Βρασίδας Πολυμενάκος
Νομικός
Υποψ. Διδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
αντικείμενο Κοινωνιολογία του Δικαίου
1. Η κοινωνική θεωρία πάντα επιχειρούσε να εντοπίσει την βασική αιτία για την κοινωνική δράση. Δηλαδή τις συνθήκες ή τα κίνητρα που τροφοδοτούν την δράση των υποκειμένων. Κατά τους κλασικούς θεωρητικούς της κοινωνιολογίας την πρωτοκαθεδρία είχε η ίδια η κοινωνία και οι δομές-συνθήκες αυτής. Αντίθετα για τους οπαδούς των θεωριών της αυτονομίας και της δράσης το θεμέλιο της δράσης των υποκειμένων ήταν η ίδια η δράση. Διατυπώθηκαν και θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες επιχείρησαν να αντιπαρατεθούν στις δύο ακραίες αυτές θέσεις μέσω μιας μετριοπαθούς ανάλυσης των κοινωνικών και ατομικών παραγόντων που διαμορφώνουν την δράση και την συμπεριφορά των ανθρώπων.
2. Ο κριτικός ρεαλισμός αποτελεί μια ιδιότυπη θεωρητική επιστημονική προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων. Δεν είναι δυνατόν να υπαχθεί σε καμία από τις τρεις κατηγορίες δεδομένης της πολυπλοκότητας των παραγόντων της κοινωνικής δράσης που εισάγει. Το παρόν άρθρο στο πλαίσιο ανάλυσης της κοινωνικής θεωρίας επιδιώκει να εξετάσει την πολυεπίπεδη θεωρητική διάρθρωση του κριτικού ρεαλισμού. Είναι σαφές ότι μια λεπτομερή ανάλυση της θεωρίας του κριτικού ρεαλισμού δεν είναι δυνατή σε μερικές σελίδες, αντ’ αυτού επιδιώκεται η ανάλυση των βασικών σημείων της σχετικής θεωρίας.
3. Πατέρας της θεωρίας του κριτικού ρεαλισμού ήταν ο Roy Bhaskar. Ο Bhaskar επιχείρησε να επανεισάγει το χεγκελιανό στοιχείο στην μαρξική θεωρία προκειμένου αφενός να αναζωογονήσει την μαρξική θεωρία αλλά και να άρει τις αντινομίες τόσο των ντετερμινιστικών θεωρητικών μάκρο-προσεγγίσεων όσο και των βολονταριστικών ερμηνευτικών μίκρο-προσεγγίσεων. Αλλά και των λεγόμενων «μεσαίου» επιπέδου θεωρητικών προσεγγίσεων. Η διάσταση αυτή του έργου του Bhaskar διαφαίνεται περισσότερο στο έργο της Margaret Archer. Πριν προχωρήσει περαιτέρω η ανάλυση του θεωρητικού μοντέλου του κριτικού ρεαλισμού κρίνεται απαραίτητο να αναλυθούν οι θεωρητικές του καταβολές (Ritzer, 2012; Graib, 2001; Marinopoulou, 2017).
4. Όπως ήδη αναφέρθηκε το έργο του Bhaskar ανήκει στο μαρξικό θεωρητικό φάσμα. Μάλιστα έχει έντονα επηρεαστεί από την δομιστική διάσταση του μαρξικού έργου. Οι κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες που καθορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα δεν αποτελούν απλά μια διαπίστωση αλλά ένα πλέγμα δομών που τροφοδοτούν άλλες δομές προσδιορίζοντας την δράση των υποκειμένων. Χαρακτηριστικό το έργο των Louis Althusser, Étienne Balibar και του δικού μας Νικολάου Πουλαντζά που επανακαθόρισε την έννοια της δομής στην μαρξική σκέψη καθιστώντας την κεντρικό παράγοντα της δράσης των δρώντων υποκειμένων (Ritzer, 2012; Πουλαντζάς, 1982; Althusser , 1999; Πουλαντζάς, 2008).
5. Η πολυπλοκότητα της λειτουργίας της δομής αποτέλεσε το κεντρικό ζητούμενο της θεωρίας του κριτικού ρεαλισμού. Η δομή δεν αποτελεί απλά ένα περιοριστικό μηχανισμό της δράσης των υποκειμένων αλλά και ένα πλαίσιο διευκόλυνσης της δράσης τους. Η διπλή φύση της δομής ως περιορισμός και ως διευκόλυνση της δράσης την καθιστά ακόμη περισσότερο ισχυρή απέναντι στις προσπάθειες των δρώντων για περισσότερη αυτονομία. Μια μάκρο-προσέγγιση δεν εντοπίζει αυτήν την διάσταση της δομής, αντίστοιχα μια μίκρο-προσέγγιση δεν αντιλαμβάνεται τον δομικό προκαθορισμό της δράσης (Archer, 1990; Archer, 1990; Bhaskar R. , 2008; Bhaskar R. , Dialectic: The Pulse of Freedom, 2008).
6. Ένα δεύτερο στοιχείο της κοινωνικής θεωρίας του κριτικού ρεαλισμού είναι η τριπλή διαστρωμάτωση της κοινωνικής πραγματικότητας. Η βάση της κοινωνικής πραγματικότητας είναι οι δομές-μηχανισμοί πίσω από τα κοινωνικά φαινόμενα. Αυτές τροφοδοτούν την κοινωνική δράση η οποία με την σειρά της γίνεται αντιληπτή μέσω της εμπειρίας των δρώντων υποκειμένων. Δομές-μηχανισμοί, κοινωνική δράση και εμπειρία των υποκειμένων αποτελούν τρία διαφορετικά επίπεδα της κοινωνικής πραγματικότητας που παρουσιάζουν τόσο το στοιχείο της σχετικής αλληλεξάρτησης όσο και το στοιχείο της σχετικής αυτονομίας (Bhaskar R. , 2008; Bhaskar R. , 2008).
7. Η αυτονομία των διαφορετικών παραγόντων δράσης συνδέεται με τον υπερκαθορισμό τους από την ύπαρξη δομών-μηχανισμών που προϋπάρχουν αυτής της δράσης. Για παράδειγμα οικονομικές, κοινωνικές συνθήκες, πολιτικά προγράμματα, νομικά πλαίσια κλπ. Οι δομές δεν υφίσταται «μεταφυσικά» σαν δομικά πλαίσια της ανθρώπινης γλώσσας ή του ανθρώπινου νου όπως προβλέπει το μοντέλου του κλασικού δομισμού αλλά «υπάρχουν» ως εν δυνάμει μονοπάτια δράσης που «ενεργοποιούνται» μέσω της δράσης των υποκειμένων τα οποία τις αναπαράγουν (Bhaskar R. , 2008; Bhaskar R. , 2008; Archer , 1995; Archer, 1990; Marinopoulou, 2017).
8. Όμως είναι δυνατόν η κοινωνική δράση να μην έχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Σ’ αυτό το σημείο εντοπίζεται η δυνατότητα της αυτονομίας των υποκειμένων. Είναι πιθανό οι δρώντες να επιχειρήσουν να αλλάξουν τις υφιστάμενες κοινωνικές δομές ή ακόμη και να τις καταργήσουν. Η πολιτική δράση αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα κοινωνικής δράσης που μεταβάλλει ή και καταστρέφει κοινωνικές δομές. Η προσέγγιση αυτή από την μια πλευρά δεν αναιρεί την δεσμευτικότητα των δομών και από την άλλη πλευρά αποκλείει μια υπεραπλουστευτική μηχανιστική προσέγγιση της κοινωνικής δράσης.
9. Ο διαχωρισμός μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων της κοινωνικής πραγματικότητας αποτελεί την βασική προϋπόθεση για την ανάλυση της κοινωνικής δράσης. Ειδικότερα η Archer στην κριτική της στον Antony Giddens και μέσω της θεωρίας της μορφογένεσης τονίζει ότι ο διαχωρισμός της δράσης και της δομής είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ουσιαστικότερη προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων διαφορετικά προκύπτει ο κίνδυνος ενός «μεσαίου» αναγωγισμού που θα ρέπει είτε προς την κατεύθυνση των κοινωνικών δομών είτε προς την κατεύθυνση της ατομικής δράσης (Archer , 1995; Archer, 1990).
10. Ο κριτικός ρεαλισμός αποτελεί μια θεωρία που δεν προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της δομής και της δράσης αλλά να το διατηρήσει γιατί χάρις αυτόν επιτυγχάνει την ουσιαστικότερη εξήγηση της κοινωνικής δράσης χωρίς να οδηγείται σε βολονταριστικά σχήματα ανάλυσης προσωπικών αποφάσεων. Είναι λοιπόν μια θεωρία που αντιτίθεται τόσο στην καθαρά μικροκοινωνιολογική προσέγγιση όσο και στην καθαρά μακροκοινωνιολογική προσέγγιση αλλά και στις θεωρίες «μεσαίου» επιπέδου.
11. Για να διαπιστωθεί σε πιο βαθμό αναπαράγεται η δομή μέσω της δράσης ή η δράση μεταβάλλει την δομή (ή και την καταργεί) είναι απαραίτητη η εμπειρική κοινωνική έρευνα. Μέσω αυτής αναδεικνύεται η δυνατότητα δράσης των υποκειμένων (διαφορετικής από την δομικά επιβαλλόμενη). Αυτό καθιστά τον κριτικό ρεαλισμό χρήσιμο εργαλείο στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων.
12. Οι κοινωνικές δομές δεν είναι στατικές αλλά δυναμικές επανακαθορίζονται και μεταβάλλονται. Η Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Μάης του ’68, το Πολυτεχνείο και οποιαδήποτε μαζική πολιτική και κινηματική δράση αποτελούν παραδείγματα της δυνατότητας επανακαθορισμού των δομών ή και καταστροφής τους. Υπό το πρίσμα αυτό ο κριτικός ρεαλισμός αποτελεί ένα χρήσιμο επιστημολογικό εργαλείο για την θεωρητική προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων.
13. Συνοψίζοντας ο κριτικός ρεαλισμός δεν επιχειρεί να εξηγήσει τον διαχωρισμό δομής-δράσης γεφυρώνοντας των απόσταση τους αλλά διατηρώντας την. Η σχετική αυτονομία και των δύο διατηρεί την διαλεκτική τους σχέση και αναδεικνύει τον αγώνα του υποκειμένου για την απελευθέρωση του από τους περιορισμούς που του επιβάλλουν οι δομές.
Βιβλιογραφία
Althusser , L. (1999). Θέσεις. (Ξ. Γιαταγάνας , Μεταφρ.) Αθήνα: Θεμέλιο.
Archer , M. (1995). Realist social theory the morphogenetic approach. Cambridge : University Press.
Archer, M. (1990). Human agency and social structure: a critique of Giddens. In J. Clark, C. Modgil, & S. Modgil, Anthony Giddens: Consensus and Controversy. Cambridge.
Bhaskar, R. (2008). A realist theory of science. London and New York: Routlegde: Taylor and Francis Group.
Bhaskar, R. (2008). A Realist Theory of Science. London and New York: Routledge-Taylor & Francis.
Bhaskar, R. (2008). Dialectic: The Pulse of Freedom. London and New York: Routledge-Taylor & Francis Group .
Graib, I. (2001). Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία. (Π. Λέκκας , Μεταφρ.) Αθήνα: Θεμέλιο.
Marinopoulou, A. (2017). Critical Theory and Epistemology. Manchester: Manchester University Press .
Ritzer, G. (2012). Συγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. (Γ. Χρηστίδης, Μεταφρ.) Αθήνα: Κριτική.
Πουλαντζάς, Ν. (1982). Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις. Αθήνα : Θεμέλιο.
Πουλαντζάς, Ν. (2008). Το κράτος, η εξουσία και ο σοσιαλισμός. Αθήνα: Θεμέλιο.
