Η Ερμηνεία του Deleuze για τον Foucault | Γ: O Foucault ως “Χαρτογράφος”

Πέτρος Μετάφας

Το 1975 ο Foucault όλα δείχνουν ότι είναι ο πρώτος που καταφέρνει να επεξεργαστεί αυτή τη νέα σύλληψη για την εξουσία, την οποία όλοι αναζητούσαμε… Σε σχέση με τον «αριστερισμό» αυτή η αντίληψη για τον Deleuze ενέχει «μια βαθιά πολιτική καινοτομία, σε αντίθεση με κάθε θεωρία για το κράτος». [1]

—— — ——————–

[1] Deleuze: Foucault, εκδ. Πλέθρον 2005, σελ. 229.

——- ————————-

Στο Επιτήρηση και Τιμωρία, χωρίς να διατυπώνει “θέσεις”, προτείνει την απάρνηση των “αξιωμάτων” που «καθόρισαν την παραδοσιακή τοποθέτηση της αριστεράς»:[2]

 

Επομένως:

(α) Η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία μιας τάξης, δεν είναι κτήση αλλά στρατηγική. Διατάξεις, τεχνικές, χειρισμοί, τακτικές και στρατηγικές θέσεις, αναρίθμητα σημεία αντιπαράθεσης και εστίες αστάθειας… Ο «λειτουργισμός» που προκύπτει εδώ δεν αμφισβητεί την ύπαρξη των τάξεων και της πάλης τους: τις περιγράφει μέσω ενός διαφορετικού πίνακα.

(β) Η εξουσία δεν ταυτίζεται με την κρατική εξουσία ‘ το κράτος είναι «συνισταμένη». Οι κοινωνίες μας ορίζονται ως «πειθαρχικές». Ο λειτουργισμός του Foucault συμπληρώνεται παρατηρεί ο Deleuze, από μια «σύγχρονη τοπολογία»: η εξουσία είναι τοπική διότι δεν είναι ποτέ σφαιρική, αλλά δεν είναι τοπική ή εντοπίσιμη διότι είναι διάχυτη.

(γ) Η εξουσία του κρατικού μηχανισμού δεν υποτάσσεται σε ένα τρόπο παραγωγής που λειτουργεί ως «υποδομή»: παρά τη σχέση που υπάρχει μεταξύ καθεστώτων τιμωρίας και συστημάτων παραγωγής, δεν υφίσταται ένας «σε τελική ανάλυση» οικονομικός καθορισμός. Η οικονομία, το εργοστάσιο, «προϋποθέτουν ήδη αυτούς τους μηχανισμούς εξουσίας που ασκούνται ήδη εκ των έσω στα σώματα και στις ψυχές», που ασκούνται ήδη επί παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων. Η «λειτουργική μικροανάλυση» λέει ο Deleuze, παραμερίζει κάθε στοιχείο «πυραμιδοειδούς λογικής που εξακολουθούσε να εμπεριέχει η μαρξιστική απεικόνιση, προς όφελος μιας αυστηρής εμμένειας στα πλαίσια της οποίας οι εστίες εξουσίας και οι πειθαρχικές τεχνικές σχηματίζουν συνυφασμένα τμήματα από τα οποία περνούν ή στα οποία διαμένουν, ως ψυχές και ως σώματα, τα άτομα […]». “Η” εξουσία λοιπόν χαρακτηρίζεται: από «εμμένεια» του πεδίου της χωρίς υπερβατική ενοποίηση, από συνέχεια των γραμμών της δίχως σφαιρική συγκεντροποίηση, από συνάφεια των τμημάτων της δίχως διακριτή ολοποίηση: είναι ένας «σειριακός χώρος».

(δ) Η εξουσία δεν έχει «ουσία» γιατί είναι τελεστικής φύσεως ‘ και δεν συνιστά «κατηγόρημα» αλλά σχέση.

(ε) Η εξουσία δεν ενεργεί δια της ιδεολογίας ακόμη και όταν ασκείται στις ψυχές ‘όταν ασκείται στα σώματα αυτό δεν γίνεται κατ’ ανάγκην δια της βίας ή της καταστολής. Η εξουσία παράγει πραγματικότητα, πριν να καταστείλει ‘παράγει αλήθεια πριν να ιδεολογικοποιήσει ή να συγκαλύψει.

(στ) Η αντίθεση «νόμου-παρανομίας» οφείλει να αντικατασταθεί από τον συσχετισμό «ανομιών και νόμων»: ο νόμος διαχειρίζεται τις ανομίες, συνιστά πάντοτε «σύνθεση ανομιών τις οποίες τυποποιεί και ως εκ τούτου διαφοροποιεί». Ο νόμος δεν συνιστά “κατάσταση ειρήνης” ή “αποτέλεσμα ενός κερδισμένου πολέμου”: είναι ο ίδιος ο πόλεμος, η στρατηγική του διεξαγόμενου πολέμου.

 

Όλα δείχνουν λοιπόν ότι κάτι νέο προέκυψε μετά τον Marx. Φαίνεται ότι «διαλύθηκε ένα είδος συνεργίας γύρω από το ζήτημα του κράτους». Η μάχη χαρακτηρίζεται από τοπικές τακτικές και στρατηγικές συνόλου. Και το ερώτημα «είναι πάντα το ίδιο: Τι να κάνουμε;». Το θεωρητικό προνόμιο που δίνεται στο κράτος συνεπιφέρει την αντίληψη περί καθοδηγητικού συγκεντροποιητικού κόμματος που καταλαμβάνει την κρατική εξουσία.

Αντιστρόφως, η οργανωτική λογική του κόμματος θεμελιώνεται βάσει αυτής της θεωρίας της εξουσίας. «Αυτό είναι, γράφει ο Deleuze το επίδικο αντικείμενο του βιβλίου του Foucault: μια διαφορετική θεωρία, μια διαφορετική πρακτική αγώνων, μια διαφορετική στρατηγική οργάνωση». [3]

Υπάρχουν σύμφωνα με την ανάλυση του Foucault, δύο είδη σχηματισμών: σχηματισμοί λόγου και «σχηματισμοί εκτός λόγου, ή περιβάλλοντος». Μεταξύ των δύο δεν υπάρχει αντιστοιχία ή ισομορφισμός, ούτε σχέση άμεσης αιτιότητας, ούτε σχέση συμβολοποίησης. Τι είναι λοιπόν η φυλακή; Ένας σχηματισμός περιβάλλοντος (σωφρονιστικό περιβάλλον) και μια «μορφή περιεχομένου» (περιεχόμενο είναι ο φυλακισμένος), τα οποία δεν παραπέμπουν ωστόσο σε ένα σημαίνον του οποίου θα αποτελούσαν σημαινόμενα:

 

παραπέμπουν σε διαφορετικές έννοιες όπως παραβατικότητα ή παραβάτης, οι οποίες εκφράζουν έναν νέο τρόπο να δηλωθούν τα αδικήματα, ή οι ποινές και τα υποκείμενά τους. Αυτόν τον σχηματισμό αποφάνσεων θα ονομάσει ο Deleuze «μορφή έκφρασης».

 

Μολονότι λοιπόν αυτές οι μορφές εμφανίστηκαν ταυτόχρονα τον 18ο αιώνα είναι εν τούτοις ετερογενείς. Το ποινικό δίκαιο ιστορικά θα καταλήξει να αποφαίνεται για τα εγκλήματα και τις τιμωρίες με όρους υπεράσπισης της κοινωνίας: ένα «γλωσσικό σύστημα» που ταξινομεί, μεταφράζει, υπολογίζει ποινές ‘η φυλακή θα εκφράσει έναν νέο τρόπο δράσης επί των σωμάτων εκπορευόμενη από έναν ορίζοντα που δεν έχει καμία σχέση με το ποινικό δίκαιο ‘σχετίζεται με το ορατό, είναι η ίδια μια ορατότητα: η φυλακή πριν ακόμη γίνει κτίσμα συνιστά έναν «τρόπο φωτισμού» που ορίζεται από τον «πανοπτισμό».

—–

[2] Deleuze: Foucault, εκδ. Πλέθρον 2005, σελ. 53. Ο αριστερισμός λέει ο Deleuze, διατήρησε κάποιες πλευρές του μαρξισμού που τον οδήγησαν στην επαναφορά παλαιών μορφών πολιτικής πρακτικής, …«του σταλινισμού συμπεριλαμβανομένου».

[3] Deleuze: Foucault, εκδ. Πλέθρον 2005, σελ. 63.

—-

Μορφή του αποφάνσιμου λοιπόν εν αντιθέσει με τη μορφή του ορατού. Ως «μορφή περιεχομένου» η φυλακή διαθέτει βέβαια και δικές της αποφάνσεις, και όμοια το ποινικό δίκαιο ως μορφή έκφρασης έχει τα δικά του περιεχόμενα. Οι δύο μορφές μέσα από μια συνεχή ώσμωση εισχωρούν και ανταλλάσσουν συνεχώς τμήματα: το ποινικό δίκαιο οδηγεί στη φυλακή και η τελευταία αναπαράγει την παραβατικότητα, την κτιστά αντικείμενο, υλοποιεί στόχους (υπεράσπιση της κοινωνίας, μετασχηματισμός του κατάδικου κλπ.). Η μία μορφή προϋποθέτει την άλλη.

Υπάρχει εδώ εν γένει κάποια κοινή αιτία, εμμενής στο κοινωνικό πεδίο; Πώς διασφαλίζεται η συναρμογή των δύο σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση; Η μορφή λέει ο Deleuze έχει εν προκειμένω δύο σημασίες: διαμορφώνει ή οργανώνει υλικές πραγματικότητες και διαμορφώνει ή στοχοθετεί λειτουργίες, τους παρέχει στόχους. Η φυλακή, όπως το εργοστάσιο ή το νοσοκομείο, το σχολείο, ο στρατώνας, αποτελούν «έμμορφες υλικές πραγματικότητες». Η τιμωρία συνιστά «μορφοποιημένη ή τυποποιημένη λειτουργία», όπως η περίθαλψη η εκπαίδευση ή ο εξαναγκασμός στην εργασία.

Το αφηρημένο σχήμα που αντιστοιχεί στον «πανοπτισμό» δεν είναι «βλέπω όντας αθέατος» αλλά επιβάλλω μια συμπεριφορά σε μια ανθρώπινη πολλαπλότητα:

προϋπόθεση, πρώτον η πολλαπλότητα να έχει περισταλθεί σε περιορισμένο χώρο, και δεύτερον η επιβολή της συμπεριφοράς γίνεται μέσω κατανομής στο χώρο και διευθέτησης του χρόνου κλπ.

Οι μεταβλητές εδώ είναι: (1) άμορφες ανοργάνωτες υλικές πραγματικότητες και (2) μη-τυποποιημένες μη-στοχοθετημένες λειτουργίες.

Πώς να αποκαλέσουμε αυτή τη νέα «αμορφική διάσταση»; Σε μία περίπτωση ο Foucault την κατονομάζει με το ακριβές της όνομα: είναι ένα «διάγραμμα»: μια λειτουργία που «πρέπει να διαχωρίζεται από κάθε εξειδικευμένη χρήση».[4] Το «διάγραμμα» είναι μια χωροχρονική πολλαπλότητα ‘ο χάρτης, μια χαρτογραφία συνεκτατή με ολόκληρο το κοινωνικό πεδίο, «είναι μια αφηρημένη μηχανή», μια «σχεδόν βουβή και τυφλή μηχανή» μολονότι κάνει τους άλλους να μιλούν και να βλέπουν.

Στην ιστορία υπάρχουν τόσα διαγράμματα όσα και κοινωνικά πεδία. Το διάγραμμα για παράδειγμα και η μηχανή που αντιστοιχούν στην παλαιά κυριαρχική εξουσία βρίσκονται πιο κοντά στο θέατρο παρά στο εργοστάσιο.[5] Υπάρχουν ενδιάμεσα διαγράμματα καθώς μεταβαίνουμε από μια κοινωνία σε άλλη. Το διάγραμμα είναι ρευστό και ασταθές: είναι εν τέλει «δια-κοινωνικό» και «εν τω γίγνεσθαι». Δεν λειτουργεί για να αναπαραστήσει έναν προϋπάρχοντα κόσμο αλλά για να παράγει έναν νέο τύπο πραγματικότητας, ένα νέο μοντέλο αλήθειας «πλάθει την ιστορία».

Το «διάγραμμα» είναι η έκθεση των σχέσεων δύναμης που συγκροτούν την εξουσία. Οι σχέσεις εξουσίας είναι μικροφυσικές, στρατηγικές, πολυσημειακές, διάχυτες ‘καθορίζουν ενικότητες, σχηματίζουν λειτουργίες’.

Το διάγραμμα, η αφηρημένη μηχανή, είναι «ο χάρτης των σχέσεων δύναμης, χάρτης πυκνότητας και έντασης». Δεν υπάρχει εδώ καμία ομοιότητα με ιδεολογική υπερδομή ή οικονομική υποδομή – το διάγραμμα λεει ο Deleuze «επενεργεί ως εμμενής μη-ενοποιητική αιτία» συνεκτατή με το κοινωνικό πεδίο. Τι σημαίνει εδώ, «εμμενής αιτία»; «Εμμενής είναι η αιτία που ενεργοποιείται, ενσωματώνεται και διαφοροποιείται στο αποτέλεσμά της» ή, αλλιώς, «εκείνη η αιτία που την ενεργοποιεί, την ενσωματώνει και τη διαφοροποιεί το αποτέλεσμά της». Αυτό σημαίνει ότι η αιτία και το αποτέλεσμα, η αφηρημένη μηχανή και οι συγκεκριμένες συναρμογές («συστήματα») συσχετίζονται και προϋποτίθενται αμοιβαία.

Οι σχέσεις εξουσίας (μόνο δυνητικές, δυναμικές, μοριακές, ρευστές) ορίζουν μόνο δυνατότητες (πιθανότητες διάδρασης), εκτός και εάν ενταχθούν σε ένα μακροσκοπικό σύνολο που θα μορφοποιήσει τη ρέουσα ύλη τους. Η ενεργοποίηση συνιστά επιπρόσθετα σταδιακές ολοκληρώσεις, αρχικά τοπικές εν συνεχεία σφαιρικές. Οι συγκεκριμένες συναρμογές (σχολείο, εργοστάσιο, στρατός κλπ.) επιχειρούν να ενσωματώσουν υποστάσεις (παιδιά, εργαζόμενους, στρατιώτες κλπ.) και στοχοθετημένες λειτουργίες (εκπαίδευση κλπ.) ενώ το κράτος προωθεί μια σφαιρική ενσωμάτωση. Τέλος, η ενεργοποίηση-ενσωμάτωση είναι ταυτόχρονα και διαφοροποίηση.

——— ———–

[4] Επιτήρηση και Τιμωρία, σελ. 271.

[5] Διάγραμμα υπάρχει και στις παλαιές κυριαρχικές κοινωνίες: εκεί οι διαγραμματικές κατηγορίες είναι “παρακράτηση” και “απόφαση για το θάνατο”. Μπορούμε ακόμη να αναζητήσουμε τις κατηγορίες και άλλων διαγραμμάτων: του ποιμαντικού, του αρχαιοελληνικού ή του ρωμαϊκού κλπ. Το πειθαρχικό διάγραμμα ασφαλώς δεν αποτελεί το τέλος του καταλόγου (Deleuze: Foucault, εκδ. Πλέθρον 2005, σελ. 145).

——- ————– 

Διαβάστε Επίσης:

Η Ερμηνεία του Deleuze για τον Foucault | Α: Για τον “Θάνατο του Ανθρώπου”

Η Ερμηνεία του Deleuze για τον Foucault | Β: Απόλαυση και Επιθυμία                

 

Για να ενεργοποιηθεί ένα στοιχείο είναι αναγκαίο να διασπαστεί δημιουργώντας αποκλίνουσες μορφές. «Εκεί ακριβώς, λεει ο Deleuze εμφανίζονται οι μεγάλες δυαδικότητες των τάξεων, των κυβερνώντων και των κυβερνώμενων, του ιδιωτικού και του δημόσιου». Αλλά επιπλέον εκεί αποκλίνουν δύο διακριτές μορφές ενεργοποίησης: η μορφή έκφρασης και η μορφή περιεχομένου, η μορφή του λόγου και πέραν του λόγου μορφή, η μορφή του ορατού και η μορφή του αποφάνσιμου.

Κάθε “σύστημα” τελικά, είναι «ένας πολτός ορατού και αποφάνσιμου» (το σωφρονιστικό σύστημα συνενώνει λέει ο Foucault λόγους και αρχιτεκτονικές, προγράμματα και μηχανισμούς).

Συγκεκριμένες λοιπόν «μηχανές» είναι οι συναρμογές, τα δίμορφα συστήματα – αφηρημένη μηχανή είναι το αμορφικό διάγραμμα. Οι μηχανές είναι κοινωνικές πριν λάβουν τεχνικό χαρακτήρα ‘ υπάρχει δηλαδή μια ανθρώπινη τεχνολογία πριν να υπάρξει υλική τεχνολογία: η τελευταία για να υπάρξει πρέπει πρώτα τα εργαλεία, οι υλικές μηχανές να επιλεγούν από ένα διάγραμμα και να ενταχθούν σε συναρμογές. Η τεχνολογία είναι πρώτα κοινωνική και εν συνεχεία γίνεται τεχνική. [6]

Παράδειγμα: η φυλακή κατέχει περιθωριακή θέση στις κυριαρχικές κοινωνίες ‘ δεν υφίσταται ως σύστημα παρά μόνο όταν ένα νέο διάγραμμα (το πειθαρχικό) θα την ωθήσει να περάσει το «τεχνολογικό κατώφλι».[7]

Άλλοτε οι συναρμογές αποτελούν άκαμπτα τμήματα διαχωρισμένα από στεγανά ή μορφικές ασυνέχειες, άλλοτε αντιθέτως επικοινωνούν: η αφηρημένη μηχανή τους δίνει μια εύκαμπτη υφή, και μοιάζουν η μια με την άλλη σαν να πρόκειται για μεταβλητές μιας συνεχούς συνάρτησης δίχως τύπο (το εργοστάσιο ή το σχολείο είναι ήδη φυλακές…). Κάθε συναρμογή πραγματώνει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό την αφηρημένη μηχανή: οι συναρμογές ως «συντελεστές πραγμάτωσης του διαγράμματος» – όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός πραγμάτωσης τόσο περισσότερο η αντίστοιχη συναρμογή διαχέεται στις υπόλοιπες και αναλογεί σε ολόκληρο το κοινωνικό πεδίο.

Οι συντελεστές ποικίλουν από τη μια συναρμογή στην άλλη, ενώ επίσης ο συντελεστής μιας μόνης συναρμογής μεταβάλλεται περνώντας από το ένα κοινωνικό πεδίο σε άλλο ή και στα πλαίσια του ίδιου πεδίου. (Η φυλακή για παράδειγμα είχε τουλάχιστον τρία στάδια εξέλιξης). Υπάρχει μια ιστορία τω συναρμογών, όπως υπάρχουν μεταλλαγές και γίγνεσθαι των διαγραμμάτων.

Ο Foucault σύμφωνα με τον Deleuze δεν είναι «ο στοχαστής του εγκλεισμού», «αυτό είναι εντελώς λάθος», παρανόηση που μας εμποδίζει να συλλάβουμε το σφαιρικό του σχέδιο. Στην πραγματικότητα ο εγκλεισμός υπήρξε δευτερεύον δεδομένο. Η φυλακή παραπέμπει μέσω της άκαμπτης τμηματικής υφής της, σε μια ευκίνητη λειτουργία, μια ελεγχόμενη κυκλοφορία, ένα ολόκληρο δίκτυο. Οι συναρμογές εγκλείουν «στο έξω», ή μέσω αποκλεισμού, και επιπλέον ό,τι ισχύει για τον σωματικό εγκλεισμό ισχύει επίσης και για την ψυχική εσωτερικότητα.

Το ζήτημα είναι μεθοδολογικό για τον Deleuze: αντί να κατευθυνθούμε προς έναν «πυρήνα εσωτερικότητας» που θα ήταν «ουσιώδης» πρέπει να αποδιώξουμε την απατηλή εσωτερικότητα για να αποδώσουμε τις λέξεις και τα πράγματα την συστατική τους εξωτερικότητα. Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις βαθμίδες: υπάρχει το έξω ως άμορφο στοιχείο δυνάμεων ‘ υπάρχει το εξωτερικό ως περιβάλλον συγκεκριμένων συναρμογών, όπου ενεργοποιούνται οι σχέσεις δυνάμεων ‘ υπάρχουν τέλος οι μορφές εξωτερικότητας. Όλα αυτά συναποτελούν αυτό που παρουσιάζεται ως «σκέψη του έξω».

Δυνάμεις εμφανίζονται σε κάθε σχέση ενός σημείου με ένα άλλο. Το διάγραμμα είναι ένα γίγνεσθαι δυνάμεων, είναι μια υπέρθεση χαρτών. Από το ένα διάγραμμα στο άλλο εμφανίζονται νέοι χάρτες. Γι’ αυτό υπογραμμίζει ο Deleuze, κάθε διάγραμμα περιέχει, παραπλεύρως των σημείων που διασυνδέει, σημεία τα οποία είναι σχετικώς ελεύθερα ή αποδεσμευμένα, «σημεία δημιουργικότητας, μεταλλαγής και αντίστασης. Και ίσως από αυτά θα έπρεπε να ξεκινήσουμε για να κατανοήσουμε μετά το σύνολο».[8] Μόνο «με βάση τους αγώνες της κάθε εποχής» μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαδοχή των διαγραμμάτων.

——- ——-

[6] «το εργαλείο είναι συνέπεια, όχι πια αιτία» (F. Braudel).

[7] Επιτήρηση και Τιμωρία, σελ. 293.

[8] Deleuze: Foucault, εκδ. Πλέθρον 2005, σελ. 83.

—— ——–