίο που πάντα ελοχεύει στις σκοτεινές γωνιές της Λογικής, έτοιμο πάντα να εισβάλλει στην ανθρώπινη εμπειρία. Σύμφωνα με το Φουκώ, εδώ η ηθική μοιάζει πάλι να παραδέχεται μια γειτνίαση, ένα αμοιβαίο φλέρτ μεταξύ του εαυτού της και της τρέλας. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αργότερα και κατά τη στιγμή του θριάμβου της, θα γεννήσει ένα καινούργιο πρόσωπο βάζοντας το να ξεστρατίσει ηθελημένα, ένα πρόσωπο που η ίδια προηγουμένως του φόρεσε τη μάσκα του χυδαίου, ένα σαν είδωλο της, μέσα στο οποίο καθρεφτίζεται και συνάμα διακυβεύεται⁴.

Το 17^ο αιώνα, την Εποχή της Λογικής, οι αναθυμιάσεις στα παλιά λεπροκομεία, οι πυρετοί, η σήψη και η μόλυνση σηματοδοτούν την σύνδεση της τρέλας με την αρρώστια. 100 χρόνια αργότερα και συνδεδεμένη με τις ηθικό-λογικές αντιλήψεις του προηγούμενου αιώνα, θα έρθει στο προσκήνιο η ψυxιατρική προσέγγιση του Pinel και του Turke. Η είσοδος του homo medicus στον κόσμο του εγκλεισμού δεν αποτελεί διόλου κάποιο σημάδι προοδευτικής προσέγγισης πάνω στην τρέλα, αλλά μάλλον μια παράξενη οπισθοδρόμηση.  Ο γιατρός δεν κλήθηκε για να παίξει το διαιτητή, να διαχωρίσει τι ήταν τρέλα και τι λογική, τι καλό και τι κακό, αλλά μάλλον για να προστατέψει τους υπόλοιπους από το διάχυτο κίνδυνο που αποπνέανε οι τοίχοι της εγκάθειρξης.

Στο Ησυχαστήριο του Turke η παλιά τρομοκρατία της τρέλας, αντικαθίσταται με την ασφυκτική αγωνία της ενοχής. Το ζήτημα πλέον δεν είναι να μαντρώσουν μια αφηνιασμένη ελευθερία, αλλά να αποδώσουν σ’ αυτήν ένα αίσθημα ηθικής ευθύνης. Ο φόβος αποτελεί το κύριο όπλο με το οποίο θα πολιορκείται η τρέλα, ο φόβος του επιτηρητικού βλέμματος που επιβλέπει την κάθε ατασθαλία και που τσακώνει τον τρελό ακόμα και στα πιο κρυφά σημεία εκδήλωσης της αλλοφροσύνης του. Με την οργάνωση των tea parties και την αναστήλωση ενός κόσμου οικείου απέναντι στους παράφρονες , το Ησυχαστήριο τοποθετεί τους τρελούς στη θέση του “Ξένου”, του τέλειου ξένου, του οποίου η παραδοξότητα δεν πρέπει ποτέ να φανεί.  Ο φόβος λοιπόν αποκτά μια δύναμη αντιαλλοτρική, πρέπει να συστήσει από την αρχή τον κόσμο του γνωστικού ανθρώπου με αυτόν του παράλογου και να κάνει σαφές ότι η τρέλα δε θα πρέπει πλέον να προκαλεί φόβο, αντιθέτως, θα πρέπει να φοβάται η ίδια⁵.

Η όψη του ασύλου και η οργάνωση της ενοχής του τρελού θα πρέπει πλέον να είναι ικανή να προειδοποιήσει όλα τα ιδιαίτερα ελευθεριάζοντα τμήματα των λαϊκών τάξεων, ότι η τιμωρία της ορθοφροσύνης της Λογικής παραμονεύει και ότι κάθε γονιός θα πρέπει να κάνει γνωστή στα παιδιά του την ύπαρξη αυτών των τρομερών και μισητών τόπων, αυτών των τόπων όπου η ενοχή και ο ξεπεσμός κρατούν την ύβρη του παραλογισμού στις αλυσίδες⁶.

Η τοποθέτηση της τρέλας μέσα στο άσυλο θα αντιμετωπιστεί από τον Pinel σαν μια φάση ανώριμης ανηλικότητας. Η Λογική, παίρνει το ρόλο του ενήλικου, του καλού και ενάρετου ευεργέτη που δυναστεύει τον τρελό για το καλό του. Η έννοια της ανηλικότητας στο άσυλο δε περιορίζεται πλέον μόνο σε νομική μορφή, αλλά παίρνει και μια υπόσταση ψυχολογική, αλυσοδένοντας τον τρελό σ’ αυτό που ο Φουκώ ονομάζει ΄΄πατριαρχικό σύμπλεγμα΄΄. Σ’ αυτό το σημείο η τρέλα θα βρεθεί διπλά αλλοτριωμένη, απ’ τη μια μαντρωμένη σε ένα άσυλο κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της και από την άλλη κάτω από τις ηθικές νόρμες του οικογενειοκρατικού πατριαρχισμού. Από δω και πέρα η οποιαδήποτε εκδήλωση παθολογικών συμπτωμάτων δεν θα ερμηνεύεται ως βλασφημία η ξεπεσμός, αλλά ως μια ατέρμονη απόπειρα φόνου ενάντια στον Πατέρα.⁷

Η ηθική κοσμοθεώρηση της θρησκείας λοιπόν, συνδέεται άμμεσα με αυτό που θα εισάγει ο Pinel στο άσυλο. Το άσυλο θα πρέπει να αποδεσμευθεί από το κοινωνικό υπόβαθρο της θρησκείας και να κρατήσει μόνο για τον εαυτό του τις ηθικές της νόρμες, η όπως λέει ο Φουκώ, την ηθική της παραμυθία⁸. Το άσυλο θα πρέπει να είναι ένας χώρος θρησκευτικός χωρίς θρησκεία, ένα μέρος που θα κρατά άθικτη την ηθική συνοχή, την εργατικότητα, την αρετή και τη φιλοπονία. Ο στόχος της θεραπείας θα είναι να κανονικοποιήσει, να κάνει τη ρήξη ανάμεσα στη λογική και τον παραλογισμό ακόμη πιο έντονη, προσδίδοντας της μια ηθική απόχρωση. Αν η Λογική δεν επικρατεί πάντα, τούτο συμβαίνει γιατί υπάρχουν άνθρωποι, αισχροί, χυδαίοι, αναίσχυντοι, που ζούνε μέσα στο χάος και την αστάθεια.

Συμπερασματικά, στο άσυλο, η τρέλα, απαλλαγμένη πλέον από τις σωματικές ποινές, καταδικάζεται σε μια απόλυτη σιωπή, μια σιωπή από την πλευρά των λογικών ανθρώπων που δείχνει ότι κανείς δε μπορεί να ανοίξει πραγματικά κάποιον διάλογο με τον τρελό και έτσι ο ίδιος θα πρέπει πάντα να είναι ένας ΄΄αθώος΄΄ ένοχος.

Για τον Φουκώ λοιπόν η νίκη της λογικής απέναντι στον παραλογισμό είναι μια νίκη στημένη από πριν. Ο ίδιος θεωρεί ότι η αντικειμενικότητα της εξουσίας της ψυχιατρικής έχει επισκιαστεί από τις νόρμες του θετικισμού. Η ορθότητα των γνώσεων και πρακτικής των επιστημών ψυχικής υγείας, δεν ήταν παρά μια αντικειμενοποίηση μαγικού χαρακτήρα που μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τη συνενοχή του ίδιου του τρελού και επίσης μόνο εφόσον ξεκινούσε από μια αποκρυσταλλωμένη ηθικολογική πρακτική, που όμως με το πέρασμα της ιστορίας ξεχάστηκε, γιατί αντικαταστάθηκε από το μύθο της επιστημονικότητας που επέβαλλε το θετικιστικό πνεύμα.

——————

Βιβλιογραφία

1 Foucault M. (2004) H ιστορία της τρέλας, εκδόσεις Ηριδανός 

2 Στο ίδιο

3. Στο ίδιο

4. Στο ίδιο

5. Στο ίδιο

6.Στο ίδιο

7.Στο ίδιο

8. Στο ίδιο