Δήμητρα Κογκίδου | Η εξάλειψη του φαινομένου της έμφυλης βίας είναι ευθύνη και υποχρέωση όλων μας

Δήμητρα Κογκίδου,

Καθηγήτρια, Πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας στο ΑΠΘ

Παρά το γεγονός ότι  έχουν γίνει πολλά βήματα σε νομικό / θεσμικό επίπεδο για την προώθηση της ισότητας των φύλων, αυτή η τυπική διάσταση ωστόσο δεν αρκεί για να δημιουργηθούν οι συνθήκες πραγματικής ισότητας καθώς οι παράγοντες που οδηγούν σε διακρίσεις και ανισότητες εκτείνονται πολύ πιο πέρα από τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι νόμοι. Στην καθημερινότητα οι γυναίκες υφίστανται ακόμη διακρίσεις και ζουν με άνισους όρους καθώς η ουσιαστική ισότητα δεν έχει κατακτηθεί και εδώ ας μη ξεχνάμε ότι αυτό δεν ισχύει για όλες τις γυναίκες και παντού καθώς πέρα από την έμφυλη ταυτότητα και άλλες διαστάσεις αποτελούν, επίσης, βάση για ανισότητες και πολλαπλές διακρίσεις. Υπάρχουν και ομάδες γυναικών που είναι πιο εκτεθειμένες σε ακραίες μορφές βίας λόγω ρατσισμού, ομοφοβίας, τρανσφοβίας –όπως οι ομοφυλόφιλες και τρανς γυναίκες, οι μετανάστριες, οι προσφύγισες, οι γυναίκες με αναπηρίες, με ψυχιατρικά προβλήματα, οι οροθετικές, τα θύματα της εμπορίας ανθρώπων, γυναίκες που ανήκουν σε μειονότητες, οι γυναίκες σε εμπόλεμες ζώνες.

Διαβάστε επίσης: Τόσο σε καταστάσεις πολέμου, όσο και ειρήνης η έμφυλη βία είναι παρούσα

Αν και είναι αισιόδοξο το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε στην Ευρώπη και διεθνώς την εμφάνιση κινημάτων που θέτουν ξανά στο δημόσιο διάλογο διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι κατακτήσεις στον τομέα της ισότητας των φύλων είναι αναστρέψιμες και εύθραυστες καθώς υπάρχουν νεοφιλελεύθερες, ακροδεξιές και  συντηρητικές επιθέσεις.  

Ένα παράδειγμα που αντανακλά άμεσα το έλλειμμα ισότητας των φύλων που  υπάρχει στην πράξη είναι το φαινόμενο της έμφυλης βίας. Η δημοσίευση των δεδομένων από την Πανευρωπαϊκή έρευνα ‘’Βία κατά των γυναικών’’ (2014) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA) που είναι η μεγαλύτερη έρευνα  για την έμφυλη  βία στην ΕΕ καταδεικνύει ότι η βία κατά των γυναικών συνιστά μια εκτεταμένη και ευρεία παραβίαση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων με επιπτώσεις στις ζωές πολλών γυναικών στην ΕΕ. Αυτό αντανακλά  άμεσα το έλλειμμα ισότητας που υπάρχει στην πράξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση όπου ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η ισότητα των φύλων έχει κατακτηθεί θεσμικά.

Χρειάζεται να γίνουν πολλά βήματα ακόμα για τη διαφύλαξη και εμβάθυνση της ισότητας, της αλληλεγγύης, της υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημοκρατίας. Η βία κατά των γυναικών, σε όλες τις μορφές της, πέρα από το γεγονός ότι αποτελεί διάκριση με βάση το φύλο και συνιστά παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών, αποτελεί  πλήγμα κατά του δικαιώματος στην ελευθερία, στην αξιοπρέπεια, στην ασφάλεια, στη σωματική και ψυχική ακεραιότητα και υγεία κάθε γυναίκας που την υφίσταται και εμπόδιο στην ανάπτυξη μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης αποτελεί ένα  πολύ σημαντικό βήμα για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών (η Ελλάδα την είχε υπογράψει παλαιότερα και τον Μάρτιο του 2018 την κύρωσε στη βουλή μαζί με τον εφαρμοστικό της νόμο). Στην Ελλάδα, η δημιουργία δομών για την καταπολέμηση της βίας (24ωρη τηλεφωνική γραμμή SOS 15900, λειτουργία ενός δικτύου Συμβουλευτικών Κέντρων Γυναικών και  ξενώνων για τη στήριξη των γυναικών που πέφτουν θύματα βίας και η εκστρατεία ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης με εκδηλώσεις και ειδικές δράσεις που υλοποιεί κυρίως η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων αναμένεται να επιδράσει ευνοϊκά στο μέλλον έτσι ώστε να αυξηθεί η συνειδητοποίηση, η αναφορά και η αναζήτηση βοήθειας στις περιπτώσεις έμφυλης βίας.

Στην πορεία για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας, πέρα από τις πολιτικές και τους θεσμοθετημένους κανόνες που επικρατούν, ανάμεσα στα πιο κρίσιμα  σημεία είναι οι αντιλήψεις και συμπεριφορές που την επιτρέπουν ή ακόμα και την ενθαρρύνουν. Στο πλαίσιο αυτό η  παρέμβαση στο επίπεδο των αντιλήψεων για τους έμφυλους ρόλους και προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό παίζουν σημαντικό ρόλο. Ας σκεφθούμε ότι αν τμήμα της έμφυλης κοινωνικοποίησης των αγοριών είναι η βία, τότε  δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η έμφυλη βία.  Αν στυλοβάτης του ηγεμονικού ανδρισμού είναι ο μισογυνισμός δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι δεν παίρνουν σοβαρά υπόψη τους τι λένε, τι θέλουν και τι νιώθουν οι γυναίκες.

Η πρόληψη της έμφυλης βίας  ξεκινά στην πρώιμη παιδική ηλικία

Προγράμματα που ενδυναμώνουν τη νεολαία για να κάνει θετικές αλλαγές στις κοινότητές τους συμβάλουν στην πρόληψη της έμφυλης βίας. Οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, οι εργοδότες και οι πολιτικοί μπορούν να εγκαθιδρύσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές για ασφαλή περιβάλλοντα, μη ανεκτικά στην έμφυλη βία.

Η πρόληψη της έμφυλης βίας απαιτεί συνεχείς και συστηματικές πρωτοβουλίες σε πολλά επίπεδα και πρέπει να ξεκινά από την πρώιμη παιδική ηλικία. Χρειάζεται, επίσης, να αξιοποιηθούν όλα τα επιστημονικά δεδομένα για να αναπτύξουμε αποτελεσματικά προγράμματα πρόληψης για  κάθε ηλικιακή ομάδα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

1. Γνωρίζουμε ότι η διδασκαλία των δεξιοτήτων της ενσυναίσθησης, της επικοινωνίας και της επίλυσης προβλημάτων είναι απαραίτητες για την πρόληψη της έμφυλης βίας. Τι εμπειρίες αποκτούν, όμως, τα αγόρια μέσα από το παιχνίδι από την πρώιμη παιδική ηλικία;

Το γεγονός ότι υπάρχει έμφυλος διαχωρισμός των παιχνιδιών έχει ως αποτέλεσμα, πέρα από το γεγονός ότι αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα, τα αγόρια και τα κορίτσια να μην αποκτούν ένα μεγαλύτερο εύρος εμπειριών και δεξιοτήτων περιορίζοντας έτσι τις δυνατότητες ολόπλευρης ανάπτυξής τους, την εκπαιδευτική επιτυχία και τις επαγγελματικές τους επιλογές αργότερα. Μια σοβαρή συνέπεια είναι ότι στερεί τη δυνατότητα στα αγόρια να αποκτήσουν μια από τις πιο σημαντικές και κρίσιμες δεξιότητες για τον 21^ο αιώνα που είναι η ενσυναίσθηση. Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης –όπως και της συναισθηματικής ωριμότητας και άλλων διαπροσωπικών δεξιοτήτων – θα πρέπει να επιδιώκεται όχι μόνον στο πλαίσιο του παιχνιδιού, αλλά και αργότερα  στο πλαίσιο του σχολείου  καθώς είναι μια σημαντική δεξιότητα για την επιτυχία στην προσωπική  ζωή, αλλά και στον τομέα της εργασίας. Επίσης, τα αγόρια αποκτούν πολλές εμπειρίες με παιχνίδια που δίνουν έμφαση στη βία, στην ανταγωνιστικότητα, στον κίνδυνο, στη διέγερση και αναπαράγουν εικόνες και πρακτικές ενός ηγεμονικού ανδρισμού. Παιχνίδια με υπερ-ήρωες αναπαράγουν μια κουλτούρα μάχης που βασίζεται στο σώμα, στην εικόνα του σώματος, στη δυναμική δράση, στον ανταγωνισμό και στην αντιπαλότητα και που έχει ως  στόχο τη νίκη και τη διαφύλαξη του κύρους  των παικτών. Δηλαδή, στην απόκτηση της ιδεολογίας της δύναμης, του ανταγωνισμού, της κυριαρχίας, του θάρρους, της  μη έκφρασης των συναισθημάτων που αποτελούν βασικά κριτήρια του ηγεμονικού ανδρισμού. 

Η βία είναι το πιο προβληματικό χαρακτηριστικό ιδιαίτερα των παιχνιδιών που θεωρούνται ‘’κυρίως αγορίστικα’’. Στην πράξη, ενθαρρύνοντας τα αγόρια να παίζουν κυρίως με αυτά τα παιχνίδια, αποδεχόμαστε σιωπηρά αυτές τις συμπεριφορές, ‘’διδάσκουμε’’ στα αγόρια τη βία – χωρίς να υπάρχουν πάντοτε ευδιάκριτα όρια – και εμμέσως νομιμοποιούμε την έμφυλη βία.

Δείτε επίσης: Δήμητρα Κογκίδου “Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο” – Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά

2. Γνωρίζουμε ότι η πρόληψη της έμφυλης βίας περιλαμβάνει την προώθηση υγιούς σεξουαλικής συμπεριφοράς μέσω της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης που επικεντρώνεται στον σεβασμό του εαυτού μας και των άλλων, στην επικοινωνία και στη συναίνεση.

Για παράδειγμα, το πανεπιστήμιο  του Cambridge εξετάζει το ενδεχόμενο να οργανώσει υποχρεωτικά –για φοιτητές και φοιτήτριες- μαθήματα με θέμα τη συναίνεση σε μια προσπάθεια να περιορίσει τη σεξουαλική βία. Τα εργαστήρια που λειτούργησαν πειραματικά περιλάμβαναν συζήτηση αναφορικά με τον ορισμό της συναίνεσης  και στόχευαν στη διάλυση μύθων που σχετίζονται με τη σεξουαλική παρενόχληση. Αναφέρεται: “Η κουλτούρα του βιασμού που μας περιβάλλει πείθει τους ανθρώπους ότι υπάρχουν θολές γραμμές και ότι τα όρια δεν είναι σαφή. Διοργανώνοντας ένα εργαστήριο με θέμα τη συναίνεση δεν ξεκινάμε μια καμπάνια κηρύγματος αλλά προσπαθούμε να εμπλέξουμε τους ανθρώπους στη συζήτηση μέσα από μια θετική προσέγγιση του προβλήματος με στόχο την αντιμετώπισή του».

3. Γνωρίζουμε ότι για να μειωθεί η έμφυλη βία, πρέπει να εξαλειφθεί η πολιτισμική και συλλογική στήριξη βίας και να αντικατασταθεί με τις αρχές της συναίνεσης, του  σεβασμού και της ισότητας των φύλων. Πρέπει να προωθήσουμε υγιείς και ισότιμες σχέσεις.

Ένα σημαντικό ερώτημα στο πλαίσιο αυτό είναι αν η προώθηση υγιούς σεξουαλικής συμπεριφοράς μέσω της σεξουαλικής αγωγής γίνεται στα σχολεία.

Ο επίσημος εκπαιδευτικός θεσμός φαίνεται να αγνοεί το Λόγο περί σεξουαλικότητας, δεν υφίσταται ούτε ‘’μάθημα’’ σεξουαλικής αγωγής, ενώ ορισμένα θέματα μπορούν να συζητηθούν αποσπασματικά σε άλλα αντικείμενα, όπως στην Αγωγή Υγείας.  Η σεξουαλική αγωγή κρίνεται απαραίτητη στο πλαίσιο ενός δια-θεματικού προγράμματος σπουδών, ως τμήμα της καθημερινής σχολικής πρακτικής. Θα πρέπει να έχει ως αντικείμενο την κατανόηση των βιολογικών, κοινωνικοπολιτισμικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών και ηθικών όψεων της έμφυλης σεξουαλικής συμπεριφοράς και όχι να επικεντρώνεται μόνον στη στενή οπτική της βιολογικής αναπαραγωγικής διαδικασίας και  στους κινδύνους για την υγεία. Θα πρέπει να είναι προσανατολισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα, να εξετάζει όλο το εύρος της σεξουαλικής έκφρασης των κοινωνιών μας, να κάνει ισότιμη αναφορά στα θέματα του σεξουαλικού προσανατολισμού,  της ταυτότητας και έκφρασης φύλου, να διερευνά θέματα  που σχετίζονται με αξίες και πολιτισμικές πεποιθήσεις, έμφυλα στερεότυπα, σχέσεις εξουσίας, να εγκαταλείψει την ομοφοβία και τον ετεροσεξισμό και να εστιάζει στην αντικειμενική πληροφόρηση καταρρίπτοντας μύθους και προκαταλήψεις. 

4. Γνωρίζουμε ότι για τη μείωση του κινδύνου σεξουαλικής βίας πρέπει να επενδύσουμε σε προγράμματα πρόληψης που αντιμετωπίζουν τα αίτια της σεξουαλικής βίας.

Η πλειοψηφία των προγραμμάτων πρόληψης που απευθύνονται σε εφήβους και νεαρά άτομα συχνά επικεντρώνεται στη διδασκαλία  στρατηγικών στα κορίτσια και στις νέες γυναίκες  για τη μείωση του κινδύνου επίθεσης. Καθώς συχνά η βία διαπράττεται από  κάποιο γνωστό και αξιόπιστο άτομο, ή κάποιο άτομο που έχει εξουσία, οι παραπάνω στρατηγικές πρόληψης έχουν μειωμένη αποτελεσματικότητα. Αντίθετα, η  πρόληψη πρέπει να επικεντρωθεί κυρίως και στα άτομα που μπορεί στην πραγματικότητα να αποτρέψουν τη βία, δηλαδή στους ‘’δυνητικούς’ δράστες. Υπάρχουν ορισμένα προγράμματα πρόληψης που επιδιώκουν να κατανοήσουν τα αγόρια ότι η σεξουαλική βία δεν είναι ‘’πρόβλημα των γυναικών’’ και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους  στην πρόληψη της βίας. Αυτό γίνεται μέσα από παρεμβάσεις που διευκολύνουν τους νέους να αμφισβητήσουν την ηγεμονική μορφή ανδρισμού που συνδέεται ή προωθεί τη βία και να γνωρίσουν άλλα πρότυπα που δεν συνδέονται με τη βίαιη αρρενωπότητα. Εδώ δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι και ένα ποσοστό αγοριών βιώνουν σεξουαλική βία ή παρενόχληση κατά τη διάρκεια της ζωής τους.  

5. Γνωρίζουμε ότι αν θέλουμε να υπάρξει πρόοδος στην καταπολέμηση της έμφυλης βίας, θα πρέπει να αλλάξουν οι στάσεις και οι συμπεριφορές των ανδρών και γενικότερα οι ανδρικές ταυτότητες.

Πολλές  πρωτοβουλίες για την πρόληψη της έμφυλης βίας απευθύνονται στους άνδρες, διότι κατά ένα μεγάλο μέρος είναι αυτοί που διαπράττουν αυτή τη βία.

Η δόμηση του ανδρισμού διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση της βίας κατά των γυναικών. Πολλές μελέτες μεταανάλυσης τεκμηριώνουν ότι η ύπαρξη σεξιστικών, πατριαρχικών αντιλήψεων αποτελεί σημαντικό παράγοντα πρόβλεψης για τη χρήση βίας κατά των γυναικών. Καθώς το φαινόμενο της έμφυλης βίας γενικά συνδέεται και με τους όρους συγκρότησης των ανδρικών ταυτοτήτων (συσχετίζεται ιδιαίτερα με τη μορφή του ηγεμονικού ανδρισμού), κατά συνέπεια η προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό μπορεί να παίξει κεντρικό ρόλο στο σχεδιασμό προγραμμάτων για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας. 

Καθώς η πρόληψη της έμφυλης βίας  ξεκινά από την πρώιμη παιδική ηλικία δεν πρέπει να ξεχνάμε τον καθοριστικό ρόλο όλων των πολιτισμικών πλαισίων μέσα στα οποία διαμορφώνονται οι έμφυλες ταυτότητες των παιδιών. Πολύ συχνά  ακούμε φράσεις του τύπου ‘’Έτσι είναι τα αγόρια /άνδρες’’ που αναπαράγουν έμφυλες στερεότυπες αντιλήψεις που συνδέονται με τη βία και την έμφυλη βία.  Για να μείνω στην εκπαίδευση, προϋπόθεση αποτελεί  η αντισεξιστική εκπαίδευση  στη δημιουργία μιας κοινωνίας χωρίς έμφυλη  βία.

6. Συμμετοχή των ανδρών στην πρόληψη της έμφυλης βίας

Υπάρχει μια διαρκώς αυξανόμενη συναίνεση στον τομέα της πρόληψης της έμφυλης βίας, ότι πρέπει να εμπλέξουμε και να συνεργαστούμε με τους άνδρες ώστε να τερματιστεί.  Ενώ οι άνδρες έχουν κυρίως αντιμετωπιστεί ως πιθανοί δράστες, τώρα αντιμετωπίζονται και ως ‘’εταίροι’’ στην πρόληψη. Σε όλο τον κόσμο, αυξάνονται οι προσπάθειες για εμπλοκή  των αγοριών και των ανδρών στην πρόληψη της βίας κατά των γυναικών: είτε ως συμμετέχοντες σε εκπαιδευτικά προγράμματα, είτε ως στόχοι εκστρατειών κοινωνικού μάρκετινγκ, είτε ως υπευθύνων για τη χάραξη πολιτικής, είτε ως ακτιβιστών και αλληλέγγυων. Θεωρείται ολοένα και περισσότερο ως δεδομένο ότι πρέπει να εμπλακούν οι  άνδρες στις πρωτοβουλίες  για την πρόληψη της έμφυλης βίας και στη βιβλιογραφία βρίσκουμε αρκετές ανασκοπήσεις  αυτών των πρωτοβουλιών και των αποτελεσματικών στρατηγικών για την εμπλοκή τους, οι οποίες συχνά  βασίζονται σε ευρύτερες προσπάθειες για τη συμμετοχή των ανδρών στην επίτευξη της ισότητας των φύλων. Παρόλο που υπάρχουν ορισμένοι κίνδυνοι, υπάρχουν πολλά θετικά στοιχεία στις πρωτοβουλίες αυτές.

7. Οι άνδρες έχουν λόγους να συμμετέχουν στην καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών.

Η εξάλειψη του φαινομένου της έμφυλης βίας είναι ευθύνη και υποχρέωση όλων μας. Πιστεύουμε ότι η βία αποτελεί ένα ζήτημα που απασχολεί κυρίως τις γυναίκες, αλλά  και οι άνδρες έχουν λόγους να συμμετέχουν στην καταπολέμησή της. Ενώ οι άνδρες απολαμβάνουν το «πατριαρχικό μέρισμα» -δηλαδή ένα σύνολο προνομίων – εξαιτίας της κοινωνικής ιεραρχίας των φύλων – όχι όλοι με τον ίδιο τρόπο -, εν τούτοις μπορούν να κινητοποιηθούν και από άλλα κίνητρα για να συμμετάσχουν στην καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών, όπως η ψυχική ευεξία (καθώς δεν χρειάζεται να συμμορφωθούν στο κυρίαρχο πρότυπο του ηγεμονικού ανδρισμού), από τις καλές σχέσεις με τις συντρόφους και τις κόρες τους,  από το συλλογικό όφελος που θα υπάρξει στην κοινωνία  από τη μείωση της έμφυλης βίας, από τις αξίες τους (ηθικές, πολιτικές κ.ά).