του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου (ΣΕΜΦΕ-ΕΜΠ
http://aked.ntua.gr/tael/people/lemontzoglou.html
Αρχαία Ελλάδα
Ο ρόλος, η σημασία και τα οφέλη της εκπαίδευσης του ανθρώπινου δυναμικού τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για το σύνολο της κοινωνίας αποτέλεσαν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και προβληματισμού ήδη από την αρχαιότητα. Στον γνωστό μύθο του Προμηθέα, ο ομώνυμος ήρωας κλέβει τη φωτιά (που συμβολίζει τη γνώση) από τους θεούς για να τη χαρίσει στον άνθρωπο, βγάζοντάς τον έτσι από την ζωική του αμεριμνησία.[1] Σύμφωνα με το Σωκράτη, «η αρετή είναι γνώση»,[2] και, κατά συνέπεια, διδακτή (όχι έμφυτη), ενώ ο ίδιος υποστήριζε ότι μόνο οι έχοντες γνώση θα πρέπει να κυβερνούν.[3] Ο Πλάτωνας (μαθητής του Σωκράτη) θεωρούσε την παιδεία ως το «μεγαλειώδες και μεγάλο ένα» που πρέπει να διαφυλαχθεί στην Πολιτεία, αποτελώντας εγγύηση για την ενότητα και την πρόοδό της.[4] Για τον Αριστοτέλη, η εκπαίδευση ήταν ο κοινωνικός εκείνος θεσμός που μπορεί να επηρεάσει δραστικά την εξέλιξη της πολιτικής, ανοίγοντας τον δρόμο για την πραγμάτωση της Ηθικής.[5] Αξίζει να σημειωθεί ότι η κοινωνική διάσταση της παιδείας καθρεφτίζεται και στους βασικούς πυλώνες του πλατωνικού εκπαιδευτικού συστήματος, οι οποίοι, μεταξύ άλλων, προτάσσουν την υπεράσπιση του δημόσιου χαρακτήρα της εκπαίδευσης, αλλά και την ανάγκη για παροχή της εκπαίδευσης τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες.[6] Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ένα από τα βασικά γνωρίσματα της εκπαίδευσης στην αρχαία Ελλάδα ήταν ο ανθρωποκεντρικός προσανατολισμός της (στο πλαίσιο βέβαια μιας δουλοκτητικής κοινωνίας η εκπαίδευση αποτελούσε κυρίως ατομική υπόθεση και προφανώς προνόμιο των πλουσιότερων).[7]
Από το Μεσαίωνα στην Άνοδο της Αστικής Τάξης
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η εκπαίδευση (και κατ΄επέκταση η γνώση) βρέθηκε κάτω από τη σφαίρα επιρροής και ελέγχου της Εκκλησίας στις περισσότερες χώρες του Δυτικού κόσμου,[8] ενώ εκφάνσεις της έντασης του θρησκευτικού σκοταδισμού (που σύντομα αναδύθηκε σε κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία) συναντώνται και με τη μορφή μαζικών διώξεων, φυλακίσεων και θανατικών ποινών απέναντι σε όσους θεωρούνταν αιρετικοί, μεταξύ αυτών και πλήθος σημαντικών επιστημόνων και φιλοσόφων της εποχής.[9]
Έπειτα από αρκετά χρόνια, οι μεγάλες αστικές Επαναστάσεις που έλαβαν χώρα μεταξύ του 1789 και 1848 διαμόρφωσαν τους υλικούς όρους για τη θέσπιση της μαζικής δημόσιας εκπαίδευσης, σηματοδοτώντας την επικράτηση των ιδεών του Διαφωτισμού (φορέας των οποίων υπήρξε η ανερχόμενη αστική τάξη) και τον επαναπροσδιορισμό του χαρακτήρα της εκπαίδευσης στα πρότυπα της ανθρωποκεντρικής κλασσικής εκπαίδευσης.[10] Όπως προτείνουν οι Galor, Moav και Vollrath (2009),[11] το πέρασμα της κοινωνίας από τις προκαπιταλιστικές φεουδαρχικές και ασιατικές δομές στον σύγχρονο (εμπορευματικό) βιομηχανικό καπιταλισμό έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη για τη δημιουργία και επέκταση ενός δημόσιου συστήματος σχολικής εκπαίδευσης. Σε αντίθεση με τους πλούσιους γαιοκτήμονες και τα συμφέροντά τους, η νέα αστική τάξη είχε αυξημένα οικονομικά κίνητρα να υποστηρίξει και να προωθήσει το εγχείρημα της μαζικής δημόσιας εκπαίδευσης, κυρίως λόγω της έντονης συμπληρωματικότητας που παρουσίαζαν οι δεξιότητες του ανθρώπινου κεφαλαίου και η παραγωγικότητα της εργασίας (και επομένως η κερδοφορία) στα μεγάλα καπιταλιστικά εργοστάσια (capital-skill complementarity hypothesis).[12] Μια διαφορετική ερμηνεία για τη ραγδαία άνοδο της μαζικής δημόσιας σχολικής εκπαίδευσης στις αρχές του 19ου αιώνα δίνουν οι Bowles and Gintis (1976), αναφερόμενοι στο ρόλο του σχολείου ως μέσο κοινωνικού ελέγχου και φορέα αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας (social control theory).[13]
Η Συμβολή του Άνταμ Σμιθ
Το «ανθρώπινο κεφάλαιο»[14] και η πιθανή σύνδεσή του με την οικονομική ανάπτυξη δε μπορούσε παρά να κεντρίσει το ενδιαφέρον και των κλασικών οικονομολόγων. Για τον Smith, η εκπαίδευση των εργαζομένων κοστίζει ακριβά, αλλά οι όποιες δαπάνες αντισταθμίζονται προοπτικά, οδηγώντας μάλιστα σε κέρδη.[15] Έχει ενδιαφέρον πως πέρα από το ατομικό όφελος της εκπαίδευσης, ο Smith σημειώνει και το αντίστοιχο κοινωνικό.[16] Επιπλέον, σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση ότι ο Smith ήταν ένας φανατικός αντικρατιστής, ο ίδιος υπεραμύνθηκε του δημόσιου χαρακτήρα της εκπαίδευσης ως τον μοναδικό τρόπο για να εμποδιστεί η διαφθορά και η αποσύνθεση του μεγαλύτερου μέρους του κόσμου.[17] Ίσως όμως η πιο ριζοσπαστική για την εποχή της αναφορά που συναντάμε στο έργο του Smith (σε ότι αφορά το ΑΚ), είναι εκείνη που αναγνωρίζει το σύνολο των αποκτώμενων δεξιοτήτων και γνώσεων των μελών μιας κοινωνίας ως κομμάτι του κεφαλαίου της.[18] Ακριβώς αυτή η θεώρηση του Smith έμελλε να γίνει κυρίαρχη αρκετά χρόνια αργότερα, όταν δομήθηκε αυτοτελώς η θεωρία του λεγόμενου «ανθρώπινου κεφαλαίου» (human capital theory) στα τέλη της δεκαετίας του ‘60. Άλλοι κλασικοί οικονομολόγοι, όπως οι Marx, Ricardo, Malthus κ.ά. έστρεψαν επίσης την προσοχή τους σε πτυχές που αφορούν αυτό που σήμερα αποκαλούμε «ανθρώπινο κεφάλαιο», ωστόσο με έναν πιο έμμεσο τρόπο.
Οι Κυρίαρχες (Νεοκλασικές) Προσεγγίσεις
Ο Marshall, ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της νεοκλασικής οικονομικής σχολής, περιέγραψε την γνώση ως την πιο ισχυρή μηχανή παραγωγής του πλούτου μιας χώρας, τονίζοντας και αυτός με τη σειρά του τα σημαντικά οφέλη της εκπαίδευσης.[19] Την άποψη ότι η εκπαίδευση αποτελεί μια μορφή επένδυσης, η οποία αποδίδει μακροχρόνια οφέλη τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, εξέφρασε και ο Walsh.[20] Παρόμοια φαίνεται πως ήταν και η συλλογιστική του γνωστού Σοβιετικού οικονομολόγου και στατιστικού Strumilin, ο οποίος υποστήριζε τα οφέλη που μπορεί να λάβει μια χώρα από τις κρατικές επενδύσεις στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.[21]
Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι προσπάθειες των Harrod (1939) και Domar (1946) τη δεκαετία του ‘40,[22] καθώς και των Solow (1956) και Swan (1956) στο τέλος της δεκαετίας του ΄50,[23] έθεσαν τις βάσεις για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου υποδείγματος για τον προσδιορισμό των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης των χωρών. Στο πλαίσιο αυτό, ο Solow, πέρα από το φυσικό κεφάλαιο και την εργασία που συμπεριλαμβάνονταν στο αρχικό του νεοκλασικό υπόδειγμα, εισάγει στη συνέχεια και έναν επιπλέον όρο, αυτόν της εξωγενούς «τεχνολογικής προοόδου» (ή «κατάλοιπο Solow»),[24] προσπαθώντας με τον τρόπο αυτό να εξηγήσει εκείνο το κομμάτι της αύξησης της παραγωγής που όπως πίστευε δε μπορούσε να προσδιοριστεί από τις αλλαγές στις εισροές των «παραδοσιακών» συντελεστών της παραγωγής. Στο ίδιο πνεύμα, οι Mankiw, Romer και Weil (1992) επέκτειναν το νεοκλασικό υπόδειγμα του Solow εισάγοντας αυτή τη φορά το ανθρώπινο κεφάλαιο ως ξεχωριστό συντελεστή στη συνάρτηση παραγωγής. Οι MRW θεώρησαν ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο παίζει παρόμοιο ρόλο με αυτόν του φυσικού κεφαλαίου και πως επομένως θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένας ακόμη παραγωγικός συντελεστής.[25]
Οι Θεωρίες της Ενδογενούς Ανάπτυξης
Παρόλα αυτά, οι προβλέψεις των νεοκλασικών υποδειγμάτων οικονομικής μεγέθυνσης για σύγκλιση[26] των οικονομιών σε ένα κοινό σημείο μακροχρόνιας ισορροπίας (convergence hypothesis) όχι μόνο δεν επιβεβαιώθηκαν απόλυτα εμπειρικά, αλλά αντίθετα τα φαινόμενα απόκλισης μεταξύ των ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών εντάθηκαν περαιτέρω με το πέρας του χρόνου. Έτσι, κατά τη δεκαετία του 1980, μια νέα θεωρία ήρθε στο προσκήνιο για τον προσδιορισμό των ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης των χωρών, γνωστή ως θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης (new growth theory). Η θεωρία αυτή, όπως αφήνει να εννοηθεί και η ονομασία της, δε θεωρεί την τεχνολογία δεδομένη (δηλαδή εξωγενής), αλλά αντίθετα ενσωματώνει την έρευνα και ανάπτυξη, την τεχνολογική εξέλιξη και την πρόοδο στην «γνώση», προβλέποντας αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας που δύναται να οδηγήσουν σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης των οικονομιών (και άρα σε μια δυνητικά μόνιμη απόκλιση).[27] Επομένως, η κεντρική ιδέα της θεωρίας της ενδογενούς ανάπτυξης είναι πως η αύξηση του ανθρώπινου κεφαλαίου οδηγεί σε αύξηση της συνολικής παραγωγικότητας των συντελεστών παραγωγής, προκαλώντας με τον τρόπο αυτό ταχύτερη ανάπτυξη. Πρόδρομος της θεωρίας αυτής θεωρείται ο Arrow (1962). Στο υπόδειγμα ενδογενούς ανάπτυξης του Romer (1986), το ανθρώπινο κεφάλαιο θεωρείται «φορέας» γνώσης που ενσωματώνει την τεχνολογική πρόοδο, και είναι ακριβώς η γνώση που δημιουργεί εξωτερικές οικονομίες κλίμακος και που οδηγεί, κατ’ επέκταση, σε διηνεκή οικονομική μεγέθυνση.[28] Το 1990, ο Romer πρόσθεσε στο μοντέλο του και τον τομέα της έρευνας που εξειδικεύεται στην παραγωγή νέων ιδεών, οι οποίες είναι πηγές καινοτομίας, υποστηρίζοντας ότι η τεχνολογική αλλαγή μπορεί να επιτευχθεί με στοχευμένες κρατικές παρεμβάσεις στην έρευνα και τη ρύθμιση των πνευματικών δικαιωμάτων.[29] Στο ενδογενές υπόδειγμα του Lucas (1988), δίνεται επίσης έμφαση στο ρόλο του ανθρώπινου κεφαλαίου στη συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας του φυσικού κεφαλαίου και του ευρύτερου εργατικού δυναμικού, και συνακόλουθα στην μακροχρόνια οικονομική μεγέθυνση. Πιο συγκεκριμένα, ο Lucas ενσωματώνει στο υπόδειγμά του το απόθεμα του ανθρωπίνου κεφαλαίου, τονίζοντας και αυτός το ρόλο του κράτους και των δημόσιων επενδύσεων στον εκπαιδευτικό τομέα στην αύξηση της παραγωγικότητας του φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου. Την αποδοχή τέτοιων κρατικών παρεμβάσεων με κοινωνικό πρόσημο είχε ενστερνιστεί και ο Solow[30].
Η Σύγχρονη Θεωρία του Ανθρώπινου Κεφαλαίου
Ωστόσο, θεμελιωτής της σύγχρονης θεωρίας του ανθώπινου κεφαλαίου θεωρείται ο Schultz (1960). Σύμφωνα με το σκεπτικό αυτής της θεωρίας (που στην ουσία επαναφέρει το πνεύμα των προηγούμενων διατυπώσεων του Smith), η εκπαίδευση και η κατάρτιση δε λαμβάνονται απλά και μόνο για άμεση ευχαρίστηση και ικανοποίηση ως καταναλωτικά αγαθά, αλλά και για επενδυτικούς σκοπούς, δηλαδή με την προοπτική να επιφέρουν μελλοντικά οφέλη (όπως ακριβώς και μια επένδυση σε φυσικό κεφάλαιο).[31] Μάλιστα, σύμφωνα με τον Schultz, το ανθρώπινο κεφάλαιο έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί δύναται να ερμηνεύσει το ανεξήγητο κομμάτι της οικονομικής μεγέθυνσης.[32] Όπως χαρακτηριστικά ανάφερε ο ίδιος ο Schultz «κάναμε αυτό το λάθος γιατί δεν είχαμε στο μυαλό μας την έννοια του ολικού κεφαλαίου (…) Λογαριάζαμε μόνο το συμβατικό κεφάλαιο και παραβλέπαμε τη μεγάλη σημασία του ανθρώπινου κεφαλαίου στην παραγωγή».[33] Στην ίδια κατεύθυνση, ο Abramovitz (1962) ονόμασε το ανθρώπινο κεφάλαιο «συντελεστή της άγνοιάς μας».[34] Τεράστια συμβολή στη διαμόρφωση της σύγχρονης θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου είχε και το έργο του Becker (1964), οπαδού του Schultz, ο οποίος επίσης ενστερνίστηκε την άποψη πως η εκπαίδευση πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μια επένδυση, τονίζοντας παράλληλα τη σημασία του ανθρώπινου κεφαλαίου ως παράγοντα που επηρεάζει άμεσα την παραγωγή.[35]
[1] «Ο Τιτάνας της Γνώσης» (άρθρο στο διαδίκτυο) https://iparea.wordpress.com/2010/04/11/ο-τιτάνας-της-γνώσης/
[2] «Η φιλοσοφία του Σωκράτη (469-399 π.Χ.)» (της ψυχολόγου Δήμητρας Αθανασάκου) https://www.psychografimata.com/i-filosofia-tou-sokrati-469-399-p-ch/
[3] «Ιστορία της Εκπαίδευσης και των Παιδαγωγικών Ιδεών» (Ενότητα 4η: Σωκράτης). Διδακτικό υλικό της Αλεξ. Μπεκιάρη (Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας)
[4] «Η Εκπαίδευση στον Πλάτωνα» (της Κέλλυς Ζέππου, Όμιλος Μελετών) http://www.ekivolos.gr/H%20ekpaideush%20ston%20Platwna.pdf
[5] Περίληψη της εισήγησης του Νίκου Κοσμαδάκη με τίτλο «Ο Αριστοτέλης και η απάντηση στο τωρινό εκπαιδευτικό σύστημα» (5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του ΙΑΚΕ) https://www.neakriti.gr/article/apopseis/1541547/poso-diaferei-i-paideia-tou-aristoteli-apo-ti-simerini/
[6] «Η έννοια της παιδείας στον Πλάτωνα και Αριστοτέλη ως προς τη συγκρότηση μιας αναπτυγμένης κοινωνίας» (της Δρ Αναστασίας Τσώνη) https://www.filosofia.gr/item.php?id=702
[7]«Παιδεία-Εκπαίδευση» (της Γεωργακοπούλου Ευγενίας) http://evgeniageorgakopoulou.weebly.com/uploads/3/1/4/8/31483521/paideia.pdf
[8] «Τα αίτια που οδήγησαν στην εμφάνιση του μεσαιωνικού πανεπιστημίου και τα βασικά χαρακτηριστικά του» (άρθρο στο διαδίκτυο) https://kaneis.wordpress.com/2016/06/01/τα-αίτια-που-οδήγησαν-στην-εμφάνιση-το/#sdfootnote2sym
[9] «Οι άγιοι της θρησκείας και οι σατανάδες της επιστήμης» (της ιστορικού Ελένης Νικολαϊδου. Στη μνήμη του Τζορντάνο Μπρούνο που καταδικάστηκε σε θάνατο από την Ιερά Εξέταση στις 08/02/1600) https://www.e-prologos.gr/οι-άγιοι-της-θρησκείας-και-οι-σατανάδε/
[10] «Δημόσια εκπαίδευση και δημοκρατία στη γαλλική διαφωτιστική σκέψη» (του Αλφρέδου Σταϊνχάουερ) https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/viewFile/457/454
[11] Oded Galor & Omer Moav & Dietrich Vollrath, 2009. “Inequality in Landownership, the Emergence of Human-Capital Promoting Institutions, and the Great Divergence,” Review of Economic Studies, Oxford University Press, vol. 76(1), pages 143-179.
[12] «Access to land, the agriculture trap, and literacy: Evidence from late nineteenth-century Greece» (του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου) https://www.econstor.eu/bitstream/10419/231562/1/49-2020-3-011-053.pdf. Στα ελληνικά: «Δικαιότερη κατανομή της γης, συγκέντρωση στις αγροτικές δραστηριότητες και ανάπτυξη του εγγραμματισμού: Μια εμπειρική μελέτη για την περίπτωση της Ελλάδας στα τέλη του 19ου αιώνα» (του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου) http://e-krisi.gr/article/dikaioteri-katanomi-tis-gis-sygkentrosi-stis-agrotikes-drastiriotites-kai-anaptyxi-toy-eggrammatismoy-mia-empeiriki-meleti-gia-tin-periptosi-tis-elladas-sta-teli-toy-19oy-aiona/
[13] «Schooling in Capitalist America Revisited» (των Bowles & Gintis) https://www.umass.edu/preferen/gintis/soced.pdf
[14] Ανθρώπινο κεφάλαιο (ΑΚ) ονομάζουμε τις δεξιότητες και τη γνώση που είναι ενσωματωμένες στο μυαλό και τα χέρια του πληθυσμού. Η βελτίωση της παιδείας, της εκπαίδευσης και η εμπειρία συμβάλλουν στην αύξηση του παραγόμενου από τους εργαζόμενους προϊόντος («Εισαγωγή στην Οικονομική», δεύτερος τόμος, Begg, Fischer και Dornbush, εκδόσεις Κριτική)
[15] «Adam Smith και Ανθρώπινο Κεφάλαιο» (της εκπαιδευτικού Βασιλικής Μπιλίρη) https://sites.google.com/site/diacheiriseanthropinonporon/adam-smith
[16] «Επένδυση σε εκπαίδευση» (ψηφιακό ακαδημαϊκό υλικό) https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3514/1/02_chapter_1.pdf
[17]«Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην οικονομική ανάπτυξη: Η περίπτωση της Ελλάδας 1960-1992» (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Διατριβή, του Δημήτρη Αστερίου, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας) https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/597/3/AsteriouDimitriosMsc1996.pdf
[18]«Η σημασία της δια βίου μάθησης στο ανθρώπινο και κοινωνικό κεφάλαιο για την ευημερία του ατόμου και της κοινωνίας » (παρουσίαση στο εκπαιδευτικό συνέδριο «Από την εκπαίδευση και την κατάρτιση στην επαγγελματική ζωή: Διεθνείς τάσεις και προοπτικές», ΠΕΚ Ηρακλείου Κρήτης) https://synedrioiteiekpek.files.wordpress.com/2018/02/ceb3cebaceb9ceb1cebfcf85cf81ceb1cebaceb7cf83-ceb4-ceb3cebaceb9ceb1cebfcf85cf81ceb1cebaceb7-cebf-cebacebfcf81cebdceb7cebbceb1cebaceb71.pdf
[19] Marshall, A. [1920] 1961. Principles of Economics, 9th (variorum) edition, edited by C. W. Guillebaud. London: Macmillan
http://www.library.fa.ru/files/marshall-principles.pdf
[20] Walsh, J. R. (1935). The Capital Concept Applied to Man. Quartely Journal of Economics, Vol. 49, pp. 255-285 https://academic.oup.com/qje/article-abstract/49/2/255/1838273?redirectedFrom=fulltext
[21]«Οικονομική της Εκπαίδευσης» (των Νικολάου Γιαννακόπουλου και Μιχαήλ Ντεμούση, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών) https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3522/3/00_master_document.pdf
[22]«Οικονομική του Χώρου» (ενότητα: τα υποδείγματα των Harrod-Domar, του Κορρέ Γεώργιου, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου) https://eclass.aegean.gr/modules/document/file.php/GEO165/oikonomiki.xwrou.3.pdf
[23] «Το υπόδειγμα οικονομικής μεγέθυνσης του Solow» (πανεπιστημιακές σημειώσεις, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών) http://www2.aueb.gr/users/gecon/Macro%20-%20Economic%20Growth.pdf
[24] «Σύγκριση των σχημάτων διευρυμένης αναπαραγωγής του Marx με τις παραδοσιακές θεωρίες μεγέθυνσης» (μεταπτυχιακή διατριβή του Νικόλαου Χατζαράκη, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) http://ikee.lib.auth.gr/record/298005/files/GRI-2018-21654.pdf. Το μέρος της αύξησης του προϊόντος που δεν ερμηνεύεται από την αύξηση των μετρούμενων εισροών είναι γνωστό ως «υπόλοιπο Solow» (από το «Εισαγωγή στην Οικονομική» των Begg, Fischer και Dornbusch)
[25] «Επίδραση του ανθρωπίνου κεφαλαίου (εκπαίδευση, υγεία) στο ρυθμό μεγέθυνσης των οικονομιών και περιφερειών της Ελλάδας κατά την περίοδο 1995-2012» (Διδακτορική Διατριβή του Καραθεόδωρου Αναστάσιου, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο) https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/42973#page/118/mode/2up
[26] Σύμφωνα με την υπόθεση της σύγκλισης, οι φτωχές χώρες αναπτύσσονται ταχύτερα από το μέσο όρο, αλλά οι πλούσιες χώρες αναπτύσσονται με μικρότερους από τον μέσο όρο ρυθμούς («Εισαγωγή στην Οικονομική» των Begg, Fischer και Dornbusch)
[27] Η υπόθεση αυτή αμφισβητεί ανοιχτά τον κεντρικό άξονα της νεοκλασικής θεωρίας της μεγέθυνσης, σύμφωνα με την οποία η χρησιμοποίηση όλο και περισσότερου κεφαλαίου οδηγεί στη μείωση του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου (βλ. φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας). Για περισσότερα, βλ. στο βιβλίο με τίτλο «Εισαγωγή στην Οικονομική» των Begg, Fischer και Dornbusch.
[28]«Υποδείγματα ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης: ατελής ανταγωνισμός και ενδογενής τεχνολογική εξέλιξη» (πανεπιστημιακές σημειώσεις, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών) https://eclass.aueb.gr/modules/document/file.php/OIK268/CHAP.%207.pdf
[29] «Σε Νορντχάους και Ρόμερ το Νόμπελ Οικονομίας» (άρθρο της ΕΦΣΥΝ) https://www.efsyn.gr/oikonomia/diethnis-oikonomia/167492_se-nornthaoys-kai-romer-nompel-oikonomias
[30] «Αν αφήσετε το τιμόνι του αυτοκινήτου, πιστεύετε ότι το αυτοκίνητο θα βρει μόνο του το δρόμο;» και «Νομίζετε ότι η ελιά, χωρίς βοήθεια, μπορεί να σταθεί στη μέση ενός ποτηριού με μαρτίνι;» (μερικές από τις γνωστές «κεϋνσιανές» φράσεις του Solow, «Εισαγωγή στην Οικονομική», βιβλίο των Begg, Fischer και Dornbusch)
[31]«Θεωρήσεις για το Ανθρώπινο Κεφάλαιο και Η Εκπαίδευση» (του Λαμπρόπουλου Χάρη, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & Κοινωνικής Εργασίας, Πανεπιστήμιο Πατρών) https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/PDE1637/ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ%20ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ%20%26%20ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ%20ΣΤΗΝ%20ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ/ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ_ΚΕΦΑΛΑΙΟ_ΚΑΙ_ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ.pdf
[32]«Θέματα Οικονομίας της Εκπαίδευσης» (του Γ.Παπακωνσταντίνου, Ε.Κ.Π.Α) https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/PPP396/OIKONOMIA%20ΤΗΣ%20ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ%20%5BΛειτουργία%20συμβατότητας%5D.pdf
[33]Όπως προηγούμενα (βλ. «Θέματα Οικονομίας της Εκπαίδευσης»)
[34] Όπως προηγούμενα (βλ. «Θέματα Οικονομίας της Εκπαίδευσης»)
[35] «Οικονομική της Εκπαίδευσης» (Νικόλαος Γιαννακόπουλος & Μιχαήλ Ντεμούσης, ηλεκτρονικό σύγγραμμα)
