Κοινωνία Πολιτών: Ο Τρίτος Δρόμος της Πολιτικής

Του Αντώνη Πύργου

Στην εποχή της ύστερης νεοτερικότητας και της life politics (πολιτικής ζωής) το αίτημα για την επιστροφή της πολιτικής δε γίνεται πλέον με τους όρους της βιομηχανικής νεοτερικότητας (Αγορά, Κράτος, Δημοκρατία). Γίνεται πλέον λόγος για την πολιτική της κοινωνίας και όχι μόνο την πολιτική της κρατικής εξουσίας.

Η συζήτηση σχετικά με τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του Κράτους και της Αγοράς κάνει σαφές ότι τα παραδοσιακά εργαλεία δεν επαρκούν για την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών εξελίξεων. Το Κράτος αδυνατεί να παρέχει σε ικανοποιητικό βαθμό αγαθά και υπηρεσίες και παράλληλα να ελέγχει την Αγορά και να παρεμβαίνει.

H Κοινωνία των Πολιτών είναι ένας χώρος όπου οι οργανωμένοι πολίτες αξιοποιούν την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι ως θεσμικό αντίβαρο στον κρατικό αυταρχισμό, ως δύναμη εκδημοκρατισμού από τα κάτω, ως σχολείο δημοκρατίας, ως μέθοδο παραγωγής κοινωνικού κεφαλαίου.

Ιστορικές καταβολές και ορισμός της Κοινωνίας των Πολιτών

Κατά τον Locke: «Η κοινωνία πολιτών για να εδραιωθεί χρειάζεται ένα πεδίο από εξατομικευμένα, ίσα, ελεύθερα και ανεκτικά υποκείμενα..»

Κατά τον Hegel: «Η κοινωνία πολιτών συνιστά το ενδιάμεσο στάδιο ηθικής πραγμάτωσης μέσα στους θεσμούς, τοποθετημένη ανάμεσα στην οικογένεια και το Κράτος.. Η κοινωνία πολιτών δεν είναι μια κατάσταση που προηγείται του Κράτους, αλλά το πρώτο στάδιο στη διαδικασία δημιουργίας του..»

Κατά τον Marx: «Η κοινωνία των πολιτών, όπου κυριαρχεί η οικονομία της αγοράς, απαρτίζεται από άτομα ή ομάδες που με τρόπο αυτόνομο και ανεξάρτητο επιδιώκουν σκοπούς ιδίου συμφέροντος και ανταλλάσουν προϊόντα και υπηρεσίες.. Η κοινωνία πολιτών δε συνιστά παρά το γενικό σύνολο των υλικών προϋποθέσεων της κοινωνικής ζωής, οι οποίες προσδιορίζουν όλες τις υπόλοιπες (πνευματικές, πολιτικές)..»

Κατά τον Gramsci: «Η κοινωνία πολιτών ως πεδίο ελευθερίας, πεδίο δράσης των ιδεολογικών μηχανισμών που έχουν στόχο την άσκηση ηγεμονίας και μέσω αυτής την εξασφάλιση της συναίνεσης..»

Η βαθιά κοινωνική αλλαγή που σημειώθηκε στη Δ. Ευρώπη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 οδήγησε στην εξασθένιση των παραδοσιακών κοινωνικών αντιθέσεων και απελευθέρωσε τους ανθρώπους από παραδοσιακούς δεσμούς με πόλους αναφοράς την τάξη, τη θρησκεία και την οικογένεια. Σε αντίθεση με τα ‘’παλαιά’’ κοινωνικά κινήματα (αγροτικά, εργατικά, εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα) τα οποία ήταν προϊόντα της οικονομικής ανέχειας, της κοινωνικής εξαθλίωσης και της πολιτικής καταπίεσης που υφίστατο η μάζα του πληθυσμού κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, η εμφάνιση των νέων κοινωνικών κινημάτων και των οργανώσεων αντανακλά τη μετατόπιση της κοινωνικής προβληματικής σε μεταϋλιστικά ζητήματα (αναζήτηση μιας καλύτερης ποιότητας ζωής).

Η Κοινωνία των Πολιτών ως Τρίτος Πόλος Εξουσίας

Η ανάλυση του Ν. Μουζέλη για την κοινωνία των πολιτών σε χώρες ύστερης ανάπτυξης (πχ Ελλάδα), φανερώνει ότι ο τρόπος λειτουργίας του Κράτους διαμορφώνει την ικανότητα ή την αδυναμία εξορθολογισμού της δομής του, καθώς και την ισορροπημένη ή ανισόρροπη οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας. Η ισχυρή Κοινωνία των Πολιτών προϋποθέτει την ύπαρξη Κράτους Δικαίου, τις καλά οργανωμένες μη κρατικές ομάδες συμφερόντων και ισορροπημένο πλουραλισμό μεταξύ επιμέρους συμφερόντων. Σταδιακά, η διαδικασία εκσυγχρονισμού των παραπάνω αναφορών οδηγεί σε επέκταση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, έτσι ώστε οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες με σχετικά αυτόνομο τρόπο. Οι χώρες της ύστερης ανάπτυξης δεν πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις, επειδή ο ρόλος του Κράτους, η μορφή πολιτικής ένταξης και το είδος του εθνικισμού διαφέρουν από άλλες κοινωνίες.

Η Κοινωνία των Πολιτών δεν πρόκειται να υποκαταστήσει το Κράτος ή την Αγορά, αλλά η δράση της εμπλουτίζει το κοινωνικό μοντέλο και ενισχύει τους μηχανισμούς ελέγχου όλων των εξουσιών.

Οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών είναι ιδιωτικές (μη κυβερνητικές), αυτοδιοικούμενες, λειτουργούν σε ένα θεσμικό / επίσημο πλαίσιο, δεν αποσκοπούν κυρίως στην απόκτηση κερδών και σε καμία περίπτωση αυτά δε διανέμονται στα μέλη τους και βασίζονται στην εθελοντική συμμετοχή.

Η αυτονομία και η ισχύς της Κοινωνίας των Πολιτών συνεπάγονται την ανάληψη του ρόλου ενός ουσιαστικού και όχι τυπικού συνομιλητή της εξουσίας. Μια αυτόνομη και ευρύτερη κοινωνία πολιτών μπορεί ως ένα βαθμό να υπαγορεύσει τους όρους της στην κεντρική διοίκηση, με την έννοια να δεχθούν οι κρατικοί φορείς την εκπροσώπηση, αν όχι τη συμμετοχή της στο σχεδιασμό και στην εφαρμογή της πολιτικής.

Αντί επιλόγου

Καταληκτικά, η ΚτΠ, το σύνολο των Μη Κερδοσκοπικών επαγγελματικών και εθελοντικών οργανώσεων, των κοινωνικών κινημάτων και των Μη Κυβερνητικών Οργανισμών διακρίνεται λειτουργικά και οργανικά από το Κράτος και την Οικονομία ως ο χώρος της μη καταναγκαστικής ανθρώπινης συσσωμάτωσης και ως ένα πεδίο προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των βασικών ελευθεριών των ευάλωτων ομάδων της κοινωνίας.