Όταν ο άνθρωπος «τιθασεύεται» από τη φύση

Μουζάκη Μαρία [1]

   Τον περασμένο μήνα, όλη η Ευρώπη είχε στραμμένο το βλέμμα της στις εθνικές εκλογές που διεξήχθησαν στη Γερμανία. Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να προξενεί κάποια εντύπωση, μιας και η Γερμανία συνιστά τη μεγαλύτερη οικονομία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και μία από τις μεγαλύτερες οικονομικές και πολιτικές οντότητες σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αυτή την έννοια, οι εκλογές έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ευρωπαϊκή οικονομία, αφού ο σχηματισμός μία σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές σε πολιτικές που εφαρμόζονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όχι μόνο σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτικό, δημιουργώντας νέους συσχετισμούς και δεδομένα στην παγκόσμια σκακιέρα. Την ίδια στιγμή, χιλιάδες πολίτες διαδήλωναν για την κλιματική αλλαγή έξω από τη Μπούντεσταγκ στο Βερολίνο, απαιτώντας περισσότερη δράση κατά της κλιματικής αλλαγής.

   Οι διαδηλώσεις αυτές έρχονται τρεις μήνες περίπου μετά, από τις καταστροφικές πλημμύρες που έπληξαν τη χώρα προξενώντας τεράστιες ζημιές και εκατοντάδες θύματα. Καταστροφές που υπενθύμισαν τα όρια και την ευαλώτητα της ανθρώπινης δράσης απέναντι στη φύση, επαναφέροντας εκ νέου το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Ένα θέμα που επί δεκαετίες έμενε στο πλαίσιο θεωρητικών συζητήσεων, προβλέψεων και μελλοντικών σχεδίων, θεωρώντας ότι ο χρόνος είναι υπέρ της ανθρωπότητας, δίνοντας με αυτό τον τρόπο την εντύπωση ότι θα υπάρξει ο απαραίτητος σχεδιασμός, πρόβλεψη και προσαρμογή των μελλοντικών γενεών για τον περιορισμό της, αν όχι για την αποφυγή της. Η ίδια η πραγματικότητα ωστόσο, ήρθε να διαψεύσει τα όποια αισιόδοξα σενάρια περί χρόνου και χώρου. Στις 14 Ιουλίου 2021, μια σειρά από πόλεις στη Γερμανία έσπασαν το ρεκόρ βροχοπτώσεως μέσα σε 24 ώρες,  ενώ οι χώρες της Μεσογείου σημείωναν θερμοκρασίες ρεκόρ, αντιμετωπίζοντας καταστροφικές πυρκαγιές, με τα διεθνή και εγχώρια μέσα να χαρακτηρίζουν την κατάσταση ως «κόλαση» ή «πύρινη λαίλαπα» στη Μεσόγειο. Η χώρα μας ήταν μία από τις χώρες που επλήγησαν σημαντικά, με τις «εικόνες αποκάλυψης» στην Αττική και στην Εύβοια, να μένουν για πάντα χαραγμένες στις μνήμες όλων μας.

   Υπό αυτές τις συνθήκες, εύλογα τίθεται το ερώτημα κατά πόσο η παγκόσμια κοινότητα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει από κοινού μία νέα εξωγενή κρίση,  που «απειλεί» την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.  Η πρόσφατη δε εμπειρία του κορωνοϊού, ανέδειξε τις «εύθραυστες» παγκόσμιες συμμαχίες, όπως και την αδυναμία παγκόσμιας συνεννόησης, συντελώντας στην όξυνση των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων στο βωμό της διάσωσης του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Συνεπώς, η οποιαδήποτε συζήτηση αναδιαμόρφωσης της ευρωπαϊκής πολιτικής μοιάζει άτοπη, όταν δεν μπορεί να διασφαλιστεί η ευημερία και κυρίως η επιβίωση του ανθρώπινου είδους.

Μιλώντας για την κλιματική αλλαγή

   Δύο χρόνια σχεδόν μετά τα πρώτα κρούσματα του κορωνοϊού, η πανδημία παραμένει στη ζωή μας, συνεχίζοντας να μεταβάλλει και να αναδιαμορφώνει την κοινωνική πραγματικότητα, δημιουργώντας ένα νέο σύνολο αναγκών, συνηθειών και τρόπων συμπεριφοράς. Για πολλούς επιστήμονες, η πανδημία αυτή φαίνεται να είναι η αρχή μιας σειράς νέων πανδημιών, που θα εξαπλώνονται όλο και πιο γρήγορα αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες ανθρώπινα θύματα. Η αιτία αυτού του φαινομένου βρίσκεται στην εχθρική προς τη φύση και το περιβάλλον εξάπλωση των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και στην αναγκαστική αλληλεπίδραση με την άγρια πανίδα. Με λίγα λόγια, οφείλεται στην καταστροφή της φύσης που προκαλεί ο άνθρωπος, με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας να προειδοποιεί πώς τα μοντέλα μετάδοσης λοιμωδών νοσημάτων θα μεταβληθούν ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής (Γιάνναρος,2021,WHO,2018).

   Σύμφωνα με μελετητές του Αμερικανικού Κέντρου για την Πρόληψη και τον Έλεγχο των Ασθενειών, η αποψίλωση των δασών και η μετατροπή γαιών με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση οδηγεί πολλά άγρια είδη να αναζητήσουν τροφή σε ανθρώπινα περιβάλλοντα, όπου αλληλεπιδρούν με τα «ήμερα» είδη, αναπαράγονται και δημιουργούν νέες αλυσίδες ασθενειών. Πριν από δύο χρόνια μάλιστα, οι επιστήμονες είχαν προβλέψει ότι ένας νέος κορονοϊός θα εμφανιζόταν από νυχτερίδες στην Ασία, διότι η περιοχή αυτή είχε επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από την αποδάσωση και άλλες περιβαλλοντικές καταστροφές (efsyn.gr, 7.5.2020).

   Η παραπάνω διαπίστωση επιβεβαιώνεται μέσα από την ίδια την ιστορία. Ο ιός της ιλαράς για παράδειγμα, προήλθε από έναν ιό που μόλυνε τα βοοειδή, με τις μεγάλες μαϊμούδες να είχαν το ρόλο ξενιστή για τον ιό του AIDS  -τον HIV- και του ιού του Έμπολα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο κάθε ιός αντιδρά με τον ίδιο τρόπο στη φύση. Στην πραγματικότητα, οι ασθένειες διαδίδονται φυσικά στο άγριο περιβάλλον, όπου ενυπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες για τη διαχείρισή τους. Οι παρεμβάσεις του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον, διαρρηγνύουν αυτή τη φυσική αλυσίδα, με αποτέλεσμα να γίνεται ευάλωτος στη μετάδοση μολυσματικών ασθενειών από άγρια αλλά και οικόσιτα ζώα (Γιάνναρος,2021,efsyn.gr, 7.5.2020).

   Οι περιπτώσεις αυτές είναι ενδεικτικές της κλιματικής κρίσης που αντιμετωπίζει η παγκόσμια κοινότητα, εδώ και δεκαετίες. Μία κρίση που πέρα από το υγειονομικό αντίκτυπο, είναι ικανή να προκαλέσει κλυδωνισμούς στην παγκόσμια οικονομία (οικονομικές συνέπειες), επιφέροντας σημαντικές αλλαγές σε κοινωνικό και αστικό πεδίο, με ότι αυτό συνεπάγεται για την ποιότητα ζωής και την ευημερία του ανθρώπου. Η επιδείνωση των φαινομένων ξηρασίας, η ερημοποίηση ολόκληρων περιοχών, οι πλημμύρες, οι εκτεταμένοι καύσωνες, η τήξη των παγετώνων,  η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η αλλοίωση των οικοσυστημάτων, οι φονικές πυρκαγιές, η προοδευτική μετατόπιση των οικοτόπων και οικοσυστημάτων συνιστούν ορισμένα χαρακτηριστικά αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, έχοντας ως κύριο υπαίτιο τον άνθρωπο και την αλόγιστη εκμετάλλευση της φύσης.  Φαινόμενα που συντελούν στην αύξηση του υποσιτισμού, των μεταναστευτικών πληθυσμών, στην όξυνση των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, στην αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας, καθώς και στην επιδείνωση της ψυχική υγείας (WHO,2018,Semenza, 2014). Εκτιμάται ότι η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να οδηγήσει σε 216 εκατ. μετανάστες μέχρι το 2050, με την κατάσταση να είναι εντονότερη στην Υποσαχάρια Αφρική, όπου οι εσωτερικοί μετανάστες  υπολογίζονται στα 86 εκατομμύρια (Clemet et al.,2021).

   Με τον όρο κλιματική αλλαγή αναφερόμαστε στις μεταβολές που συντελούνται στο κλίμα της Γης και «ευθύνονται» για την υπερθέρμανση του πλανήτη. Στη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές (UNFCC), ως κλιματική αλλαγή ορίζεται ειδικότερα η μεταβολή στο κλίμα που οφείλεται άμεσα ή έμμεσα σε ανθρώπινες δραστηριότητες, διακρίνοντας τον όρο από την κλιματική μεταβλητότητα που έχει φυσικά αίτια.  

   Η κλιματική αλλαγή φαίνεται να αποτελεί τη μεγαλύτερη ανησυχία των νέων, όπως αποκαλύπτει έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε δέκα χώρες από το Πανεπιστήμιο του Μπαθ σε συνεργασία με ακόμη πέντε πανεπιστήμια. Συγκεκριμένα, το 60% των νέων ανέφεραν ότι νιώθουν πολύ ή εξαιρετικά ανήσυχοι σχετικά με το κλίμα, το 45% υποστήριξε ότι τα συναισθήματα για το κλίμα επηρεάζουν την καθημερινότητά τους, με το 40% να δηλώνει ότι φοβούνται να κάνουν παιδιά λόγω της κλιματικής αλλαγής. Περίπου, το 75% των συμμετεχόντων δήλωσαν ότι θεωρούν το μέλλον τρομακτικό, ενώ πάνω από το 56% πιστεύει ότι η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να καταστραφεί (kathimerini.gr, 17.9.2021). Η έρευνα αυτή φανερώνει τη διάχυτη ανησυχία των νέων που συνδέεται με το φαινόμενο του «κλιματικού άγχους». Ένας πρόσφατος όρος, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με την κλιματική αλλαγή. Ένα φαινόμενο που φαίνεται να σχετίζεται με την εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων (PsychologyNow.gr, 9.1.2021).

   Επιπλέον, οι καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής επηρεάζουν την απόλαυση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τα χιλιάδες θύματα που μετράμε σε κάθε ακραίο φυσικό φαινόμενο ή τα άτομα που αναγκάζονται να απομακρυνθούν από την οικία τους, λόγω αυτών των φαινομένων που αποτελούν την πιο ορατή μορφή παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Παράλληλα, ο αυξημένος κίνδυνος υποσιτισμού και επιπολασμού μολυσματικών ασθενειών, αναδεικνύει τις πολυδιάστατες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και την ευαλώτητα της ανθρώπινης φύσης. Με αφορμή αυτές τις διαπιστώσεις, το Μάιο του 2021 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προχώρησε σε ψήφισμα σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα ανθρώπινα δικαιώματα και το ρόλο των υπερασπιστών του περιβάλλοντος στο ζήτημα αυτό, ζητώντας από τα κράτη μέλη να ενισχύσουν τη δράση τους για το κλίμα, συμβάλλοντας στη διασφάλιση δράσεων αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή που έχουν ήδη θεσπιστεί στο σχέδιο δράσης της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία 2020-2024.

Μπορούμε να σταματήσουμε τη κλιματική αλλαγή;

   Προφανώς και η κλιματική αλλαγή δεν μπορεί να αναστραφεί. Είναι δυνατόν όμως, να γίνει διαχειρίσιμη και να μετριαστεί θέτοντας τα απαραίτητα όρια στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Είναι επιτακτική ανάγκη η ανάληψη άμεσων δράσεων για τη μετάβαση σε μία βιώσιμη ανάπτυξη που θα σέβεται το περιβάλλον. Θα πρέπει βέβαια, ο σχεδιασμός να προβλέπει και την απομάκρυνση αυτών των πηγών ενέργειας μετά το πέρας της λειτουργίας τους, προκειμένου να μην καταλήξει το φυσικό περιβάλλον σε έναν απέραντο «σκουπιδότοπο», ένα διαφορετικό είδος αποθηκευτικού χώρου. Απαιτούνται δραστικές αλλαγές σε βασικούς τομείς, όπως οι μεταφορές, η βιομηχανία, η στέγαση και η διαχείριση των αποβλήτων. Θα πρέπει επίσης να αναδιαμορφωθεί η αγροτική πολιτική και να δοθούν κίνητρα στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας, μεταβάλλοντας τα μοντέλα παραγωγής στη γεωργία και την κτηνοτροφία.

   Τα μέτρα αυτά προϋποθέτουν την κοινή, συλλογική δράση των χωρών σε παγκόσμιο επίπεδο, κάτι που προς το παρόν μοιάζει αδύνατον μιας και τα κράτη δεν μπορούν να συμφωνήσουν ούτε στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η αιτία βρίσκεται όπως πάντα, στο διεθνή οικονομικό ανταγωνισμό, που προστάζει το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα, κατά το οποίο το φυσικό περιβάλλον και ο ανθρώπινος παράγοντας νοούνται ως κάτι το αναλώσιμο. Ένας κίνδυνος που παραμένει ορατός, ακόμα και στην υιοθέτηση των εναλλακτικών μορφών ενέργειας.

   Παρόλα αυτά η οποιαδήποτε ανάπτυξη προϋποθέτει την ύπαρξη κάποιου φυσικού χώρου, ενός περιβάλλοντος. Το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα δεν μπορεί να διατηρηθεί –και να υπάρξει- αν οι παγκόσμιες αγορές είναι μουδιασμένες, εξαιτίας της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας που προκαλεί η κλιματική αλλαγή. Όταν ολόκληρες χώρες κινδυνεύουν με αφανισμό, λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και άλλες αντιμετωπίζουν την εκτεταμένη ερημοποίηση μεγάλων εκτάσεων γης τους, με τους πολίτες να αναγκάζονται να απομακρυνθούν από τα σπίτια τους, τότε είναι σίγουρο ότι ο καταναλωτισμός περιορίζεται και μαζί του απειλείται με κατάρρευση η παγκόσμια οικονομία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., Shabahat, E. (2021), Groundswell Part 2 : Acting on Internal Climate Migration, Washington: World Bank. Διαθέσιμο στο https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/36248.

Efsyn.gr (2020), Η καταστροφή της φύσης θα φέρει νέες πανδημίες λένε οι επιστήμονες, 7.5.2020. Διαθέσιμο στο https://www.efsyn.gr/node/242291.

Kathimerini.gr (2021), Οι νέοι ανησυχούν για το κλίμα, 17.9.2021. Διαθέσιμο στο https://www.kathimerini.gr/world/561499453/oi-neoi-anisychoyn-gia-to-klima/.

PsychologyNow.gr (2021), Η σύνδεση του κλιματικού άγχους και της ψυχικής ασθένειας, 9.1.2021. Διαθέσιμο στο https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/koinonia/perivallon/9988-i-syndesi-tou-klimatikoy-agxous-kai-tis-psyxikis-astheneias.html.

Semenza, J. C. (2014), Climate change and human health, International journal of environmental research and public health, 11: 7347-7353.

United Nations (1992), United Nations Framework Convention on Climate Change. Διαθέσιμο στο http://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf.

WHO (2018), Climate change and health, 1.2.2018. Διαθέσιμο στο https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-and-health.

World Health Organization (2020) Climate change and infectious diseases, https://www.who.int/globalchange/summary/en/index5.html.

Γιάνναρος, Θ. (2021), Η πανδημία Covid-19 είναι απ’ ό,τι φαίνεται, μόνον η αρχή… 1.4.2021. Διαθέσιμο στο https://www.capital.gr/arthra/3535970/i-pandimia-covid-19-einai-ap-o-ti-fainetai-monon-i-arxi.

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο  (2021), Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 19ης Μαΐου 2021 σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα ανθρώπινα δικαιώματα και τον ρόλο των υπερασπιστών του περιβάλλοντος στο ζήτημα αυτό, 19.5.2021. Διαθέσιμο στο https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0245_EL.html.

[1] Κοινωνιολόγος και Υποψήφια διδάκτορας στο τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.